99.Kontrola operacyjna

Kontrola operacyjna jest jedną z metod stosowanych w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych. Czynności te są prowadzone przez policję na podstawie ustawy o Policji i mają na celu rozpoznawanie przestępstw, zapobieganie przestępstwom i wykrywanie przestępstw. Uzyskane w wyniku tych czynności informacje usprawniają przebieg postępowania karnego i wpływają na takie jego ukształtowanie, aby zostały osiągnięte jego cele. Wprowadzenie do ustawy o Policji ofensywnych metod pracy operacyjnej w postaci kontroli operacyjnej, zakupu kontrolowanego i przesyłki niejawnie nadzorowanej rozszerzyło możliwości wykorzystania efektów czynności operacyjno-rozpoznawczych również o uzyskiwanie i utrwalanie dowodów przestępstwa.
Z przytoczonej definicji wynika, że działania operacyjne w dużej części są powiązane z procesem karnym i pełnią służebną rolę wobec tego procesu. Na czynności te składają się prawnie określone, utajnione czynności operacyjno-rozpoznawcze oraz środki i metody ich stosowania poza granicami postępowania karnego w dziedzinie zwalczania przestępczości. Czynności operacyjne mają charakter uzupełniający lub wykonawczy w stosunku do czynności procesowych i zadań postępowania karnego. Niektóre z celów ofensywnych metod pracy operacyjnej są po części zbieżne z celami postępowania przygotowawczego. Między innymi zaliczamy do nich:
- ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo,
- wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy,
- wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody,
- zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu.

Czynności operacyjne mogą nie tylko wyprzedzać wszczęcie procesu, ale mogą być prowadzone równolegle z toczącym się postępowaniem. Często są wykonywane po zakończeniu postępowania przygotowawczego, np. w sprawach umorzonych z powodu niewykrycia sprawcy.
Jedną z częściej stosowanych metod w praktyce policyjnej jest kontrola operacyjna. Zalicza się ją do ofensywnych metod pracy operacyjnej, których wprowadzenie do polskiego systemu prawnego jest wynikiem ograniczenia prawa do wolności na rzecz bezpieczeństwa. Obserwowany w ostatnich latach wzrost zagrożeń kryminalnych wymusił wyposażenie organów ścigania w odpowiednie środki prawne pozwalające na skuteczną walkę z przestępczością, które nie zawsze i nie przez wszystkich są pozytywnie postrzegane. Głównym organem realizującym zadania w dziedzinie zapobiegania przestępczości oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałania w tym względzie z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi jest Policja. Dopuszczalność stosowania przez tę służbę podsłuchu operacyjnego i kontroli korespondencji jest bardzo kontrowersyjna i rodzi wiele emocji. Jest jednak potrzebna. Skuteczne dotarcie do tych struktur, w celu ich rozbicia, wymaga proaktywności ze strony policji kryminalnej. Ta postawa, w przeciwieństwie do zachowań reaktywnych, stanowiących podstawę działania tych służb, wymaga stosowania metod niekonwencjonalnych, często ingerujących w podstawowe prawa i wolności obywatelskie.
Instytucja kontroli operacyjnej zawarta w ustawie o Policji spełnia warunki formalne wynikające z art. 49 zd. 2 Konstytucji i jest wyjątkiem sankcjonującym poza procesowy podsłuch nazywany niekiedy podsłuchem operacyjnym. Kontrola i utrwalanie rozmów zarządzone w trybie ustawy o Policji są niezależne od regulacji zawartych w Kodeksie postępowania karnego. Zgodnie z art.19 ust. l przy wykonywaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych, podejmowanych przez Policję w celu zapobieżenia przestępstwu, wykrycia i ustalenia sprawców, a także uzyskania i utrwalenia dowodów umyślnych przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego, enumeratywnie wymienionych w ustawie, można zarządzić kontrolę operacyjną. Polega ona na:
1) kontrolowaniu treści korespondencji,
2) kontrolowaniu zawartości przesyłek,
3) stosowaniu środków technicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, a w szczególności treści rozmów telefonicznych i innych informacji przekazywanych za pomocą sieci telekomunikacyjnych.

