MIKOŁAJA DOŚWIADCZYŃSKIEGO PRZYPADKI
OPRACOWANIE DO ,,CZĘŚCI I ”
1.KSIĘGA I. POWIEŚĆ SATYRYCZNO-OBYCZAJOWA CZY POWIASTKA
FILOZOFICZNA?
Relacja pamiętnikarska księgi I posiada od początku do końca charakter polemiczny. W stosunku do opisywanych faktów i wzorów obyczajowych zajmuje narrator, piszący u schyłku życia, stanowisko krytyczne, co wyraża się dominacją w stylu tej części utworu ujęć satyrycznych (najczęściej stosowanym zabiegiem jest parodia). Już we wstępnej informacji o urodzeniu swoim i koligacjach rodzinnych, mającej charakter parodii pamiętnika , okazuje Mikołaj awersję do zakorzenionego wśród szlachty zwyczaju podkreślania wielkości rodu za pomocą fałszywych lub przesadnych wywodów genealogicznych. Posługując się oszczędnymi środkami charakterystyki w portrecie ojca i matki potrafił Krasicki odmalować nie tylko ich prostoduszność i uczciwość, ale i ciemnotę, zacofanie i inne wady polskiej sarmacji. Ironiczny dystans narratora wyrażający dezaprobatę wyraża się często w uwagach mających postać sentencji, jak, np.: o ojcu, który ,,rozumiał (…), iż dobrze w dom gościa przyjąć jest toż samo, co się z nim upić. Te same efekty osiąga , gdy stosuje podniosłą frazeologię do błahej tematyki, np.: wzmiankując o chorobie ojca powstałej z nadużywania trunków dodaje: ,,znosił jednak pedogrę sercem heroicznym , i kiedy mu czasem pofolgowała, często natenczas powtarzał , iż miło cierpieć dla kochanej ojczyzny.
Zacofanie i ciemnotę panującą w szlacheckich dworach zilustrował Krasicki dosadnie w rozdziałach poświęconych perypetiom edukacyjnym młodego Mikołaja. Już w dzieciństwie wyrastał w atmosferze opowiadań o upiorach i czarownicach, oddany do szkół publicznych (pewnie jezuickich) zdaniem dyrektora, czyli przydzielonego mu opiekuna , miał w nauce przejść ,,samego Herkulesa”. Krytyka szkoły jest krótka, ale dosadna. Więcej miejsca zajmuje opis edukacji sentymentalnej. Kiedy po śmierci ojca powrócił do domu w wieku 16 lat , otrzymał guwernera Francuza, pana Damona, który podawał się za markiza, a był w istocie łotrzykiem bez wykształcenia. Damon uczy Mikołaja języka francuskiego oraz ,,sentymentów serca” przy pomocy lektury słynnych romansów barokowych: pani de Scude'ry ,,Cyrus” i ,,Klelia” oraz ,,Historii Hipolita” pani d'Aulnoy. Cały właściwie romans Mikołaja z Julianną został skopiowany według ,,Hipolita” i stanowi znakomitą parodię sytuacji typowych dla romansów. Następny mentor Mikołaja, już na terenie Warszawy, wykłada mu zasady ,,galantomii” według najnowszych wzorów paryskich (tych najgorszych oczywiście) opierające się na powierzchownym i cynicznym naśladowaniu wieku filozoficznego. Mentor zaleca poglądy libertyńskie i styl życia reprezentowany przez żonę modną i fircyka.
Ważną funkcję pełni w księdze I obszernie rozbudowany epizod trybunalski. Ilustruje on całkowity rozkład sądownictwa : korupcja, fałszowanie dokumentów, nieuctwo urzędników, kult pozorów-oto cechy wymiaru sprawiedliwości. Krasicki jako były prezydent trybunału małopolskiego znakomicie orientował się w sytuacji, stąd też opis perypetii sądowych nasycony został mnóstwem świetnie uchwyconych szczegółów, obfituje w kreacje parodystyczne.
Zamknięciem edukacji Mikołaja jest modny wojaż do Paryża, w czasie którego następuje ostateczny upadek bohatera, ucieczka do Amsterdamu, podróż okrętem, rozbicie w okolicach Archipelagu Malajskiego i wylądowanie na nieznanej wyspie.
