Maciej Józefowicz, I rok MDSSM, gr. 2
Sprawa hongkongu
Hongkong (nazwa z chin. „Pachnący Port”) położony jest w południowo-wschodniej części Chin, nad Morzem Południowochińskim. Swoim zasięgiem terytorialnym obejmuje: wyspę Hongkong ze stolicą Victorią, wyspę Lantan, ponad 200 mniejszych wysp i wysepek oraz tzw. Nowe Terytoria - kawałek lądu stałego do rzeki Sham Chun z największym miastem Kowloon - w sumie 1092 km2. Obszar ten zamieszkuje (wg danych z lipca tego roku) 7 mln 394 tys. mieszkańców, co daje bardzo wysoki wskaźnik gęstości zaludnienia - 6771 os./km2. 95% ludności stanowią Chińczycy, reszta to Brytyjczycy, Japończycy, Malajowie, Hindusi i Amerykanie.
Wyspa Hongkong została zagarnięta przez Wielką Brytanię w I 1841, podczas I pierwszej wojny opiumowej. Zalegalizował to narzucony przez Anglików pokonanym Chinom traktat w Nankingu 28 VI 1843, na mocy którego Hongkong stał się „Koronną Koroną Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii”. Zasięg brytyjskiego posiadania uległ poszerzeniu w 1860, kiedy to na mocy traktatu pekińskiego Wielka Brytania nabyła część półwyspu Kowloon, i w 1898, na mocy tzw. konwencji pekińskiej do dzisiejszych rozmiarów. Jednocześnie Brytyjczycy oficjalnie wydzierżawili Nowe Terytoria na 99 lat, a więc do 1997. W międzyczasie Hongkong znacznie się rozwinął. Korzystne położenie i niskie podatki wpłynęły na szybki rozwój handlu i usług. Kolonia stała się jednym z najważniejszych centrów finansowych świata, ważnym portem lotniczym, eksporterem różnorakich produktów, a nawet ważnym ośrodkiem produkcji filmowej.
Po 1949 ChRL nie uznała brytyjskiej władzy w Hongkongu traktując go jako obszar bezprawnie okupowany (w 1972 ONZ z chińskiej inicjatywy skreśliła Hongkong z listy terytoriów kolonialnych), nie naciskała jednak na jego zwrot, nie chcąc wywołać poważnych reperkusji międzynarodowych. Jednocześnie już w 1951 Pekin nawiązał z kolonią nieoficjalne kontakty gospodarcze i od tego czasu Hongkong stał się źródłem 40% chińskich dewiz i furtką do obchodzenia embarga ekonomicznego ONZ. Przełom nastąpił po śmierci Mao Tse-tunga i dojściu do władzy Denga Xiaopinga, który dążył do otwarcia na świat i pokojowego przyłączenia Hongkongu, Makau i Tajwanu (nawet przy zachowaniu tam ustroju kapitalistycznego - „jedno państwo, dwa systemy”). W miarę upływu okresu dzierżawy wzrastały niepokoje inwestorów i zwykłych obywateli - bez Nowych Terytoriów istnienie kolonii nie miałoby racji bytu. Nie bez znaczenia też pozostawała postawa ZSRR, które oskarżały Chiny o szermowanie hasłami dekolonizacji, a jednocześnie tolerowanie u siebie kolonialnych reliktów. Na początku 1982 wprowadzono do konstytucji ChRL poprawkę pozwalającą tworzyć „specjalne rejony administracyjne”, co umożliwiło realizację formuły „jedno państwo - dwa systemy”. W VI 1982 Deng Xiaoping potwierdził chęć rozciągnięcia suwerenności ChRL nad Hongkongiem w 1997. Wreszcie w IX 1982 do Pekinu przybyła premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher. Podczas wizyty doszło do decyzji o rozpoczęciu rokowań w sprawie kolonii. Wstępne rozmowy rozpoczęły się już w X 1982, a od VII 1983 trwały właściwe negocjacje.
Od początku przewagę w rozmowach miała strona chińska. Chińczycy argumentowali, że traktaty z XIX w. zostały narzucone siłą, a więc nie są ważne z punktu prawa międzynarodowego. Zdecydowaną większość ludności Hongkongu stanowili Chińczycy. Na arenie międzynarodowej atmosfera wokół Chin była w owym czasie dobra. Czołowe państwa świata, jeśli nawet nie opowiadały się oficjalnie za przyłączeniem Hongkongu do ChRL, zachowywały przychylną neutralność (USA, Japonia, kraje EWG). Za Chinami stały również elementy natury militarnej - Hongkong był dla Brytyjczyków praktycznie niemożliwy do obrony, samo odcięcie dostaw wody doprowadziłoby do jego kapitulacji. Anglicy mogli przeciwstawić fakt, że 80% mieszkańców opowiadało się za utrzymanie istniejącego stanu rzeczy, jednak Chińczycy znaleźli sposób, by ten argument obalić.
Podstawowym punktem spornym w czasie negocjacji była kwestia suwerenności nad Hongkongiem. Oficjalne stanowisko Chin głosiło, że Wielka Brytania bezprawnie okupowała to terytorium, wobec tego stanowi ono integralną część Chin. Wielka Brytania była za uznaniem ważności XIX-wiecznych traktatów i w związku z tym uznaniem Hongkongu jako osobnego terytorium mającego prawo decydować o swym losie. Wysunęła więc koncepcję „trójnogiego stołu” - negocjacji trójstronnych z udziałem przedstawicieli samej kolonii (było to właśnie związane z zadowoleniem mieszkańców Hongkongu z obecnego stanu rzeczy. Przeciw tej formie samostanowienia ostro zaprotestowali Chińczycy - dopuszczenie Hongkongu do negocjacji oznaczałoby uznanie de facto jego podmiotowości i przekreślenie podstawowego założenia strony chińskiej, według którego Hongkong stanowił integralną część Chin. Po kryzysie w negocjacjach i groźbach ich zerwania.Wielka Brytania wycofała propozycję, której jedynym śladem była obecność gubernatora kolonii w składzie angielskiej delegacji. Ludność Hongkongu została więc pozbawiona prawa decydowania o swoim losie.
