Biblioterapia w pracy z dziećmi
Agata Żurek
Biblioterapia jest to wykorzystanie książek do pomocy ludziom w rozwiązywaniu ich problemów. Jako forma psychicznego wsparcia już od wielu lat ma zastosowanie w psychoterapii. Coraz częściej stosuje się ją, nie tylko w lecznictwie dzieci i dorosłych niepełnosprawnych i przewlekle chorych, ale i wśród zdrowych, mających osobiste problemy i przeżywające różnego rodzaju lęki.
Biblioterapię, ze względu na rodzaje, można podzielić na:
instytucjonalną, której celem jest informowanie chorego i zapewnienie mu odpowiedniej rekreacji,
kliniczną, której celem jest leczenie zaburzeń i uzyskanie przez pacjenta "wglądu” w siebie, co ma doprowadzić do zmiany jego sytuacji psychologicznej,
wychowawczą (rozwojową), dostosowaną do potrzeb użytkowników zdrowych w sensie fizycznym i psychicznym, ale mających do rozwiązania jakieś istotne dla nich problemy, której celem jest korygowanie postaw, kompensacja, samorealizacja.
W ramach biblioterapii wychowawczej mówi się o biblioterapii reminiscencyjnej, odwołującej się do wspomnień uczestników i o biblioterapii behawioralnej, mającej na celu zmianę zachowań.
Interwencję biblioterapeutyczną można stosować w wielu przypadkach:
dla poprawy obrazu własnej osoby,
dla lepszego zrozumienia ludzkich zachowań i motywacji,
dla zwiększenia szacunku wobec siebie,
dla rozbudzenia szerszych zainteresowań wykraczających poza własną osobę,
dla ulżenia presji emocjonalnej lub intelektualnej,
dla pokazania, że nie jest się pierwszą osobą, która zetknęła się z danym problemem,
dla wskazania, że istnieje więcej niż jedno rozwiązanie problemu,
aby pomóc przedyskutować dany problem w swobodniejszy sposób,
aby pomóc ułożyć indywidualny plan kierunku działań prowadzących do rozwiązania problemu.
CELE I ZADANIA BIBLIOTERAPII
Biblioterapia opiera się głównie na wykorzystywaniu terapeutycznych wartości literatury. Literatura daje szansę oderwania się od smutnej rzeczywistości. Pomaga zrozumieć siebie i innych ludzi. Może stać się punktem wyjścia do rozważań nad własną sytuacją życiową, nad sposobem pomocy samemu sobie. Czytanie, jako jeden z podstawowych elementów procesu biblioterapeutycznego, prowadzi do istotnych zmian w procesie leczniczym i wychowawczym.
Dlatego prawidłowo przebiegający proces biblioterapii ma na celu wykrywanie i diagnozowanie oraz stymulowanie potrzeb i uzdolnień oraz wskazywanie możliwości kompensacyjnych uczestników procesu biblioterapii.
Biblioterapia, w jej głównych założeniach i sposobie realizacji celów terapeutycznych, jest zbliżona do psychoterapii. Celem nadrzędnym obu rodzajów terapii jest bowiem niesienie pomocy w:
odnalezieniu się w nowej, trudnej sytuacji. W przypadku pacjenta znajdującego się w szpitalu, taką sytuacją jest choroba i pobyt w placówce leczniczej. W przypadku dzieci w szkole masowej i specjalnej, trudną sytuacją może być pierwsze spotkanie z nową klasą, trudności adaptacyjne w przedszkolu, niemożność osiągania zadawalających wyników z poszczególnych przedmiotów nauczania.
jej celem jest też informowanie pacjentów (uczniów), w sposób bardzo przystępny, o rodzaju problemu, z którym borykają się, lub informowanie o ich chorobie i prawdopodobnych jej skutkach. Zadaniem biblioterapeuty jest prowadzenie zajęć w taki sposób, aby zainteresowany był w stanie zaakceptować własną (lub cudzą) niepełnosprawność i aby mógł nauczyć się z nią prawidłowo funkcjonować.
kolejnym zadaniem biblioterapii jest pomoc w uaktywnianiu się osoby chorej, niepełnosprawnej, będącej w depresji lub doświadczającej poczucia straty, krzywdy lub doznającej innych destruktywnych emocji oraz
stworzenie odpowiedniej atmosfery terapeutycznej i
pozytywne wpływanie na stany emocjonalne osoby chorej, niepełnosprawnej, będącej w niekorzystnej sytuacji emocjonalnej, poprzez dostarczanie lektur i rozmowy o nich.