Kontrolę operacyjną zarządza sąd okręgowy na pisemny wniosek komendanta głównego Policji złożony po uzyskaniu pisemnej zgody prokuratora generalnego albo na pisemny wniosek komendanta wojewódzkiego Policji, złożony po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego miejscowo prokuratora okręgowego. Zgodnie z obowiązującą klauzulą subsydiarności warunkiem sine qua non tej decyzji, wydawanej w formie postanowienia, jest bezskuteczność innych środków albo zajście wysokiego prawdopodobieństwa, że środki te będą nieskuteczne lub nieprzydatne. Jest to więc środek ostateczny. W sytuacjach nie cierpiących zwłoki, jeżeli mogłoby to spowodować utratę informacji lub zatarcie albo zniszczenie dowodów przestępstwa, komendant główny Policji lub komendant wojewódzki Policji może zarządzić, po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego miejscowo prokuratora okręgowego, kontrolę operacyjną, zwracając się jednocześnie do właściwego miejscowo sądu okręgowego z wnioskiem o wydanie postanowienia w tej sprawie. W razie nie udzielenia przez sąd zgody w terminie 5 dni od dnia zarządzenia kontroli operacyjnej organ zarządzający wstrzymuje kontrolę operacyjną oraz dokonuje protokolarnego, komisyjnego zniszczenia materiałów zgromadzonych podczas jej stosowania. Sąd okręgowy może zezwolić, na pisemny wniosek komendanta głównego Policji lub komendanta wojewódzkiego Policji, złożony po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego prokuratora, na odstąpienie od zniszczenia materiałów, uzyskanych w trybie nie cierpiącym zwłoki, jeżeli stanowią one dowód lub wskazują na zamiar popełnienia przestępstwa, dla którego wykrycia na podstawie przepisów ustawowych może być prowadzona kontrola operacyjna lub czynności operacyjno-rozpoznawcze. Sytuacje nie cierpiące zwłoki najczęściej będą zachodzić przy informacjach wyprzedzających, np. na etapie przygotowania do popełnienia przestępstwa. Zarządzenie kontroli operacyjnej w takich wypadkach jest dopuszczalne, jeżeli uzyskana informacja jest na tyle wiarygodna, że w świetle zasad kryminalistyki i praktyki ścigania wystąpienie danego czynu jest wysoce prawdopodobne.
W wypadku uzyskania dowodów pozwalających na wszczęcie postępowania karnego lub mających znaczenie dla toczącego się postępowania karnego, komendant główny Policji lub komendant wojewódzki Policji przekazuje właściwemu prokuratorowi wszystkie materiały zgromadzone podczas stosowania kontroli operacyjnej, w razie potrzeby z wnioskiem o wszczęcie postępowania karnego. Zgromadzone podczas stosowania kontroli operacyjnej materiały nie zawierające dowodów pozwalających na wszczęcie postępowania karnego przechowuje się po zakończeniu kontroli przez okres 2 miesięcy, a następnie dokonuje się ich protokolarnego, komisyjnego zniszczenia. Zniszczenie materiałów zarządza organ Policji, który występował z wnioskiem o zarządzenie kontroli operacyjnej. Osobie, wobec której kontrola operacyjna była stosowana, nie udostępnia się materiałów zgromadzonych podczas trwania tej kontroli, chyba że materiał uzyskany w wyniku stosowania tej metody zostanie dopuszczony jako dowód w sprawie karnej toczącej się przeciwko tej właśnie osobie. Uprawnienia podejrzanego do przejrzenia i zaznajomienia się z materiałami postępowania przygotowawczego, wynikające z art. 321 k.p.k., pozostają nienaruszone.

100.Zakup kontrolowany, przesyłka kontrolowana

Zakup kontrolowany to nowa forma czynności operacyjno-rozpoznawczych wprowadzona przez ustawę o Policji. Zakup kontrolowany wprowadza przepis art. 19a wymienio­nej ustawy. Przepis ten stanowi:

W sprawach o przestępstwa umyślne:

przeciwko życiu, spowodowania ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia oraz pozbawienia człowieka wolno­ści w celu wymuszenia okupu lub zachowania określonego w art. 211 Kodeksu karnego,

przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu, a także przygotowania do przestępstw określonych w tych przepisach, nielegalnego wytwarzania, posiadania lub obrotu bronią, amunicją, materiałami wybuchowymi, środkami odurzającymi lub psychotropowymi oraz materiałami jądrowymi i promieniotwórczymi, gospodarcze, powodujące znaczną szkodę majątkową, prze­ciwko mieniu znacznej wartości lub skarbowe, polegające na uszczup­leniu podatku lub innej należności Skarbu Państwa w znacznej war­tości, przyjmowania lub wręczania korzyści majątkowej w wiel­kich rozmiarach w związku z pełnioną funkcją publiczną lub zwią­zaną ze szczególną odpowiedzialnością, podrabiania, przerabiania pieniędzy i papierów wartościo­wych oraz puszczania ich w obieg, określone w art. 276 Kodeksu karnego czynności operacyjno-rozpoznawcze zmierzające do sprawdzenia uzyskanych wcześ­niej, wiarygodnych informacji o przestępstwie oraz wykrycia spraw­ców i uzyskania dowodów mogą polegać na dokonaniu w sposób niejawny nabycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z prze­stępstwa, ulegających przepadkowi, albo których wytwarzanie, po­siadanie, przewożenie lub którymi obrót jest zabroniony, a także przy­jęciu lub wręczeniu korzyści majątkowej.

Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji zarządza, na czas określony, czynności wymienione w ust. l, po uzyskaniu zgody Prokuratora Generalnego oraz bieżąco informuje Prokuratora Generalnego o przeprowadzonych czynnościach oraz o ich wyniku.

W czasie wykonywania czynności, o których mowa w ust. l, mogą być stosowane kontrola korespondencji i środki techniczne na zasadach określonych w art. 19.

Czynności określone w ust. l nie mogą polegać na kierowa­niu działaniami wyczerpującymi znamiona czynu zabronionego usta­wą. W odniesieniu do czynów dotyczących przyjęcia lub wręczenia korzyści majątkowej nie mogą również polegać na nakłanianiu do udzielenia lub przyjęcia takiej korzyści. Przepisy art. 19 ust. 2 - 6 stosuje się odpowiednio.

Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, w porozu­mieniu z Ministrem Sprawiedliwości, określi sposób przeprowadza­nia i dokonywania czynności, o których mowa w ust. l.

Przepis art. 19a ustawy wprowadza zatem instytucję tzw. „zakupu kontrolowanego” nazywaną też niekiedy (niesłusznie) „prowokacją policyjną”. Instytucja ta stanowi ustawowy kontratyp w relacji do art. 235 Kodeksu karnego, który to przepis uznaje za czyn bezprawny podstępne zabiegi kierujące przeciwko określonej osobie ściganie o przestępstwo, wykroczenie lub przewinienie dys­cyplinarne. Nie ulega zaś wątpliwości, że np. dokonanie w sposób niejawny nabycia przedmiotów pochodzących z przestępstwa ma na celu skierowanie przeciwko określonej osobie ścigania o prze­stępstwo i poprzez niejawność sposobu działania jest podstępnym zabiegiem. Jednakże na skutek zezwolenia zawartego w art. 19a oma­wianej ustawy, czyn taki w warunkach określonych tym przepisem nie stanowi przestępstwa, albowiem cokolwiek jest w jakiejkolwiek ustawie dozwolone lub nakazane, to tym samym nie jest zakazane pod groźbą kary przez ustawę; wynika to z subsydiarnego charak­teru ustawy karnej .

Czynności, o których mowa w art. 19a ustawy mogą mieć na­stępujące cele:

• sprawdzenie uzyskanych wcześniej, wiarygodnych informacji o przestępstwie,

• wykrycie sprawców przestępstwa,

• uzyskanie informacji mogących mieć znaczenie dowodowe w późniejszym procesie.

Wydaje się, że cel weryfikacyjny jest wiodący w działaniach określonych w art. 19a ustawy, to znaczy działania te w każdym przypadku powinny być poprzedzone uzyskaniem wcześniej wia­rygodnych informacji o przestępstwie, a zatem każde działanie w ramach tego art. 19a ustawy powinno być poprzedzone posiada­niem takich informacji i dopiero wówczas może zmierzać do wykry­cia sprawców przestępstwa oraz do uzyskania materiałów, które mogą mieć znaczenie dowodowe w przyszłym procesie. Na przy­kład: znaczenie to może polegać na przesłuchaniu jako świadka policjanta, który dokonał w sposób niejawny nabycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z przestępstwa. Wówczas dopiero ze­znania takie będą stanowiły dowód.

W art. 19a ust. 4 ustawa stwierdza, że czynności określone w ust. l nie mogą polegać na:

• kierowaniu działaniami wyczerpującymi znamiona czynu za­bronionego ustawą,

• na nakłanianiu do udzielenia lub przyjęcia korzyści majątkowej.

O ile pierwszy zakaz jest zrozumiały, o tyle drugi nasuwa nie­jakie wątpliwości. Chodzi mianowicie o to, że w ust. l omawianego przepisu ustawa zezwala na wręczenie korzyści majątkowej, zaś w ust. 4 - zakazuje nakłaniania do przyjęcia takiej korzyści. Rzecz jednak w tym, że prawie każde wręczenie korzyści majątkowej sta­nowi nakłanianie do jej przyjęcia per facta concludentia. Wręczanie wszak na ogól nie ma charakteru symbolu, lecz dokonywane jest po to, aby druga osoba korzyść tę przyjęła, a zatem jest formą nakłania­nia czynnego (per facta concludentia). Techniczny sposób nakłaniania jest bowiem obojętny, może to być nakłanianie wprost, polecenie, groźba, podarunki, słowem - każdy sposób oddziaływania na psy­chikę innej osoby zdolny do wzbudzenia u niej woli popełnienia czynu zabronionego (K. Buchała, A. Zoil).

