Laurence Sterne PODRÓŻ SENTYMENTALNA PRZEZ FRANCJĘ I WŁOCHY
oprac. Z. Sinko
I. Powieść angielska wieku XVIII.
- powieści Defoe, Richardsona, Fieldinga - reguły gatunku: brak przepisów poetyki normatywnej -> znaczna swoboda dla autorów.
- narracja zbliżona do konstrukcji autentyczych: forma pamętnika, listy; historia bohatera: w sposób koherentny, rozwijała się w określonym odcinku czasowym (choć wstawki introspektywne też)
- 2 główne kierunki rozwoju powieści angielskiej XVIII w.
satyryczno-obyczajowa = zewnętrzne doświadczenia bohaterów
sentymentalna = wewnętrzne przeżycia bohaterów
II. Między tradycją a nowatorstwem
- nawiązanie do tradycji tzw. learned wit - dowcipu uczonego: rodzaj uczoności przedoświeceniowej, z której kpiono w w. XVIII, ale też bawiono się nią
- Sterne zrywa z niektórymi konwencjami gatunku:
nie uznaje (pozornie) chronologii
eksperymentuje z czasem
odrzuca akcję
struktura otwarta i fragmentaryczna
na pierwszym planie narrator
- Nie odrzuca wszystkiego:
zainteresowanie drobiazgiem, tym, co się dzieje w umyśle <- technika pisarska Richardsona
-> szczególna metoda traktowania rzeczywistości, bogata w walory poznawcze i estetyczne
- trudno to sklasyfikować gatunkowo: wg Sterne'a PS to: cicha podróż serca w poszukiwaniu NATURY i tych uczuć, które z niej się biorą i uczą nas kochać się wzajemnie i kochać świat lepiej, niż go dotychczas kochamy
III. Rozwój sentymentalizmu w XVIII w.
- empiryzm Locke'a: podstawowe źródło poznania - postrzeżenie i refleksja, będące doświadczeniem wewnętrznym; wprawdzie rozum nadrzędny, ale zmysły pierwsze
- Hume: skłonność do uczuć czułych czyni człowieka przyjemnym i użytecznym we wszystkich dziedzinach życia; uczucia tkliwe (przyjaźń, ufność, przywiązanie itp.) dają najpełniejszą radość
-> oparcie w ówczesnej filozofii
- zmiany w strukturze społecznej Anglii: mieszczaństwo - liczący się w życiu politycznym partner -> nowy styl życia i odczuwania
IV. Dlaczego Yorick? Kim jest podróżny sentymentalny?
- Sterne pod maską Yoricka
- Yorick to pastor - aluzje do stanu duchownego
- interesuje się napotykanymi po drodze kobietami, ale chroni się przed uleganiem im, bo kocha Elizę
- wrażliwość uczuciowa, życzliwość dla świata, ludzi, zwierząt, wdziek towarzyski, humor, dowcip, dar obserwacji
- niektóre postacie istniały naprawdę
- wzmianki o rodzinie Shandy (fikcyjnych bohaterach Tristrama) -> przypomnieć czytelnikom postać pastora Yoricka
- opisywał, przynajmniej częściowo, swoje osobiste przeżycia, ale wybierał co ciekawsze lub bardziej wzruszające, zmieniał je, upiększał, analizował itp.
V. Yorick opowiada
- Yorick: maska Sterne'a, jego kreacja autorska
- w postaci Yoricka - cechy osobowości Sterne'a, ale też ukształtowane tak, by najlepiej odpowiadać celom
- Yorick notuje wrażenia z podróży w sposób swobodny
- początek: fragment rozmowy z przygodnie napotkanym w Calais człowiekiem; pozbawia książeczkę zakończenia, urywając opowiadanie o noclegu w gospodzie na frywolnej, niedopowiedzianej scence
- przedmowa do utworu napisana już w Calais
- z wstępu dowiadujemy się, że Y. nie ciekawią obce kraje, tylko napotkani po drodze ludzie
- nie rozbija chronologii narracji
- przy pomocy kilku zdań przenosi się z miejsca na miejsce
- wydłuża chwile ważne i znaczące, a np. znudzenie życiem paryskim skwituje paroma zdaniami
- nie obciąża relaccji dłuższymi dygresjami; te, które wprowadza, łączą się tematycznie
- tylko jedno opowiadanie całkowicie nie związane z wrażeniami z podróży
Fragment ów, napisany w starej francuszczyźnie, znajdował się pod liściem porzeczki, na którym La Fleur, służący Yoricka, położył kawałek masła. Rozciekawiony Yorick przełożył rzecz na język angielski; okazała się niestety niedokończona zaś w dwa dalsze arkusze La Fleur owinął bukiet dla (jak się okazało) niewiernej damy swego serca, która kwiaty wraz z papierem podarowała z kolei innemu ze swych adoratorów.
