Paulina Chemperek M-1

Kulturalne podstawy osobowości

Termin „osobowość”, podobnie jak wiele innych podstawowych pojęć humanistyki, mimo wielu prób zdefiniowania zachowuje niejasność i wieloznaczność. Pojęcie to jest używane w różnych znaczeniach zarówno w języku potocznym, jak i w filozofii, antropologii, historii, psychologii, socjologii i wielu innych naukach humanistycznych. W tej pracy zajmę się szczegółowo pojęciem osobowości w znaczeniu socjologicznym, i jak jest ona kształtowana przez kulturę w procesie socjalizacji. Należy tu zaznaczyć, że pisząc o wpływie społeczeństwa i socjalizacji na osobowość jednostki mam na myśli kulturę, która jest systemem reguł będących uznanym w danym społeczeństwie zbiorem celów działania, sposobów ich realizacji oraz systemem wytworów, które powstały wskutek stosowania się ludzi do tych reguł.

Definicje osobowości propagowane przez socjologów często akcentują społeczne uwarunkowanie właściwości psychiki człowieka, a niekiedy nawet ograniczają się tylko do tego uwarunkowania. Analizując osobowość, należy wykazać, że nie jest ona cechą gatunkową człowieka, lecz cechą kulturową, będącą wyrazem wzoru, do którego osiągnięcia zmierzał proces wychowania i samowychowania. Socjolog amerykański Herbert Blumer pisze: „Osobowość reprezentuje organizację tendencji do działania, którą jednostka rozwija w toku interakcji z innymi”. Reprezentowany przez Blumera kierunek symbolicznego interakcjonizmu nawiązuje do koncepcji George'a Herberta Meada przyjmującego, że: „Osobowość jako coś, co może być dla siebie obiektem, jest strukturą społeczną i powstaje w procesie doświadczenia społecznego”.

Osobowość człowieka kształtowana jest przez socjalizację, która przystosowuje człowieka do życia w zbiorowości, umożliwia porozumienie się i inteligentne działanie w jej ramach, uczy, jak się zachować, by osiągnąć cele życiowe. Socjalizacja jest to wchodzenie w kulturę, przez co rozumie się poznawanie i przyjmowanie przez jednostkę tradycji i wzorów kulturowych wyznaczających sposób jej zachowania się.

Przy kwestii dotyczącej osobowości należy mieć na uwadze następujące pytania: jak dana jednostka ludzka wkomponowana jest w społeczeństwo i jak uczestniczy w jego życiu zbiorowym; co upodabnia jednostkę do innych ludzi, a co ją różni; w jaki sposób poszczególne zjawiska i procesy psychiczne jednostki wzajemnie na siebie oddziaływują, tworząc niepowtarzalną strukturę; w jaki sposób sfera psychiczna jednostki łączy się z systemem jej działań i zachowań w konkretnych sytuacjach społecznych.

Termin „osobowość” stanowi więc ważne i złożone ogniwo łączące świat psychiczny jednostki ludzkiej ze światem społecznym. Na więź tego rodzaju wskazuje już sam termin „osoba”, który pochodzi od łacińskiego persona, co oznaczało w starożytności maskę używaną przez aktorów w teatrze, rolę graną w teatrze lub pełnioną w życiu społecznym, specyficzny wygląd zewnętrzny określonej jednostki lub to, co stanowiło o wartości człowieka i jego zdolności do działania.

W socjologii, mówiąc o osobowości, mamy na uwadze osobowość społeczną, tzn. ogół społecznych wzorów, jakie realizuje i ról jakie pełni jednostka wobec innych ludzi jako członków społeczeństwa. Osobowość jest zatem systemem, którego funkcjonowanie opiera się na: ciągłej wymianie informacji z otoczeniem, przetwarzaniu informacji na czynności praktyczne oraz na twórczym przetwarzaniu informacji. Za najważniejsze składniki osobowości uważa się: potrzeby, motywacje, zainteresowania, poglądy, wartości, postawy, mechanizm kontroli, temperament, zdolności i inteligencję. Najczęściej elementy składowe osobowości dzieli się na: biogenne, psychogenne i socjogenne.

Elementy biogenne to takie składniki osobowości, które są przekazywanym dziedzicznie wyposażeniem biologicznym obejmującym: własności anatomiczne, wzrost, budowę organizmu, właściwości fizjologiczne, działalność gruczołów itp.

Do elementów psychogennych zalicza się pamięć, wolę, wyobraźnię, uczucia, inteligencję, spostrzegawczość, temperament.

