PRAWO WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ

na podstawie R. Golat, Prawo autorskie i prawa pokrewne, Warszawa 2008 oraz

J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple,

Prawo autorskie i prawa pokrewne, Kraków 2005

Niniejsze kompendium jest podzielonym na siedem części zestawieniem podstawowych wiadomości z zakresu ochrony prawnej własności intelektualnej, przygotowanym w postaci uporządkowanych tematycznie zbiorów pytań i odpowiedzi.

1. Pojęcie własności intelektualnej

Co oznacza termin „własność intelektualna”?

W ujęciu sensu largo na pojęcie własności intelektualnej składają się dwa rodzaje dóbr niematerialnych:

1. utwory i wykonania utworów, stanowiące przedmiot regulacji prawa autorskiego i praw pokrewnych

2. oraz wynalazki, znaki towarowe, chronione prawem wzory przemysłowe, stanowiące przedmiot ochrony prawa własności przemysłowej.

W ujęciu sensu stricto, przyjętym na potrzeby niniejszej prezentacji, własność intelektualna utożsamiana jest z twórczością artystyczną, literacką i naukową, natomiast twórczość znajdująca praktyczne zastosowanie w działalności gospodarczej (produkcyjnej, usługowej i handlowej) występuje pod nazwą własności przemysłowej.

Co to jest prawo ochrony własności intelektualnej?

To ogół norm prawnych chroniących wzmiankowaną twórczość artystyczną, literacką oraz naukową. Termin `prawo ochrony własności intelektualnej' można utożsamić z pojęciem `prawo autorskie i prawa pokrewne'.

Co oznacza termin prawo autorskie i prawa pokrewne oraz prawa autorskie i prawa pokrewne?

Prawo autorskie i prawa pokrewne to ogół norm prawnych chroniących w ramach polskiego porządku prawnego prawa autorskie i prawa pokrewne, tj. uprawnienia twórców, wykonawców, wydawców, producentów, itd. do i związku z ich utworami.

Prawa autorskie i prawa pokrewne to prawa bezwzględne na dobrach niematerialnych, wzorowane na prawie własności. Charakter bezwzględny oznacza ochronę przed wszelkimi ich naruszeniami, dokonywanymi przez inne, nieuprawnione podmioty, w tym także przez podmioty, które łączy z osobami uprawnionymi określona umowa. Od kontrahentów, którym prawa autorskie i pokrewne są udostępniane, właściciele praw mogą dochodzić określonych roszczeń, zarówno majątkowych, jak i niemajątkowych.

Prawa autorskie i pokrewne są poza tym prawami na dobrach niematerialnych. Wynika to z charakteru ich przedmiotu, którym są dobra prawne niewymagające dla uruchomienia ochrony prawnej zaistnienia substratu materialnego (utwór podlega ochronie bez względu na fakt zapisania na nośniku, dyskietce, płycie, itp.). Dla porównania prawo własności dotyczy dóbr materialnych, ruchomości i nieruchomości.

Jakie akty prawne stanowią źródło ochrony prawa autorskiego i praw pokrewnych w porządku prawnym RP?

Na polski porządek prawny, w myśl art. 87 Konstytucji RP, składają się: Konstytucja RP, umowy międzynarodowe ratyfikowane i ogłoszone w Dzienniku Ustaw (Dz. U.), ustawy oraz rozporządzenia wykonawcze do ustaw. Do najważniejszych aktów z zakresu prawa autorskiego i praw pokrewnych zaliczyć należy:

1. Porozumienie w sprawie Handlowych aspektów praw własności intelektualnej (tzw. TRIPS, Dz. U. 1996, nr 32, poz. 143);

2. ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 1994 r. (Dz. U. 2000, nr 80, poz. 904, z późniejszymi zmianami);

3. ustawa o ochronie baz danych z 2001 r. (Dz. U. 2001, nr 128, poz. 1402, z późniejszymi zmianami).

Problematyka ochrony własności intelektualnej jest uregulowana w ustawie prawo własności intelektualnej z 2000 r. (Dz. U. 2003, nr 119, poz. 1117, z późniejszymi zmianami).

