Wahania w zakresie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych w wymowie dziecka

[w:] J. T. Kania, Szkice logopedyczne

J. T. Kania opiera się na badaniach i przykładach Ohnesorga, zauważył on w wymowie dziecka usterki, które w pol. literaturze logopedycznej zostały nazwane mową bezdźwięczną. Dowodzi Ohnesorg, iż zjawisko to jest obukierunkowe, ale góruje mowa bezdźwięczna.

Ubezdźwięcznienie wg Gregoire'a jest wynikiem wzmocnienia artykulacyjnego, które jest często obserwowane w pełnych żywiołowości produkcjach dziecięcych. Opiera się on poza tym na fonetyce dziecka, albowiem głoski bezdźwięczne pojawiają się w mowie dziecka wcześniej niż głoski dźwięczne. Taka kolejność jest powszechnie uznawana jednak występują od niej odstępstwa. Deformacje w mowie dziecka pojawiają się, wg Ohnesorga, w pewnych 3 stylach mówienia, które charakteryzują się największą ilością różnic artykulacyjnych:

1. Styl emfatyczny ( przesadny, nadęty);

2. pieszczotliwy;

3. niestaranny;

J, T. Kania obserwował swoją córkę, która ukończyła 3,3m.

stejm `zdejm'

palon `balon'

fidze ` widzę'

nieciela ` niedziela'

cięcioł `dzięcioł'

sęby `zęby'

pjek `bieg'

Zauważył, że desonoryzacji ulegały pojedyncze dźwięki, jak i grupy spółgłoskowe. Deformacje są ściśle związane z sylabą akcentowaną, a odstępstwa od tej zasady zdarzają się b. rzadko. Przekształcane są głoski szczelinowe, zwarto-szczelinowe i zwarte, jednak nie wszystkie, dotyczy to tylko tych, które występują w sylabach akcentowanych w obrębie wypowiedzi emocjonalnej i często ogranicza się do sylab wyrazów, na które pada akcent logiczny.

W pojawiających się przypadkach takich jak, chlepa `chleba'

lefa `lewa'

łóteczka `łódeczka'

zaszły tu zmiany morfologiczne i fleksyjne, nastąpiło wyrównanie analogiczne form przypadka dopełniacza do mianownika.

Pojawiały się zmiany także w formach izolowanych typu: peruga `peruka' ; papryga `papryka' - w obu przypadkach zaszła zamiana formy k na g. Po stronie fonetycznej czynnikiem sprzyjającym przekształceniu jest słabość eksplozji k , co zbliża ją do głosek dźwięcznych.

Autor przywołuje również badania M. Zarębiny, która przedstawiła wiek pojawienia się poszczególnej głoski w 9 parach opozycyjnych. W 3 parach głoski dźwięczne pojawiły się wcześniej - d, b, w'. D,b wiążą się z kompleksami gaworzeniowymi ( baba, dada), w' wyprzedza f' prawdopodobnie dlatego, że głoska ta występuje niezwykle rzadko w j. polskim i przede wszystkim w wyrazach spoza podstawowego zasobu słów, którymi dziecko w wieku 2 lat może się posługiwać.

Istnieje jeszcze jeden wypadek mowy bezdźwięcznej - gdy dźwięcznych jest w ogóle brak, z wyjątkiem samogłosek i sonornych.

Stopień uświadomienia własnej mowy przez dziecko jest procesem długotrwałym. Najczęściej spotykamy się u dzieci z pieszczotliwym sposobem mówienia. Styl ten powstaje z 2 powodów - drogą regresu do wcześniejszego studium wymowy oraz przez naśladowanie j. dorosłych (j. piastunek) i swoich rówieśników, co najlepiej zauważyć podczas zabawy dziecka lalkami, misiami, zabawy w dom itp.

Fonetyczna i logopedyczna charakterystyka „mowy bezdźwięcznej”.

W mowie bezdźwięcznej zaburzeniom ulega 13 par opozycyjnych:

1. 
   p - b

2. p'- b'

3. t- d głoski zwarte

4. k- g

5. k' -g'

6. 
   c- dz

7. cz- dż

8. ć- dź zwarto - szczelinowe

9. f- w

10. 
    f' -w'

11. s- z

12. ś- ź szczelinowe

13. sz- ż

System fonetyczny w przypadku mowy bezdź. obejmuje z jednej strony samogłoski i półotwarte (sonorne) wymawiane przy aktywnym udziale krtani, z drugiej zaś strony spółgłoski - zwarte, szczelinowe i zwarto- szczelinowe- bezdźwięczne. W ten sposób cecha dźwięczności wiąże się z rozróżnieniem fonetycznym - stopniem otwarcia narządów mowy.