Najważniejszą część organizacji wewnętrznej człowieka stanowią elementy socjogenne. Wyróżniane są cztery podstawowe socjogenne elementy osobowości. Pierwszy z nich to kulturowy ideał osobowości narzucony przez społeczeństwo w toku socjalizacji, a zwłaszcza w toku wychowania; drugi to role społeczne pełnione w grupach społecznych, a polegające na wykonywaniu pewnych układów czynności w sposób formalnie lub nieformalnie ustalony przez te grupy; trzeci to jaźń subiektywna, czyli wyobrażenie o własnej osobie wytworzone pod wpływem innych ludzi; wreszcie czwarty - jaźń odzwierciedlona, czyli zespół wyobrażeń o sobie „odczytanych” z wyobraźni innych ludzi i nas samych.

Chciałabym krótko przedstawić te elementy, które przecież mają istotny wpływ na ludzką osobowość, a które nieodłącznie kojarzą się z wytworem ludzkim jakim jest kultura. Każda ludzka zbiorowość wykształcając sobie kulturę stwarza sobie również jakiś wzór człowieka czy tez jakieś wzory, które dla jej członków stanowią przedmiot aspiracji. Cechą wzoru osobowego jest idea naśladownictwa, przybierania określonego przez wzór kształtu: wzór zachęca lub powinien zachęcać do naśladownictwa. Wzorem osobowym może być współcześnie żyjący człowiek albo postać historyczna, może też tym wzorem być bohater powieści, filmu czy widowiska telewizyjnego. Istotną cechą wzoru osobowego jest to, że przemawia on swą konkretnością do wyobraźni odbiorców wywołując chęć działalności naśladowczej. Wzory propagowane mogą przybierać dwojaką postać; mogą być nakazane (jako obowiązujące w danej zbiorowości) lub zalecane (jako godne naśladowania). Szczególnie ważną rolę pełnią wzory osobowe w procesie wychowania. Pedagogowie podkreślają, że wzory osobowe mogą pełnić funkcje wychowawcze, jeśli „przemawiają swą konkretnością”. Wzory osobowe nie mogą być zbyt wyidealizowane, aby mogły być możliwe do realizacji. W przeciwnym wypadku stają się dysfunkcjonalne. Wzór osobowy łączy się ściśle z grupą społeczną. Każda grupa społeczna posiada jakiś wzór osobowy, stawia go przed oczy swoim członkom i stara się poprzez wychowanie, w tym duchu ich informować. Wzór osobowy spełnia w grupie rozmaite funkcje: jest postulowany jako przedmiot aspiracji jej członków, stanowi układ odniesienia dla oceny ich działań, spełnia tez funkcje normatywne. Każda trwała zbiorowość narzuca swoim członkom wzory zachowania się w różnych sytuacjach, reguły moralne i poczucie tego, co przyzwoite, z co niestosowne, narzuca pewne poglądy i sposoby myślenia. Narzuca je bądź świadomie, za pomocą metod wychowawczych i propagandy, za pomocą oznak aprobaty lub nagany, niekiedy nawet przy użyciu środków zewnętrznego przymusu, bądź nieświadomie, przez sam fakt zbiorowego stosowania się do owych wzorów i reguł. Ogół tych wzorów stanowi o swoistej kulturze takiej zbiorowości, a pewien ich zespół składa się na panujący w tej grupie wzór osobowy, który może zresztą bardzo odbiegać od tego ideału osobowości, jaki grupa stawia przed oczy swoim członkom niejako oficjalnie w mnie lub więcej uroczystych momentach. Współczesne badanie dowodzą, że duża większość polskiego społeczeństwa nie potrafi wskazać osoby, do której chciałaby się upodobnić. Nie można jednak mówić o rozpadzie czy demontażu autorytetów. Brak powszechnie cenionych wzorów osobowych i autorytetów świadczy bowiem nie o tym, że ich nie potrzebujemy, lecz raczej, że rzadko je znajdujemy.

Zaakceptowane i zinternalizowane przez jednostkę wzory osobowe są zależne między innymi od przyjmowanych i pełnionych przez nią ról społecznych. Terminem „rola społeczna” oznacza się w socjologii oczekiwania określonych zachowań i postaw związanych z zajmowaniem jakiejś pozycji w grupie społecznej. Pozycję zaś określa się jako zespół praw i obowiązków przyznawanych jednostce przez grupę. Każda jednostka odgrywa jednak równocześnie wiele ról (na przykład syna, męża, ojca, kolegi, współpracownika, podwładnego, członka organizacji), z którymi wiążą się zróżnicowane, często sprzeczne ze sobą oczekiwania. Rozwój osobowości polega między innymi na tym, że jednostka przyswajając sobie nakazy ról, potrafi je twórczo interpretować i nadawać pełnionej przez siebie roli własny, indywidualny charakter. Socjologowie często wykorzystują analogie pomiędzy aktorami na scenie i ludźmi w społeczeństwie w celu modelowego ujęcia podstawowych relacji zachodzących w grupach społecznych. „Świat jest teatrem, aktorami ludzie, którzy kolejno wchodzą i znikają. Każdy tam aktor niejedną gra rolę.”