W końcu, po 23 rundach negocjacji, 19 XII 1984 w pekińskiej Wielkiej Hali Ludowej premierzy obu państw: Zhao Ziyang i Margaret Thatcher podpisali Wspólną Deklarację w sprawie przyszłości Hongkongu. Zgodnie z nią 1 VII 1997, a więc po upływie 99-letniego okresu dzierżawy Nowych Terytoriów Hongkong miał zostać przekształcony w Specjalny Region Administracyjny, będący częścią Chińskiej Republiki Ludowej, ale posiadający szeroką autonomię. Zagwarantowano istnienie osobnej władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej (choć premier rządu miał być każdorazowo zatwierdzany przez Pekin). Cudzoziemscy przedsiębiorcy i urzędnicy mogli zachować swoje stanowiska jako „doradcy”. Zachowano ustrój kapitalistyczny, niezależną oświatę oraz prawa człowieka (w tym m. In. prawo do samodzielnego planowania rodziny, co oznaczało wyjęcie Hongkongu spod wprowadzonego przez władze chińskie modelu 2+1). Utrzymano swobodę inwestycji zagranicznych i przepływu kapitału. Angielski pozostał językiem urzędowym (wspólnie z chińskim). Transport morski i powietrzny z i do Hongkongu miał opierać się na niezmienionych założeniach. Utrzymano dolar hongkongski jako oficjalną walutę o pełnej wymienialności. Hongkong został wyłączony spod chińskiej jurysdykcji fiskalnej, co oznaczało, że nie musiał płacić podatków do budżetu centralnego. Wszyscy obywatele Hongkongu z dniem przejęcia władzy przez Chiny stawali się obywatelami chińskimi i tracili obywatelstwo Brytyjskich Terytoriów Zamorskich, choć posiadacze paszportów brytyjskich mogli korzystać z pomocy konsularnej w krajach trzecich. Jedyne sprawy, w których był podległy Pekinowi, to polityka zagraniczna i obronna (chociaż zachował prawo do zawierania w ograniczonym zakresie umów międzynarodowych - gospodarczych, kulturalnych, sportowych itp.). Armia chińska mogła przebywać na terytorium Hongkongu jedynie w celach obronnych. Powyższe postanowienia miały być przestrzegane przez 50 lat.
Deklaracja była niewątpliwie dużym sukcesem Chin i samego Denga Xiaopinga. Stanowiła modelowe wręcz spełnienie doktryny „dwóch systemów”. W Wielkiej Brytanii odzywały się wprawdzie głosy krytykujące „zwijanie flagi imperium”, przeważały jednak opinie pozytywne. Doceniano wagę usunięcia przeszkody na drodze ku rozwojowi stosunków gospodarczych z bądź co bądź mocarstwem. Ze względu na przewagę Chin w negocjacjach Wielka Brytania nie byłaby zresztą najprawdopodobniej w stanie osiągnąć więcej. W V 1985 rozpoczęła działalność Chińsko-Brytyjska Grupa Łącznikowa, mająca przygotować przejęcie władzy nad kolonią.
W okresie 13 lat, jakie dzieliły podpisanie deklaracji od jej wejścia w życie, zmieniło się jednak wiele. W okresie negocjacji Chiny były postrzegane jako państwo szybko nadrabiające zaległości w stosunku do Zachodu i konsekwentnie reformujące swój system polityczno-gospodarczy. Prawa człowieka zeszły na dalszy plan. Masakra na placu Tienanmen pokazała jednak, że liberalizacja reżimu ma swoje granice. Gwałtownie wzrosła liczba krytyków przyłączenia Hongkongu do komunistycznego i niedemokratycznego państwa, również w samej kolonii wystąpiło poczucie niepokoju, które doprowadziło do emigracji na dużą skalę (w sumie w latach 1984-1995 528 tys.). W IV 1990 Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych uchwaliło ustawę zasadniczą dla Hongkongu. Zagwarantowała ona wszystkie prawa zawarte w deklaracji pekińskiej, znalazły się w niej jednak pewne niepokojące sformułowania. Wprowadzono możliwość ogłoszenia na terenie rejonu administraczyjnego stanu wyjątkowego, podczas którego obowiązywałoby prawo chińskie. Pekin miał również prawo interwencji w przypadku niebezpieczeństwa dla ChRL, czym według krytyków przyłączenia Hongkongu do Chin, mógł być dowolny pretekst. Aby zabezpieczyć prawa ludności Hongkongu, tamtejsza Rada Legislacyjna uchwaliła tzw. „Bill Of Rights” - kartę praw obywatelskich, nie uznaną jednak przez Pekin. Z drugiej jednak strony wskazywano, że znaczenie ekonomiczne Hongkongu jest zbyt duże dla Chin, by te pozwoliły sobie na daleko idące ingerencje w jego ustrój i wolności obywatelskie. Niezależnie od tych wszystkich rozważań, 1 VII 1997 o północy ostatni brytyjski gubernator Hongkongu Chris Patten uroczyście przekazał władzę mianowanemu przez Pekin szefowi rządu regionu Dongowi Qinhuaiowi.