Mowa bezdźwięczna daje odkształcenia w wyrazach izolowanych, jak również w homonimach niektórych wyrazów, np. pułka `półka', 'bułka';

pas `pas', 'bas';

krupa `grupa', `gruba' ;

puty `buty', `budy';

ale także w sylabach, większych jednostkach - zdaniach, wypowiedziach, towarzyszą temu również błędy w piśmie, spowolnione jest czytanie.

Z badań statystycznych M. Demela wynika, że wśród badanych dzieci -2488 z klas 1i 2 szkoły podstawowej ten typ mowy występuje u 1% ogółu badanych, najwięcej wśród 7-latków. Nie ma różnicy płci, w tym samym stopniu dotyczy ona dziewczynek jak i chłopców.

Mowa bezdźwięczna może wyst. w 2 postaciach:

• jako m. b. całkowita - gdy zab. uległa cała korelacja dźwięczności;

• jako m. b. częściowa - rozgraniczenie dźwięczna- bezdźwięczna obserwuje się w niektórych parach opozycyjnych( z reguły wśród szczelinowych).

Mowa bezdźwięczna to parcjalne zahamowanie rozwoju fonologicznego podsystemu językowego ograniczone do jednej dystynkcji fonologicznej.

Fakt, że w niektórych przypadkach wcześniej opanowywana jest głoska w i w' od f,f' Kania tłumaczy opierając się na materiale L. Kaczmarka. Uzależnione jest to od obszaru dialektowego, na północnym i zach. obszarze Polski w',w zachowują dźwięczność również po spółgłoskach bezdźwięcznych, np. twój kwiat wobec wymowy ogólnopolskiej `tfuj kfiat'.

Przy mowie bezdźwięcznej spotykamy się z deformacją brzmienia, są to realizacje w postaci głosek półdźwięcznych z dźwięczną fazą początkową i bezdźwięczną końcową. Niekiedy układ wymienionych faz może być odwrotny.

Wśród przyczyn mowy bezdźwięcznej należy wymienić:

1. zaburzenia słuchu (niedosłuch);

2. zab. słuchu fonematycznego;

3. trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z artykulacją nasady.

4. Za Łurią podaje Kania - uszkodzenia centralnego systemu nerwowego,(afazja u dorosłych);

Przy rehabilitacji najszybsze efekty można uzyskać przy szczelinowych, zwartoszczelinowych, najwięcej kłopotów sprawiają zwarte. Przyczyną jest mała wielkość ciśnienia powietrza w jamie ustnej; jeśli ciśnienie jest duże, jak przy zwartych, trudno jest uruchomić wiązadła krtaniowe oraz masa narządów biorących udział w artykulacji dźwięku.

Optymalna kolejność udźwięczniania głosek:

w,w',z,ż,ź,dz,dż,dź,b, b',d,g,g'

o okładzie tym decyduje stopień zbliżenia narządów mowy oraz odległość miejsca artykulacji od krtani (głoski zlokalizowane dalej od krtani łatwiej udźwięcznić).

Nigdy wywoływania nie zaczynamy od zwartej, dwuwargowej b (mimo, że z gł. tą praktycznie nigdy nie mamy problemu).

Ćwiczenia logopedyczne dzieli się na 3 etapy:

1. Etap przygotowawczy - usuwanie przyczyn zaburzenia bądź to w formie leczenia specjalistycznego, bądź w formie logopedycznego usprawniania funkcji ważnych dla prawidłowej wymowy określonych elementów systemu( sprawność narządów mowy);

2. Wywołanie dźwięku , tj. opracowanie nowej artykulacji;

3. Automatyzacja dźwięków różnych strukturalnych jednostkach wypowiedzi( sylabach, wyrazach, zdaniach, tekstach).

W etapie przygotowawczym:

• Usprawniamy narządy artykulacyjne: wargi, zwłaszcza przy wywoływaniu gł. b i w.

• Kontrola pracy wiązadeł głosowych - ukazanie dziecku wibracji i czucia krtani przy wymawianiu głosek szeptem i głośno. Samogłoski te wymawia najpierw logopeda, dziecko dotyka szyi w okolicach krtani, następnie kontroluje wibrację u siebie.