Ze względu na satyryczny charakter narracji , mnogość realiów obyczajowych, można I część powieści zakwalifikować do rzędu satyryczno-obyczajowych. Brakuje jej jednak oddechu epickiego, rozlewności. Obrazy są skondensowane, charakterystyka oszczędna, fabuła budowana ilustracyjnie. Cechy te oraz przewaga parodii i ironicznego sposobu przedstawiania świata zbliżają księgę pierwsza do powiastki filozoficznej. Podobnie jak wolterowski Kandyd jest Mikołaj uczciwy, prostoduszny, poddaje się biernie doświadczeniom losu. Wpływ Kandyda jest widoczny nawet w konkretnym pomyśle, bo wizyta Mikołaja w salonie baronowej de Grankendorff stanowi dość wyraźna analogię do wizyty Kandyda w salonie awanturnicy- markizy de Parolignac.
Jest więc część I ,,Doświadczyńskiego” czymś pomiędzy powieścią obyczajowo-satyryczną a powiastką filozoficzną.
2.LEKTURY MIKOŁAJA:
w domu Mikołaja są takie książki: ,,Heroina”, ,,Głos synogarlicy”, ,,Ołtarzyk wonnego kadzenia”,
z polecenia pana Damona czyta romanse ,,Cyrusa” i ,,Kleili” panny de Scude'ry, ,,Historię(…) Hipolita Milorda z Duglas z Julią(…)” pani d'Aulonoy (to do niej wzdychał, gdy go usłyszała Julianna),
w apteczce w domu znajduje ,,Historię o Aleksandrze Wielkim” (gdy przejrzał ją zakonnik i nazwał pogańską i framasońską, matka kazała ją spalić),
od pani Postoliny (krewnej matki) Mikołaj pożycza ,,Kaloandra wiernego” G.B. Marini'ego-romans.
MIKOŁAJA DOŚWIADCZYŃSKIEGO PRZYPADKI
OPRACOWANIE DO ,,CZĘŚCI II ”cz. 1
1.UTOPIA I MIT STANU NATURY J.J. ROUSSEAU
a. Utopia-historia i rozwój:
Druga księga ,,Doświadczyńskiego” posiada kształt typowej utopii oświeceniowej, gatunku powieściowego, który w XVIII wieku osiągnął szczególną popularność. W tradycji europejskiej sięga on starożytności- słynnej ,,Rzeczypospolitej” Platona, opisu doskonałego państwa rządzonego przez filozofów. Narodziny nowożytnej utopii jako gatunku literackiego przypadają na czasy Odrodzenia, kiedy to powstaje ,,Utopia” Tomasza Moore'a. Od niej to powstał termin ,,utopia” , a samo słowo z greckiego znaczy ,,nigdzie”- kraj w rzeczywistości nie istniejący. Inne XVII-wieczne utopie to ,,Miasto Słońca” Campanelli i ,,Nowa Atlantyda” Bacona.
W czasach oświecenia zapomniano o nazwie ,,utopia”, zastąpiły ją popularne voyages imaginaires (fantastyczne podróże), dopiero wiek XIX zacznie używać utopii jako terminu literackiego. Osiemnastowieczne utwory tego typu to relacje podróżnicze do nieistniejących lądów i wysp, często można w nich spotkać elementy robinsonady. Powieści te ulegają w XVIII w. przemianie: zamiast utopii politycznych, przedstawiających idealny ustrój państwa, pojawiają się utopie edukacyjne , w których nowa etyka , wychowanie człowieka według ,,praw natury” uzyskują rangę pierwszoplanową.