= Sterne'owski chwyt kompozycyjny -> naśladownictwa
- Y. rzadko zwraca się do czytelnika; "dla czytelnika mego wystarczy" - dyskretny sposób
- styl konwersacyjny; wrażenie obcowania z dowcipnym, nieco roztargnionym rozmówcą
- zdania wydają się pozbawione kontroli; nagłe przejścia od urywka rozmowy, do opisu, obrazu, refleksji, epigramatycznej pointy, sentencji, emocjonalnej apostrofy
-- styl - złudzenie, że Y. zwierza się z przeżyć bardzo osobistych, które cechuje zmienność nastrojów i różnorodność motywów
- prostota opisów, oszczędność obrazowania, dialogi, monologi wewnętrzne, wypowiedzi dydaktyki sentymentalnej - wynik poprawek, wielokrotnych redakcji
- żywość i spontaniczność stylu + precyzja w doborze słów
- styl nie nosi cech zmienności, pośpiechu, niepokoju
- sposób opowiadania -> świat uczuciowych doświadczeń, subtelnych obserwacji, ważnych refleksji
- pisane w czasie przeszłym; jest coś finalnego, że to relacja z ostatniego wojażu
VI. Podróżny sentymentalny
- Sterne nazwał sam siebie „podróżnym sentymentalnym”
- sentymentalność = skłonność do uczuć subtelnych, wzniosłych, delikatnych
- nie tylko wewnętrzne dyspozycje lub czyny ludzkie, ale i pewne cechy zjawisk i rzeczy
-- W PS „sentimental” - pełniejsze i bardziej emocjonalne znaczenie
kategoria uczucia + kategoria moralna = sentimental
podróżny skłonny jest do wzruszeń itp., ale również przepełniony powszechną sympatią, która przejawia się we współczuciu, tolerancji, zrozumieniu, hojności
- ważniejsi ludzie niż zabytki
- najistotniejsza przygoda to wzruszenia serca
- nie ma tu przygód błahych, banalnych spotkań, nieciekawych ludzi
- Y. wychodzi z założenia, że każdy gest czy zdanie maluje w pełni charakter człowieka
- ocenia ludzi i sytuacje miarą swoich doznań emocjonalnych; kieruje się sercem, impulsem, wyobraźnią
-- taktyk miłostek niespełnionych: erotyzm subtelny, czasem dwuznaczny, żartobliwy
- pochwała uszlachetniającego działania miłości świadczącej o dobroci człowieka (ale to nie miłość do grobowej deski)
- dla Y. nie są istotne obiekty jego wzruszeń, tylko same wzruszenia powiązane z innymi przyjaznymi uczuciami wobec świata
- to przewija się we wszystkich spotkaniach z kobietami (dama w Calais, gryzetka paryska, pokojówka); porozumienia serca rodzą się z porozumienia zmysłów
- w szczególnym typie erotyzmu mieszają się i łączą konwencjonalne wątki sentymentalizmu (miłość skłonnością natury człowieka, miłość uszlachetnia) ze zmysłową frywolnością, napotykaną we francuskich historiettes, nouvelles i contes (tam uprawianie miłości jako gra lub zabawa)
- błędny rycerz dobroczynności; życzliwość sprawia mu satysfakcję
- "Im lepsza koteria - tym więcej spotykałem dzieci Sztuki, tęskniłem zaś za dziećmi Natury"
- podejmuje wątek Rousseau; Y. nisko ocenia życie miejskie i wielkoświatowe
- podkreślał rolę poznawczą uczuć
- Y. nie krytykuje istniejącego porządku społecznego (np. lituje się nad szpakiem, lecz nie wypuszcza go z niewoli)
- sentymentalny humanitaryzm S. jest bliższy myśli Oświecenia, niż ideom Rousseau
- ironia: "Nasza epoka jest tak pełna światła, że nie ma chyba kraju ani zakątka w Europie, którego promienie nie krzyżowałyby się i nie wymieniały z innymi"
- w przeciwieństwie do Rouss. bardziej go pociąga pejzaż uładzony ręką człowieka (np. zachwyca się obrazem obfitości upraw)
- jest bystry; dobry obserwator, przeprowadza porównania obyczajowo-charakterologiczne; spostrzeżenia drobne, fragmentaryczne ale dobre
- punkt wyjścia obserwacji: odbyta lub zasłyszana rozmowa, drobne zdarzenie
-> obraz dwu kultur i dwu odmiennych obyczajów (Anglia i Francja); znamiennych cech charakteru narodów można dopatrzć się lepiej z takich rozmówek, niż w ważnych rzeczach
-- podróżny wesoły; źródło: obyczaje i słabostki ludzi; komizm w ruchach człowieczego ciała; komizm w scenach frywolnych; swój komizm; komizm przez kontrast wzniosłości i trywialności, czasem subtelniejszy
VII. Biblia sentymentalizmu czy kpina z uczuciowości?
- Uczuciowość Podróży - podejrzana ze względu na łatwe przechodzenie bohatera-narratora od nastroju da nastroju; jego sentymentalizm miał nagłe przypływy i odpływy - scenę rozrzewnienia kwitował żartem, w porywie serca okazywał się nieco komiczny.
- Wzruszenia wysubtelniły umysł i dowcip podróżnego, zaś umysł pozwalał dostrzec różnorakie odcienie wzruszeń - czasem także ich śmieszność.
- Humor i czułość należy traktować komplementarnie.
VIII. Człowiek istotą złożoną.
- we wszystkich czynach odkryć możemy złożone motywy postępowania
W pierwszym spotkaniu z mnichem okazuje niczym nieuzasadnioną opryskliwość i brak litości, ale w momencie gdy drzwi zamykają się za zakonnikiem, powiada: "serce moje ścisnęły wyrzuty sumienia"
-> okazuje się, że brak życzliwości nie popłaca - Y. pojednał się z mnichem
- wierzył w skłonność człowieka do dobrego (jak Oświecenie); ale natura nie dała nam czystych uczuć społecznych i musimy zadowalać się sentymentalmi skażonymi miłością własną; równowagę można osiągnąć tylko dzięki poczuciu humoru i pielęgnowaniu w sobie uczuć życzliwych
1