• Wymawianie gł. sonornych i bezdźwięcznych zwartych, szczelinowych lub zwarto- szczelinowych. Wykorzystujemy pary m.-p, n-t, n-s. dziecko palcem 1 ręki kontroluje wymowę logopedy, palcem 2 ręki swoją.

• Dla uświadomienia różnic między dźwięcznymi a bezdźwięcznymi rozpoczynamy od f-w. Dziecko kontroluje pracę wiązadeł głosowych. By sprawdzić czy pacjent nie popełnia błędów podajemy spółgłoski w różnej kolejności: f, w, w, w, f, f, itp.

• Odsłuchanie taśmy magnetofonowej dla uświadomienia wadliwej wymowy pacjenta . Możemy posłużyć się odpowiednim materiałem w postaci rysunków, tak aby ich nazwy zawierały dźwięki nieprawidłowo wymawiane. Dla mowy bezdźwięcznej mogą to być wyrazy; zegar, guzik, gniazdo, węgiel, grzebień, grabie, biedronka, drabina, bałwan, waga, wózek, winogron, zebra, głowa.... . Ćwiczenia te należy powtarzać kilkakrotnie.

• Eksponowanie rysunków parami, tak aby ich nazwy były paronimami różniących się głoską dźw. - bezdź. (Irena Styczek -słuch fonematyczny).

• Ćw. słuchu fonematycznego (umiejętność różnicowania dźwięków danego języka).

• Wymawiamy ok. 5 sylab na wymianę;

• Posługujemy się kwestionariuszem do badania słuch fonematycznego I. Styczek;

• Jeśli dziecko słyszy poprawnie głoskę i ją wymawia, a nie rozumie to mamy doczynienia z całkowitym zaburzeniem tego słuchu;

1. rozpoznanie dźwięku wśród innych, wymawianych przez logopedę, np. b, wśród: s k b d w m. b r p. itd. Instrukcja: jeśli usłyszysz b, podnieś rękę do góry.

2. Rozpoznawanie sylaby wśród innych sylab o tej samej budowie.

3. Logopeda wymawia 2 dźwięki opozycyjne w zmodyfikowanej kolejności, przy dźwięcznych pacjent wskazuje na krtań.

4. Ćwiczenia na sylabach otwartych.

5. Ćwiczenia na paronimach.

6. Dobieranie rysunków, których nazwy zaczynają się od określonego dźwięku a potem tych, które zaczynają się od dźwięku opozycyjnego.

7. Wyszukiwanie wyrazów, które zaczynają się na określony dźwiek, następnie wyrazów zawierających w nagłosie dźwięk opozycyjny.

Metody ćwiczeń.

• Fonetyczne -punktem wyjściowym jest dźwięk pomocniczy, występujący w języku prawidłowo wymawiany przez pacjenta, np. od „c” wywołanie „s” .

• Mechaniczne -produkcja dźwięku przy pomocy sond artykulacyjnych, szpatułek.

• Kombinowane fonetyczno - mechaniczne np. dźwięk wyjściowy + ingerencja mechaniczna = dźwięk ćwiczony, np. t(a) + nacisk na przód języka= k(a).

1. powtarzanie dźwięków izolowanych.

2. Powtarzanie kompleksów dźwięków naśladowczych.

3. Metoda fonetycznej analogii.

4. Fonetycznej asymilacji (sylaba -wa- może być wykorzystana do ćw. dźwięcznego „d” w wyrazie dwa, sylaba -wo- do ćwiczenia „dz” w wyrazie dzwonek.

5. Wykorzystanie realizacji fonemów nosowych (b= mmmba, nnnda+zaciśnięcie nozdrzy).

Kolejność pracy nad głoskami w mowie bezdźwięcznej (ćwiczenia)

1. im głoska bardziej otwarta, tym łatwiej jest ją wywołać;

2. im głoska jest bardziej oddalona od wiązadeł głosowych, tym łatwiej jest ją wywołać;

3. 
   
   
   w,w',z,ż,ź,dz,dż,dź,b, b',d,g,g'

szczelinwe zw.- szczelinowe zwarte

(najbardziej (mają moment (całkowicie

otwarte) zwarcia) zamknięte)

Mowa bezdźwięczna ...

1

1

---