b.Filozofia J.J. Rousseau:
Ten francuski myśliciel głosił powrót do stanu natury. Swoje poglądy wyłożył w kilku dziełach :
• ,,Rozprawa o naukach i sztukach”- potępienie cywilizacji, powrót do natury. Twierdził , iż w okresie przedspołecznym człowiek żył szczęśliwie na tle natury w doskonałej harmonii wartości wewnętrznych . Powstanie własności, rozwój cywilizacji spowodował degenerację form wzajemnego współżycia , w stosunki międzyludzkie wkroczyła zawiść, nienawiść, przemoc, wojny. Doszło do rozpadu pierwotnej harmonii. Powrót do źródeł, do stanu natury nie oznaczał porzucenia miast i cywilizacji, lecz miał pomóc człowiekowi w indywidualnej realizacji i przeżyciu ładu moralnego, odtworzeniu pierwotnej harmonii, uznaniu wartości autentycznych .Człowiek ma znów stać się człowiekiem natury- ma we własnym wnętrzu mieć zasady postępowania. Człowiek człowieka- jest wytworem cywilizacji i społeczeństwa, w opinii innych ludzi szuka uzasadnienia dla swoich poczynań.
• ,,Emil” i ,,Julia, czyli nowa Heloiza”- tu wyłożył swoje poglądy edukacyjne i pedagogiczne. Wychowanie powinno być naturalne- powinno rozwijać tylko to, co leży w psychice ludzkiej. Natura każdego jest indywidualna, więc wychowanie też powinno być indywidualne, bez schematu. Natura człowieka jest duchowa i cielesna, więc wychowanie winno objąć też cielesny rozwój człowieka. W ,,Julii, …” (to powieść w listach) ukazał emocjonalne czynniki osobowości ludzkiej , podkreślił rolę bezpośrednich więzi międzyludzkich , głosił pochwałę życia w ścisłym związku z przyrodą.
• ,,Umowa społeczna” i ,,Uwagi nad rządem polskim”- filozofia społeczna ma za zadanie ustalenie ustroju idealnego, zbliżonego do natury, dążył do państwa wolności i równości. W ,,Uwagach …” z inspiracji M. Wielhorskiego, wysłannika konfederacji barskiej, stworzył program dość umiarkowany i proponujący zmiany ewolucyjne do ustroju bardziej demokratycznego.
c. XVIII-wieczne utopie i robinsonady:
• Przygody Telemaka Fenelona,
• Podróże Guliwera Swifta ,
• Nowy Robinson Cruzo Defoe
• Listy perskie Monteskiusza
• Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki I.Krasickiego,
• Wojciech Zdarzyński Krajewskiego,
• Podolanka Krajewskiego.
d. Jaka utopia?
Utopia wypełnia braki cywilizacji świata zastanego. Utopia literacka to ukazanie wizji świata doskonałego, antytetycznego wobec świata rzeczywistego, który fantazja pisarska umieszcza poza przestrzenią i czasem historycznym, na nieznanych wyspach, wśród bajecznych ludów, czy wręcz w przestworzach poza ziemskich . Konstrukcji tej patronuje czynnik intelektualny -tzn. idea ustroju polityczno-społecznego zaproponowanego w dziele oraz czynnik fantastyczny , czyli wyobraźnia obmyślająca fabułę. Utopia zawsze dotyczy przestrzeni wyizolowanej: Eden w Biblii, Nowe Jeruzalem , Arkadia, wyspa Feaków, Eldorado, Atlantyda.
4 elementy charakterystyczne dla utopii:
• Artystyczne traktowanie treści, tzn: wizja Nipu nie jest programem politycznym Krasickiego,
• Organizacja społeczeństwa,
• Intencjonalna doskonałość ustroju,
• Brak takiego ustroju w rzeczywistości współczesnej.
MIKOŁAJA DOŚWIADCZYŃSKIEGO PRZYPADKI
OPRACOWANIE DO ,,CZĘŚCI II ” cz. 2
2. KSIĘGA II: REEDUKACJA BOHATERA. DOŚWIADCZYŃSKI W
KRAINIE NIPUANÓW.