Tak zatem zachodzi tu sprzeczność polegająca na tym, że pra­wie każde wręczanie korzyści majątkowej (dozwolone w ramach ust. l art. 19a ustawy) może stanowić zarazem nakłanianie do przy­jęcia takiej korzyści (zabronione przez art. 19a ust. 4 ustawy). Prak­tycznie zatem przepis nie powinien być stosowany w odniesieniu do wielu postaci wręczania korzyści majątkowej, gdyż prawie każ­de wręczanie może być uznane za formę nakłaniania do przyjęcia takiej korzyści, czego wyraźnie zakazuje ust. 4. Należy pamiętać, że w odniesieniu do art. 19a ustawy stosuje się odpowiednio przepisy art. 19 ust. 2 - 6, a więc zawierające wyraź­ne ograniczenia w stosowaniu art.19a ustawy, a więc skrótowo:

• na działania określone w tym przepisie potrzebna Jest zgoda Prokuratora Generalnego,

• działania te mają charakter akcesoryjny, tzn. stosowane być mogą tylko wówczas, gdy inne środki okazały się bezskuteczne, albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne,

• w razie braku zgody Prokuratora Generalnego lub w razie prze­jęcia materiałów nie stanowiących informacji o przestępstwie - następuje protokolarne, komisyjne zniszczenie tych mate­riałów.

Przesyłka kontrolowana to również nowa czynność operacyjno-rozpoznawcza wprowadzona do ustawy o Policji wspomnia­ną nowelą z 21 lipca 1995 r. O czynności tej mówi art. 19b tej ustawy, który stanowi:

Przy wykonywaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych, podejmowanych w celu udokumentowania przestępstw określonych w art. 19 ust. l pkt 5, 6, 8 i 10 albo w celu ustalenia tożsamości osób uczestniczących w tych przestępstwach lub przejęcia przedmiotów przestępstwa. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji może przed wszczęciem postępowania karnego zarządzić niejawne nadzoro­wanie przemieszczania, przechowywania i obrotu przedmiotami prze­stępstwa, jeżeli nie stworzy to zagrożenia dla życia i zdrowia ludzkiego.

Wydanym w trybie ust. l zarządzeniu należy niezwłocz­nie poinformować Prokuratora Generalnego, którego także informuje się o przebiegu i wynikach podjętych czynności. Prokurator Gene­ralny może nakazać zaniechanie tych czynności.

Stosownie do zarządzenia, o którym mowa w ust. l organy i instytucje państwowe są obowiązane dopuścić do dalszego prze­wozu przesyłki zawierające przedmioty przestępstwa w sianie nie­naruszonym lub po ich usunięciu, albo zastąpieniu w całości lub w części.

Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji w porozu­mieniu z Ministrem Sprawiedliwości, określi sposób przeprowadza­nia i dokumentowania tych czynności.

Przepis art. 19b wprowadza więc instytucję znaną pod nazwą „kontrolowanej przesyłki". Podobnie, jak w przepisach uprzednich (art. 19 i art. 19a) bardzo duże znaczenie w aspektach zachowania praworządności ma tu powiadomienie Prokuratora Generalnego o podjętych działaniach. Ponieważ, zgodnie z ust. 2 Prokurator Ge­neralny może nakazać zaniechanie tych działań, można uznać, że ich realizacja jest zależna od zgody Prokuratora Generalnego.

Cele przesyłki kontrolowanej

Jako cele czynności, o których mowa w art. 19b ust. l ustawa wymienia:

• udokumentowanie przestępstw określonych w art. 19 ust. l pkt 5 (nielegalne wytwarzanie, posiadanie lub obrót bronią, amunicją, materiałami wybuchowymi, środkami odurzającymi lub psycho­tropowymi oraz materiałami jądrowymi i promieniotwórczymi),

• pkt 6 (przestępstwa gospodarcze powodujące znaczną szkodę ma­jątkową, przeciwko mieniu o znacznej wartości lub skarbowe uszczuplające podatek lub inną należność Skarbu Państwa znacz­nej wartości),

• pkt 8 (podrabianie, przerabianie pieniędzy i papierów wartościo­wych oraz puszczanie ich w obieg),

• pkt 10 (przestępstwa ścigane na mocy umów i porozumień mię­dzynarodowych),

• ustalenie tożsamości osób uczestniczących w tych przestępstwach,

• przejęcie przedmiotów tych przestępstw.

Pierwszy z tych celów (udokumentowanie przestępstw) nie został określony jasno. Prawdopodobnie ustawodawcy chodziło o podkreślenie celu uzyskania informacji wskazujących, że w okreś­lonych przypadkach zachodzą znamiona wymienionych w art. 19 ust. l przestępstw.

---