II. Przedmiot ochrony prawa autorskiego i praw pokrewnych

Co jest przedmiotem ochrony prawa autorskiego i praw pokrewnych?

Przedmiotem ochrony prawa autorskiego jest utwór. Przedmiotem ochrony praw pokrewnych jest:

1. artystyczne wykonanie utworu;

2. fonogramy i wideogramy;

3. nadania programów radiowych i telewizyjnych;

4. pierwsze wydania, wydania naukowe lub krytyczne.

Czym jest utwór?

Utwór jest dobrem niematerialnym, który może zostać utrwalony w celu praktycznego korzystania z niego na określonym nośniku materialnym, dzięki czemu powstaje egzemplarz utworu. Przedmiotem ochrony w ramach prawa własności intelektualnej (prawa autorskiego) jest utwór, do egzemplarza utworu (dobro materialne, ruchomość) stosuje się prawo własności (ochrona prawa karnego).

Utwór to uzewnętrzniony, zindywidualizowany oraz twórczy przejaw działalności ludzkiej, ujawniający charakterystyczny dla danego twórcy styl (sposób) tworzenia.

Co nie jest utworem?

Utworem w rozumieniu prawa własności intelektualnej (prawa autorskiego) nie są:

1. tematy, pomysły, fakty i twierdzenia naukowe;

2. proste informacje prasowe;

3. urzędowe materiały i dokumenty;

4. opublikowane opisy patentowe lub ochronne.

Jakie są podstawowe klasyfikacje utworów?

Można wyróżnić dwa podstawowe podziały utworów: (1) ze względu na zasady stosowanej wobec ich ochrony oraz (2) ze względu na kryterium samoistności utworu.

Według pierwszego kryterium utwory można podzielić na:

1. chronione za zasadach ogólnych (utwory literackie, plastyczne, itd.) oraz

2. chronione na zasadach szczególnych (utwory audiowizualne, programy komputerowe, utwory architektoniczne i architektoniczno-urbanistyczne oraz bazy danych spełniające cechy utworu).

Na podstawie kryterium samoistności utwory można podzielić na:

1. utwory samoistne (w pełni samoistne oraz inspirowane) oraz

2. opracowania niesamoistne (tłumaczenia, przeróbki, adaptacje).

III. Treść praw autorskich

Od którego momentu prawom twórcy utworu przysługuje ochrona prawna?

Istnieją trzy możliwości wskazania momentu powstania ochrony prawnej praw autorskich:

1. moment ustalenia utworu (jego uzewnętrznienia, zapoznania z jego treścią co najmniej jednej osoby poza twórcą);

2. moment utrwalenia utworu (zapisania utworu na dowolnym nośniku materialnym w sposób umożliwiający co najmniej jednokrotne odtworzenie jego treści);

3. moment rozpowszechnienia utworu (jego upublicznienia poprzez stworzenie możliwości zapoznania się z jego treścią bliżej nieokreślonej grupie odbiorców).

Ochrona prawna praw autorskich i praw pokrewnych w ramach i na podstawie prawa autorskiego przysługuje od najwcześniejszego z podanych momentów, tj. od momentu ustalenia utworu.

Podział praw autorskich

Prawa autorskie i prawa pokrewne można podzielić na dwie grupy:

1. prawa osobiste (niemajątkowe) oraz

2. prawa majątkowe.

Co to są prawa osobiste twórcy?

Prawa osobiste twórcy chronią nieograniczona oraz niepodlegajacą zrzeczeniu się lub zbyciu osobistą wieź emocjonalną twórcy z utworem. Na zbiór praw osobistych twórcy składają się następujące uprawnienia:

1. prawo do autorstwa utworu (przypisywania sobie stworzenia danego dzieła oraz podawania się za jego twórcę)'

2. prawo do oznaczania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;

3. prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;

4. prawo do nadzoru nad poszanowaniem nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania oraz

5. prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Co to są prawa majątkowe twórcy na utworze?

Prawami majątkowymi twórcy na utworze są:

1. prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu;

2. prawo do korzystania z utworu (np. poprzez udzielanie licencji na korzystanie z utworu przez inne podmioty) oraz

3. prawo do rozporządzania utworem (np. sprzedaży utworu, a właściwie praw autorskich praw majątkowych do niego innym podmiotom).