Z przedstawionych wyżej rozważań wynika, że aby określić osobowość, nie wystarczy poznać subiektywny świat przeżyć, dążeń, umiejętności i wartości bez odniesienia do zbiorowości, w których jednostka działa, bez zrozumienia jej miejsca w tych zbiorowościach, bez określenia charakteru stosunków łączących ją z innymi ludźmi, bez jej obiektywnych interesów i dążeń społecznych oraz podejmowanych przez nią form współdziałania z innymi ludźmi. Tym, co kształtuje osobowość i jej indywidualność, jest więc sposób, w jaki jednostka uczestniczy w życiu zbiorowym, w jaki działa i zachowuje się społecznie. Bogactwo życia osobowego jednostek związane jest z bogactwem form aktywności, bogactwem kontaktów i relacji społecznych, różnorodnością form uczestnictwa w przyswajaniu i współtworzeniu wartości kulturowych.

W strukturze każdego społeczeństwa wyróżnia się dwa jego poziomy: makrostrukturalny i mikrostrukturalny. Makrostruktura stanowi ramowy, ogólny i łatwo dostrzegalny szkielet społeczeństwa. Ma ona istotny wpływ na osobowość, ponieważ określa: szanse jednostki na osiągnięcie takich wartości jak udział we władzy, bogactwo, wykształcenie i prestiż; rodzaj podkultury i ideologii właściwej danej kategorii, a kształtującej duchowe oblicze jej członków, czyli system idei, norm moralnych, wzorów zachowań itd.; styl życia.

Obok makrostruktury ważną rolę w kształtowaniu osobowości odgrywa mikrostruktura, czyli grupy społeczne, w których człowiek się wychowuje i działa, np. rodzina, szkoła, grupa pracownicza, społeczność lokalna.

Rodzina jest jednym z najważniejszych czynników socjalizacji oraz tworzenia osobowości. Tworzą się w niej pierwsze i najbardziej trwałe więzi społeczne. W obrębie rodziny dziecko otrzymuje dobra materialne służące zaspokojeniu jego potrzeb, uczy się języka obyczajów, norm współżycia społecznego. Wraz z przekazywanym dziedzictwem kulturalnym rodzina nadaje jednostce pozycję społeczną, wyznacza jej miejsce w strukturze klasowej. W większości współczesnych społeczeństw stan majątkowy rodziców, ich wykształcenie, zawód, pozycja społeczna stwarzają dziecku bardziej lub mniej korzystne warunki startu, wpływają na jego ambicje życiowe, tworzą wzory sukcesu, kształtują jego samoocenę i samoakceptację.

Dalszym etapem socjalizacji jednostki jest jej udział w życiu grup rówieśniczych. W takiej grupie człowiek występuje po raz pierwszy w swoim życiu nie tylko jako pełnoprawny i równorzędny partner, lecz także jako współtwórca systemu norm, praw i obowiązków, do których grupa stosuje się w działaniu. W takich grupach dziecko uczy się nie tylko odgrywania ról wynikających z jego wieku i płci, ale nadto dokonując pewnego wyboru ról, przejmuje role innych, uczy się złożonych reguł gry i rozwija koncepcję uogólnionego innego, uniwersalnego partnera interakcji.

Istotny etap w rozwoju osobowości człowieka stanowi szkoła. W niej człowiek nawiązuje po raz pierwszy samodzielny kontakt z oficjalnym przedstawicielem społeczeństwa - nauczycielem, który rozwija nie tylko intelekt, ale także poddaje konfrontacji nawyki i poglądy wyniesione z dotychczasowego mikrośrodowiska oraz przekazuje wiedzę teoretyczną do pełnienia roli zawodowej.

Do grup pierwotnych, opartych na więziach bezpośrednich, nieformalnych, osobistych i całościowych, zaliczane są także sąsiedzkie społeczności lokalne. Całe życie człowieka upływa na oczach grupy sąsiedzkiej i poddane jest przenikliwej kontroli jej opinii. Społeczność może wywierać szczególnie silny wpływ na osobowość, narzucając sztywny, jednolity system wartości, wzorów i norm, tworzyć osobowości stosunkowo mało elastyczne, które charakteryzuje tradycjonalizm - skłonność do akceptowania wszystkiego, co poparte autorytetem dawności, odwieczności, niezmienności.