Prawidłowo przebiegający proces postępowania biblioterapeutycznego składa się z kilku etapów:
samodzielnego czytania, słuchania lub oglądania odpowiednio dobranych środków terapeutycznych (książki, fragmenty utworów, alternatywne materiały czytelnicze oraz teatralne lub filmowe adaptacje utworów literackich),
identyfikacji z bohaterami literackimi i przeżycia doznawane podczas kontaktu z zaleconym dziełem (pozytywne lub negatywne) mające na celu uaktywnienie lub emocjonalne wyciszenie uczestnika biblioterapii,
katharsis - stan psychiczny, w trakcie czytania lub po jego zakończeniu, charakteryzujący się odczuciem ulgi, odreagowaniem psychicznych napięć i blokad,
wgląd w siebie samego; przepracowanie, samodzielnie lub przy pomocy biblioterapeuty, ważnych osobistych problemów czytającego,
zmiana w postawach lub zachowaniu uczestnika procesu.
ŚRODKI BIBLIOTERAPEUTUCZNE
Materiałami biblioterapeutycznymmi są głównie książki, ale także inne materiały alternatywne. Można je podzielić następująco:
"Książki łatwe w czytaniu" - czyli takie propozycje wydawnicze, które odpowiadają ściśle określonym kryteriom:
sztywna oprawa, sztywne kartki, duża czcionka, odpowiedni odstęp pomiędzy literami, wyrazami i wersami, a każde zdanie rozpoczęte od nowego wiersza,
język, prosty, zrozumiały dla dziecka z obniżoną normą intelektualną, unikanie słów abstrakcyjnych,
treść oparta o realia życia dziecka,
konkretne, jednoznaczne, kolorowe ilustracje (lub dobre kolorowe fotografie), zamieszczone obok tekstu - najlepiej na sąsiedniej stronie.
Książki - zabawki, czyli takie, które przypominają swym kształtem maskotki, klocki, różnego rodzaju figury do układania, ale są też wyposażone w prosty tekst lub taśmę magnetofonową z nagraną bajką terapeutyczną.
Książki drukowane dużą czcionką.
Książki drukowane pismem Braille'a.
Książki "mówione" - nagrane na kasetach magnetofonowych.
Książki wydane tradycyjną metodą typograficzną, ale uzupełnione o taśmę magnetofonową, na której nagrano ten sam tekst.
Kasety magnetofonowe z różnymi efektami akustycznymi i odgłosami przyrody (szum lasu, śpiew ptaków itp).
Kasety magnetofonowe z muzyką (uspokajającą lub aktywizującą) oraz z różnego rodzaju montażami słowno - muzycznymi lub pieśniami i piosenkami.
"Bity inteligencji” i karty do nauki czytania - niezbędne w rehabilitacji dzieci z uszkodzeniem mózgu (porażeniem dziecięcym) metodami filadelfijskimi i brytyjską - wykorzystywanymi też w terapii dzieci z innymi niesprawnościami.
Zabawki edukacyjne i gry dydaktyczne.
Filmy na kasetach wideo, wspomagające proces rehabilitacji (np. ekranizacja wybitnych utworów literackich i lektur szkolnych; lekcje języka migowego, zajęcia prowadzone metodą Paula Denisona dla dzieci dyslektycznych).
Edukacyjne i terapeutyczne programy komputerowe.
Materiałem wspomagającym proces biblioterapii mogą być też różne przedmioty, które w sposób istotny kojarzą się uczestnikowi terapii z ważnymi dla niego wydarzeniami i mogą wywołać u niego przeżycia istotne dla przebiegu procesu biblioterapeutycznego. Mogą to być np.: widokówki, zdjęcia, maskotki, zabawki itp.
Dobór środków terapeutycznych zawsze jest uzależniony od potrzeb i możliwości percepcyjnych uczestników biblioterapii oraz od celu terapii. Biorąc pod uwagę zainteresowania i gusty czytelnicze oraz specjalne potrzeby poszczególnych osób trzeba zwracać uwagę na to aby:
wybór tematu do rozmów (dyskusji) nie tylko był adekwatny do wieku uczestników biblioterapii i ich możliwości percepcyjnych, ale był także interesujący i bliski ich życiowym doświadczeniom (w tym także doświadczeniom czytelniczym),
dobór materiałów czytelniczych był nie tylko zgodny z nadrzędnym celem terapii, ale budził też zainteresowanie zarówno treścią jak i formą graficzną, oprawą i innym wyposażeniem typograficznym (wykresy, tablice chronologiczne, aneksy itp.),
proponowane materiały zostały dobrane tak, aby mogły służyć wzmacnianiu poczucia wartości czytelnika, jego autokreacji, wzmocnieniu funkcji rzeczywistości, ale bez szkody dla abstrakcyjnego, fantastycznego myślenia i aby przyczyniały się do nabycia umiejętności przeciwdziałania destruktywnym stanom emocjonalnym.