W krainie Nipuanów Mikołaj został poddany zabiegom edukacyjnym , w których trakcie dochodzi do generalnej konfrontacji ,,świata pozorów” reprezentowanego przez przedstawiciela kultury europejskiej z autentycznymi wartościami żyjącego w stanie natury społeczeństwa wyspiarzy. Przybysz uważający Nipuanów za lud prymitywny ,ku swemu zdziwieniu jest przez nich ,,osądzony za dzikiego” i , co najważniejsze , sam wkrótce przyzna im rację. Trzon główny II części stanowią fragmenty dyskursywne , monologi mistrza Xaoo lub rozmowy z oddanym mu pod opiekę uczniem, w których analiza i surowa ocena stosunków europejskich łączy się zawsze z programem pozytywnym demonstrowanym przez mędrca na urządzeniach własnego kraju. Nawiązał tu Krasicki do powieści pedagogicznych typu: ,,Telemak” Fenelona lub ,,Emil” Rousseau, gdzie istotną rolę odgrywają postacie Mentora i wychowanka. Badacze ,,Mikołaja…” próbowali dociec , gdzie jest Nipu? Wysuwano sugestie, iż może to być łacińska nazwa Japonii: Nippon (po łac. Nipuani=Japończycy), próbowano też doszukać się w nazwie greckiej formy o znaczeniu identycznym z Utopią Morusa. Niestety żadna z tych hipotez nie jest przekonywująca. Z informacji w tekście wynika , że katastrofa podążającego do Boliwii okrętu wydarzyła się o 5 dni drogi od wybrzeży Meksyku.
II część ,,Mikołaja…” to próba skonstruowania obrazu idealnego społeczeństwa, małej zbiorowości odizolowanej od cywilizacji, żyjącej w stanie natury- w wolności, równości, cnocie i jej konfrontacja z zepsutym, cywilizowanym światem.
Nipu:
Społeczność wyspiarska, żyjąca w izolacji-woda oddziela ich od cywilizacji.
Nipuanie nie posiadają systemu politycznego, który by odpowiadał stworzonym w Europie: w zgromadzeniu naszym nie masz żadnej innej zwierzchności politycznej prócz naturalnej rodziców nad dziećmi. Jest to więc swoisty patriarcharyzm- jest grupa , która przynajmniej chwilowo ma jakąś władzę, to starsi (starszyzna) .
Celem towarzystwa (społeczeństwa) jest ubezpieczenie własności i nikt nie może sobie przywłaszczyć władzy nad bliźnim, jednak towarzystwo pozwala dla dobra swojego, w niektórych okolicznościach, niejakiej nad szczególnymi, albo zgromadzeniu, albo niektórym ze zgromadzenia, zwierzchności . Zwierzchność tą sprawuje rada starszych osiedla lub wyspy, a ich władza ogranicza się np.: do arbitrażu , rozsądzania spraw spornych między mieszkańcami.
Społeczność tworzą zespoły rodzin i osad żyjących w zgodzie i harmonii.
Panuje egalitaryzm (równość). Każdy gospodarz posiada równy kawałek ziemi, zabudowania, sady, ogrody (nie jest to utopia komunistyczna , bo oni mają ziemię).
Wszyscy tu pracują, ale obok domowników jest też czeladź (są więc 2 klasy).
Brak instytucji społecznych, politycznych i kulturalnych.
Nipuanie nie uprawiają żadnych nauk, gdyż te w miarę rozwoju cywilizacji przyczyniają się do rozpadu form współżycia. Znają etykę: Otóż to nasza nauka , w tej szkole jesteś-mówi Xaoo do ucznia . Jej maksymy święte, jej reguły proste ja nie w pamięć, ale w serce twoje wrazić pragnę.
Nipuanie nie znają instytucji szkolnych, mają jednak system wychowawczy, który jest realizowany indywidualnie. Edukacja ma 4 etapy:1 nauczyciel poznaje walory psychiczne i fizyczne, charakter ucznia, 2 wykorzenia złe skłonności, 3 zasiewa przyzwoitym ziarnem wyczyszczoną już i uprawioną rolę, 4 dba o praktyczne ich wypełnienie.
Brak instytucji religijnych. Czczą oni Najwyższą Istność bez kościołów, kapłanów ,są wyznawcami deizmu -religii intelektualistów oświeconej Europy.
Nie znają pisma, nie mają literatury pisanej ani teatru. Opowiadają sobie czyny przodków , śpiewają pieśni w czasie uroczystości.
Nie znają żelaza, uprawiają tylko zboże.
Są wegetarianami, nie zabijają zwierząt.
WIZJA UTOPII NIPUAŃSKIEJ NIE JEST PROGRAMEM POLITYCZNYM
KRASICKIEGO!!!!!