W społeczeństwach uprzemysłowionych osobowość jednostki w coraz większym stopniu jest zależna od ról odgrywanych przez nią w różnych organizacjach formalnych, takich jak zakład pracy, związek zawodowy, partia lub organizacja społeczno - polityczna. Szczególne znaczenie w wyznaczaniu możliwości rozwoju osobowości ma pozycja klasowa jednostki.

Omówione powyżej czynniki socjalizacji wchodzą w interakcje i osobiste kontakty z osobą socjalizowaną. Inaczej jest w przypadku mass mediów, które są zbiorem różnych sposobów komunikowania treści przeznaczonych dla wielu odbiorców. Media wpływają na socjalizację, prezentując dodatkowe i alternatywne modele ról, a także norm i wartości społecznych. Najważniejszym współczesnym środkiem społecznego przekazu jest telewizja. Poza pełnieniem przez nią wielu funkcji pozytywnych takich jak funkcja edukacyjna, poszerzanie horyzontów pokazując rzeczy, miejsca i wydarzenia, których nie można doświadczyć bezpośrednio, ma ona również negatywne strony. Ukazuje ona często nierealistyczny i zbyt uproszczony obraz świat (np. telenowele), jest w niej wiele przemocy, oraz zaszczepia w nas pseudoideały (np. ideał kobiecego piękna, ideał człowieka sukcesu).

Analiza procesu socjalizacji i rozwoju osobowości ukazuje wpływ środowiska społecznego na jednostkę. Rzeczywistość społeczna ma jednak niejednokrotny, złożony charakter i wielopoziomową strukturę, której poszczególne części składowe w różny sposób oddziałują na jednostkę. Interakcje zachodzące w ramach tych grup wyznaczają reakcje i zachowania jednostki oraz pełnione przez nią role, wytwarzają także silne poczucie identyfikacji.

Twórca nowoczesnej socjologii E. Durkheim przyjmował, że społeczeństwo stanowi byt nadrzędny wobec jednostki ludzkiej, decydujący o ich postępowaniu. Człowiek, według niego, jest zatem istotą ukształtowaną przez kulturę w procesie socjalizacji, który wprowadza jednostkę w życie społeczne, uczy ją zachowania i porozumiewania się według ustalonych wzorów, uczy panowania nad popędami i potrzebami, a także uczy zaspokajania ich w sposób przyjęty w danym społeczeństwie. Z kolei B. Malinowski postawił tezę, że postępowanie człowieka wynika co prawda z jego natury, ale formułuje się w toku życia społecznego, w toku spełniania potrzeb i nie jest wyrazem ani podstawowych impulsów, ani nacisków ze strony społeczeństwa. Postępowanie człowieka jest jego własnym wytworem.

Uważam, że człowiek jest całkowicie zdeterminowany przez społeczeństwo i każda jego decyzja ma swoje podłoże w tym, co ono w nas zaszczepiło. Od urodzenia zatopieni jesteśmy w społeczeństwie a tym samym w jego kulturze. Wpajane są nam pewne zachowania akceptowane w danej społeczności, wzorce osobowe, które powinniśmy naśladować, przypisane są nam pewne role i wysuwane wobec nas pewne oczekiwania, które my mimowolnie staramy się spełnić. Już od niemowlęctwa w zależności od płci przypisane są nam pewne role, wyrażające się chociażby tym, że chłopcom kupowane są inne zabawki nim dziewczynkom. Wraz ze wzrostem uczeni jesteśmy co nam wolno, a czego nie wypada. Pozycja naszych rodziców i miejsce urodzenia (miasto czy wieś) determinują nasz przyszły życiowy sukces. Religia i ustrój państwa w jakim przyszło nam żyć nie są bez znaczenia, na to kim jesteśmy i co robimy. Tylko mówiąc: „jestem wolnym człowiekiem” i dokonując wolnych wyborów nie zdajemy sobie sprawy ile czynników wpłynęło i od ilu elementów zależy nasz „wolny wybór”. Nasza osobowość jest zlepkiem tego wszystkiego co w nas zaszczepiono, doświadczeń naszych i tego w czym jesteśmy zanurzeni. Człowiek jest istotą społeczną i nie da się go oderwać od tego co w nim tkwi i w czym on tkwi.

Bibliografia

1. Z. Bokszański - Społeczeństwo, kultura i osobowość

2. M. Filipiak - Socjologia kultury

3. E. Goffman - Człowiek w teatrze życia codziennego, W-wa, 1981

4. N. Goodman - Wstęp do Socjologii

4

2

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---