Komu przysługują autorskie prawa zależne?

Autorskie prawa zależne przysługują autorowi opracowania (utworu odrębnego zależnego, tj. przejmującego określone twórcze elementy z utworu stanowiącego przedmiot opracowania - utworu pierwotnego). Zależność polega na tym, że autorskie prawa majątkowe do opracowania mogą zostać uruchomione dopiero wówczas, kiedy autor opracowania uzyska zezwolenie odpowiednio na skorzystanie z opracowania lub rozporządzenie nim od twórcy utworu pierwotnego, stanowiącego podstawę opracowania.

Co to jest utwór inspirowany?

Utwór inspirowany to utwór samoistny, nie mający charakteru opracowania (utworu zależnego), różniący się od utworu samoistnego tym, że autor kreuje go w nawiązaniu do istniejącego już, stworzonego utworu, niemniej nie zachodzi zjawisko przejmowania do utworu inspirowanego określonych elementów twórczych z dzieła stanowiącego inspirację.

Kiedy wygasają prawa autorskie do utworu?

Prawa autorskie osobiste wygasają z chwilą śmierci twórcy. Na spadkobierców twórcy przechodzi jedynie uprawnienie do wykonywania ochrony wygasłych praw osobistych, osobistych postaci np. prawa do skutecznego sprzeciwu wobec konkretnego sposobu korzystania z dzieła.

Prawa autorskie majątkowe wygasają z upływem 70 lat od:

1. końca roku kalendarzowego, w którym zmarł twórca, względnie ostatni z współtwórców dzieła;

2. od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiło rozpowszechnienie dzieła;

3. od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiło ustalenie dzieła.

Kiedy wygasają majątkowe prawa pokrewne do artystycznych wykonań utworów?

Czas ochrony majątkowych praw pokrewnych do artystycznych wykonań utworów wynosi 50 lat od końca roku kalendarzowego, w którym:

1. nastąpiło artystyczne wykonanie utworu;

2. nastąpiła publikacja jego utrwalenia lub publiczne odtworzenie artystycznego wykonania.

IV. Podmioty praw autorskich i praw pokrewnych

Podział podmiotów praw autorskich

Podmioty praw autorskich można podzielić na:

1. podmioty uprawnione (pierwotne oraz wtórne) oraz

2. podmioty zobowiązane.

Pojęcie podmiotu uprawnionego pierwotnego

Podmiotem uprawnionym pierwotnie jest:

1. twórca (współtwórca) dzieła;

2. pracodawca twórcy dzieła, wykonanego w ramach stosunku o pracę i w godzinach pracy wynika z umowy o pracę;

3. wydawca (producent) utworów zbiorowych (np. encyklopedii).

Na czym polega przyjęcie dzieła pracownika przez pracodawcę?

Podstawową formą przyjęcia dzieła jest pisemne oświadczenie woli kierowane do pracownika przez osobę reprezentującą pracodawcę. Przyjęcie utworu może mieć również charakter nieoficjalny, np. przełożony pracownika dokonuje na przedłożonej na akceptacji egzemplarzu utworu adnotacji o przyjęciu.

Przyjęcie dorozumiane polega na przejściu na pracodawcę autorskich praw majątkowych do utworu z upływem 6 miesięcy od chwili przedłożenia dzieła przez pracownika.

Pojęcie podmiotu uprawnionego wtórnie

Podmiotem uprawnionym wtórnie jest osoba fizyczna lub prawna, która nabywa prawa autorskie majątkowe od twórcy dzieła (np. wydawca od autora podręcznika).

Podmioty praw pokrewnych

Podmiotami praw pokrewnych są:

1) praw do wykonań artystycznych - artyści wykonawcy;

2) praw do fonogramów oraz wideogramów - producenci do fonogramów oraz wideogramów;

3) praw do nadań programów radiowych lub telewizyjnych - organizacje radiowe lub telewizyjne;

4) praw do wydań pierwszych, naukowych lub krytycznych - wydawcy wydań pierwszych, naukowych lub krytycznych.