MIKOŁAJA DOŚWIADCZYŃSKIEGO PRZYPADKI
OPRACOWANIE DO ,,CZĘŚCI III ”
KSIĘGA III: NIPUAŃCZYK W ŚWIECIE CYWILIZOWANYM.
Po ukończeniu edukacji na wyspie Nipu, po swej przemianie , musiał Mikołaj wrócić do Europy, a przede wszystkim do Polski. Powrót ten posiada motywację psychologiczną, uzasadniony jest tęsknotą za krajem, a nawet pokusami cywilizacji, które wzbudziły przedmioty znalezione na rozbitym statku. Doświadczyński wyruszył jednak w podróż przede wszystkim dlatego, aby mogło dojść do konfrontacji nipuańskich cnót ,oświeconego programu odnowy moralnej z rzeczywistością polską. Konfrontacja taka powinna by doprowadzić do sformułowania na końcu powieści wniosków i propozycji pozytywnych.
Pierwsze kontakty ucznia mistrza Xaoo ze światem cywilizowanym potwierdziły w pełni zastrzeżenia i krytyki, których Mikołaj nasłuchał się podczas nauk u Nipuanów. Kapitan statku hiszpańskiego zakuł go w kajdany i sprzedał jako niewolnika do kopalni srebra w Potoz. Tam okazał mu pomoc pewien Amerykanin (Indianin), przypominający swoją szlachetną postawą i poglądami Nipuańczyków. Po wysłuchaniu opowieści o Nipu oświadczył, iż zapewne są to z pewnością jego przodkowie, którzy uciekli przed prześladowaniami podczas podboju przez Hiszpanów Am. Poł. Jest to więc wyraźne stwierdzenie związków utopii nipuańskiej z modną w XVIII wieku lit. poświęconą Ameryce.
Następną postacią praktykującą w cywilizowanym świecie nipuańskie cnoty jest kupiec Gwilhelm., należący do znanej w XVIII w. sekty kwakrów, która głosiła program: odnowy chrześcijaństwa, zerwania z instytucjonalizmem religii i sprowadzenia stosunków międzyludzkich do form bezpośrednich. Gwilhelm bezinteresownie pomógł Mikołajowi w nieszczęściu i umożliwił mu powrót do Europy.
Trzecią osobą, która odegrała pewną rolę w przypadkach Doświadczyńskiego jest margrabia de Vannes. Jako kapitan statku sprawował opiekę nad Mikołajem, prowadził z nim filozoficzne rozmowy ,w których akceptując zasady nipuańskie sadził jednak, iż bardziej właściwa będzie postawa kompromisowa uwzględniająca słabości i wady natury ludzkiej. Było to jakby przygotowanie Nipuańczyka do działania na realnym gruncie europejskim. Niestety niepomny przestróg margrabiego, w Kadyksie zaczął głosić Mikołaj pochwałę prostoty mieszkańców Nipu. Wkrótce schwytany przez Inkwizycję , wtrącony został do więzienia , a potem do domu szalonych. Wydobyty zeń przez de Vannes drogą przez Madryt i Paryż powrócił do kraju, spłacił długi i zaczął wieść żywot poczciwego ziemianina.
Mikołaj wybudował domek ,podobny do nipuańskiego, i tu praktykował cnoty wyspiarzy. Próbował też Mikołaj włączyć się w dzieło naprawy Rzeczpospolitej jako poseł na sejm. Przygody na sejmiku i sejmie w Warszawie przekonały go , że społeczeństwo szlacheckie i jego instytucje przeżarte są nieuleczalną chorobą , że nic się już nie da zmienić.
Według recepty Rousseau osiada więc polski bohater w swojej ,,samotni” , a swój program reformatorski ogranicza do realizowania zasad nipuańskiej edukacji wśród swoich najbliższych: rodziny i wiernych poddanych.
Decyzja Mikołaja nie jest więc całkowitym wycofaniem się z aktywnego udziału w życiu ówczesnej Polski, jak to sugerowano przez analogię do Kandyda Woltera, lecz stanowi zacieśnienie tej działalności do sfery edukacji od podstaw, którą realizuje bohater następnej powieści Krasickiego Pan Podstoli.
5