Materiały biblioterapeutyczne można podzielić na cztery zasadnicze kategorie:
materiały uspokajające (sedativa), do których zaliczamy m.in.: książki przygodowe, tzw. młodzieżowe, baśnie, fantasy, literaturę humorystyczną,
materiały pobudzające (stimulativa) np.: książki o tematyce awanturniczo - przygodowej, wojenne, podróżnicze, popularnonaukowe,
materiały refleksyjne (problematica) czyli powieści obyczajowe, biograficzne, książki o wątku romansowym, psychologiczne i socjologiczne,
materiały religijne (sacrum), które w czytelniku powodują nie tylko silne wzruszenia natury religijnej, ale i takie, które powodują, że czytelnik w trakcie czytania dokonuje jakiegoś ważnego dla siebie odkrycia, pozwala łączyć się duchowo z Istotą Wyższą, przeżywać stan religijnej ekstazy.
Proces biblioterapii inaczej będzie przebiegał w przypadku dziecka, a inaczej w przypadku dorosłego; inaczej w stosunku do dziecka chorego, a inaczej do dziecka zdrowego w sensie medycznym, ale o zaburzonym zachowaniu, o zaburzonych emocjach.
Terapia czytelnicza stosowana wobec dzieci, musi się różnić od terapii stosowanej wobec dorosłych, nie tylko dlatego, że dzieci są w trakcie nauki czytania, bądź jeszcze jej nie opanowały, ale przede wszystkim dlatego, że mają dużo mniejszy zasób wiedzy o świecie, nie zdają sobie sprawy jakie reguły nim rządzą i jak sobie poradzić z lękami i zagrożeniami.
BIBLIOTERAPEUTA
Na przestrzeni lat biblioterapią zajmowali się przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych. Najwcześniej wprowadzili ją do szpitali lekarze i odpowiednio przygotowani bibliotekarze szpitalni i pielęgniarki. Później elementy biblioterapii zaczęli stosować pracownicy bibliotek publicznych, psycholodzy, pracownicy społeczni, osoby zajmujące się niepełnosprawnymi, pedagodzy nauczania specjalnego, bibliotekarze szkolni, nauczyciele nauczania początkowego i zajęć korekcyjno-wyrównawczych.
Biblioterapeuta w dziecięcych szpitalach, sanatoriach i placówkach wychowania to nie tylko doradca i przewodnik po świecie książek, to czasem osoba najbliższa dziecku. Powinna więc posiadać pewne predyspozycje, cechy i umiejętności, jako lider, animator i doradca, takie jak:
zdolność syntonii i empatii (łatwość w nawiązywaniu kontaktów i wczuwania się w sytuację osoby potrzebującej pomocy),
umiejąca dobrze zdiagnozować problemy i potrzeby uczestnika biblioterapii,
znająca bardzo dobrze literaturę,
posługująca się bogatym, eklektycznym warsztatem terapeutycznym,
umiejąca zachować się dyrektywnie lub niedyrektywnie,
umiejąca przeprowadzić komunikację wewnątrzgrupową,
podchodząca z pokorą do podmiotu i przedmiotu swojej działalności,
wyrozumiała dla członków grupy i dla samej siebie.
Osoby układające bajki psychoterapeutyczne muszą przekazać odpowiednią wiedzę, dać wsparcie oraz zastępczo zaspokoić potrzeby, które często determinują pojawienie się lęku. Mówiliśmy już, że dziecko nie mające poczucia bezpieczeństwa łatwo skonkretyzuje lęk np. na lęk przed ciemnością, dzikimi zwierzętami itp., a to, które odczuwa lęk związany z deprywacją potrzeby miłości, może skonkretyzować go w formie lęku przed porzuceniem, odrzuceniem czy też, przy niezaspokojonej potrzebie akceptacji, w lęk przed niepowodzeniem. Kompensacja niezaspokojonych potrzeb wymaga dość długiej fabuły i nie jest łatwym zadaniem dla autora. Na szczęście baśnie, jak i szereg opowiadań literackich, umożliwiają zastępcze zaspokojenie potrzeb. Jednak często dziecko znajdzie tam tylko kompensację, bez wskazania przejścia do działania. Element ten jest bardzo ważny, by dziecku pokazać drogę do prawdziwej samorealizacji, kształtowania poczucia własnej wartości o realne dokonania.
mgr Agata Żurek