V. Ograniczenia praw autorskich

Pojęcie i klasyfikacja licencji

Licencją jest odpłatne lub nieodpłatne upoważnienie osoby trzeciej (osoby fizycznej lub prawnej) do korzystania z dzieła w ściśle określonym zakresie i celu bez konieczności każdorazowego uzyskiwania pozwolenia ze strony twórcy i uiszczania na rzecz wynagrodzenia z tytułu korzystania z dzieła.

Podstawą prawną licencji może być umowa podmiotu trzeciego z autorem dzieła (licencja umowna) lub ustawa o prawie autorskim (licencja ustawowa). Pierwsza ma charakter co do zasady odpłatny, druga nieodpłatny z uwagi na realizowany uprawniony interes publiczny. Licencje ustawowe występują pod nazwą dozwolonego użytku prywatnego oraz dozwolonego użytku publicznego.

Pojęcie dozwolonego użytku prywatnego

Dozwolonym użytkiem prywatnym jest nieodpłatne korzystanie z pojedynczego egzemplarza już rozpowszechnionego utworu przez krąg osób pozostających w związku osobistym (krewnych, powinowatych, przyjaciół, znajomych) pod dwoma warunkami.

Pierwszym jest korzystanie w celu niezarobkowym, drugim wyłączenie z zakresu przedmiotowego dozwolonego użytku prywatnego programów komputerowych, utworów architektonicznych oraz architektoniczno-urbanistycznych oraz elektronicznych baz danych, chyba że korzystanie z tych ostatnich własnego użytku naukowego nie związanego z celem zarobkowym.

Pojęcie i przykłady dozwolonego użytku publicznego

Dozwolonym użytkiem publicznym jest nieodpłatne, niezarobkowe korzystanie z pojedynczego egzemplarza już rozpowszechnionego utworu na forum publicznym w celach edukacyjnych, oświatowych, dydaktycznych, informacyjnych, celebracji świąt państwowych i religijnych, promocji twórczości artystycznej, ochrony bezpieczeństwa publicznego oraz poprawy sytuacji osób niepełnosprawnych pod warunkami:

1. podania danych twórcy;

2. źródła pochodzenia utworu;

3. poszanowania słusznych interesów twórcy (np. jego prawa do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności.

Przykładami dozwolonego użytku publicznego są m.in. wykonywanie prawa cytatu, wykonywanie utworów muzycznych oraz słowno-muzycznych na uroczystościach państwowych lub religijnych, organizowanie nieodpłatnych wystaw artystycznych.

VI. Naruszenia praw autorskich

Pojęcie i formy plagiatu

Plagiatem jest:

1. przywłaszczenie autorstwa utworu lub

2. wprowadzenie w błąd co do autorstwa utworu lub jego fragmentu.

Przywłaszczenie autorstwa jest przestępstwem umyślnym, polegającym na przedstawieniu jako własny utworu autorstwa innej osoby (kupno pracy napisanej na zamówienie, dokonanie tzw. plagiatu jawnego w postaci świadomego zacytowania cudzego utworu lub jego fragmentu w własnej pracy.

Wprowadzenie błąd jest przestępstwem z reguły nieumyślnym, popełnianym najczęściej w związku z nieprawidłowym wykonywaniem prawa do cytatu.

Pojęcie piractwa intelektualnego

Piractwem intelektualnym jest utrwalanie, kopiowanie, rozpowszechnianie utworów jeszcze nie rozpowszechnionych lub rozpowszechnionych wbrew warunkom umowy. Piractwem jest również posiadanie programów lub komponentów do nich, służących obchodzeniu zabezpieczeń przed odtwarzaniem, utrwalaniem lub rozpowszechnianiem utworów.

Odpowiedzialność karna w związku z popełnieniem przestępstwa piractwa intelektualnego, podobnie jak przestępstwa plagiatu, przedawnia się z upływem pięciu lat od popełnienia czynu zabronionego.

VII. Ważniejsze przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych

1. pojęcie utworu - art. 1;

2. dozwolony użytek prywatny - art. 23;

3. dozwolony użytek publiczny - art. 24-35;

4. prawo cytatu - art. 29;

5. przestępstwo plagiatu - art. 115;

6. przestępstwo piractwa intelektualnego - art. 116-118.

---