Po pierwsze witam Was na dzisiejszych zajęciach . Tematem ich będą podobieństwa i różnice między starą a nową normą sporządzania bibliografii załącznikowej, powołań i przypisów a także spróbujemy opisać, czym są wydawnictwa zwarte i ciągłe i jakie są między nimi różnice.

W takim razie postawmy sobie pierwsze pytanie: co to w ogóle jest norma? (…)

Wg Encyklopedii Wiedzy o Książce norma, to „dokument zawierający postanowienia, które podają najodpowiedniejsze, najoszczędniejsze, jednolite rozwiązania dotyczące wytwarzania typowych wytworów lub pojęć”, czyli krótko mówiąc, norma, to zbiór zasad, których powinniśmy się trzymać w określonych sytuacjach (w tym przypadku - podczas pisania pracy naukowej).

W porządku. Czy w takim razie ktoś wie, czym jest bibliografia załącznikowa? (…) Bibliografia załącznikowa, zw. też literaturą przedmiotu, to wykaz dokumentów, które zostały wykorzystane przy pisaniu pracy. Encyklopedia Wiedzy o Książce mówi też, że bibliografia załącznikowa „[…]może […] wykazywać dzieła autora bądź osoby, której publikacja dotyczy.”

Powołanie, wg książki „Przypisy, powołania, bibliografia załącznikowa” pani dr Marioli Antczak i mgr Anny Nowackiej, to „krótka forma przypisu umieszczona w obrębie tekstu głównego w nawiasach okrągłych lub dodana jako uwaga u dołu strony, na końcu rozdziału lub na końcu całości tekstu”. To samo źródło mówi nam, że powołanie „[…] służy do identyfikacji publikacji, z której przyjęto materiał przytoczony w tekście, sparafrazowany pomysł itp. i do określenia dokładnej jego lokalizacji w obrębie publikacji źródłowej”.

Przypis umieszcza się u dołu strony, na końcu rozdziału lub książki, oddzielając go od tekstu odstępem dwu wierszy, często też linią. Przypis powinien być o jeden lub dwa stopnie mniejszy od tekstu głównego i zaopatrzony w znaki notki (indeksy górne liter lub liczb, lub gwiazdki - tzw. asteryksy). Ten sam znak musi się też pojawić w odpowiednim miejscu tekstu zasadniczego.

W roku 1979, Polski Komitet Normalizacyjny przyjął normę Kompozycja wydawnicza książki. Bibliografia załącznikowa. Była ona aktualna aż do 2002, kiedy to wydano kolejną o oznaczeniu PN ISO 690 Dokumentacja. Przypisy bibliograficzne. Zawartość, forma i struktura.

W nowej normie międzynarodowej wymieniono elementy, które powinny być uwzględnione w przypisach bibliograficznych dotyczących wydawnictw zwartych i ciągłych, rozdziałów, artykułów itp. w tego typu wydawnictwach oraz dotyczących dokumentów patentowych. Ustalono obowiązkową kolejność elementów przypisu i określono zasady przejmowania i prezentacji informacji pochodzących z publikacji stanowiących źródło. Norma przeznaczona jest do stosowania przez autorów i redaktorów przy sporządzaniu przypisów w celu włączenia ich do bibliografii i przy formułowaniu powołań w tekście odpowiadających pozycjom tej bibliografii.

Na bibliografię dokumentów piśmienniczych, wg książki „Przypisy, powołania, bibliografia załącznikowa”, składa się 13 elementów:

1. AUTOR/AUTORZY (odpowiedzialność główna) - nazwisko powinno być podane na pierwszym miejscu w formie, w jakiej występuje w źródle. Jeżeli autorów jest dwóch lub trzech, należy wymienić nazwisko wyróżnione a jeżeli takowego nie ma, to nazwiska wszystkich autorów. Jeśli autorów jest więcej niż trzech podajemy nazwisko pierwszego, a pominiętych oznaczmy skrótem łacińskim „et al.” lub jego polskim odpowiednikiem „i in.”. Nazwisko redaktora w pracy zbiorowej podajemy w miejscu ODPOWIEDZIALNOŚĆ. Przy autorze nieznanym wystrzegamy się podpisywania dzieła jako „anonimowe”, pisząc jedynie sam tytuł i dalsze elementy.

2. TYTUŁ I PODTYTUŁ - jeżeli korzystamy ze źródeł obcojęzycznych, tłumaczenie tytułu podajemy w nawiasach kwadratowych. Przy tytułach podanych w wielu językach podajemy ten, który został wyróżniony lub pierwszy z listy. Podtytuł nie jest elementem obowiązkowym, jednak można go umieścić w bibliografii, o ile pomoże nam dokładnie zidentyfikować źródło. Jeżeli tytuł lub podtytuł są zbyt długie, zaleca się ich skracanie, a elementy wykluczone oznacza się wielokropkiem.

3. WSPÓŁTWÓRCY (odpowiedzialność drugorzędna) - są to osoby i ciała zbiorowe, jak np. redaktorzy, ilustratorzy, tłumacze itp. Nie uwzględnia się ich w elemencie „odpowiedzialność główna”. Podaje się ich po tytule i dodatkach do tytułu, na pierwszym miejscu podając imię.

4. WYDANIE - jest elementem obowiązkowym bibliografii. Oznacza się w nim, z którego wydania źródła autor pracy korzystał, oznaczając je cyframi arabskimi lub inaczej, jeżeli tak opisane jest w danym źródle.

5. OZNACZENIE ZESZYTU WYDAWNICTW CIĄGŁYCH - w starej normie wystarczyło podać rok i numer zeszytu, natomiast wg nowej z 2002 roku podaje się miesiąc, rok, numer zeszytu lub tomu (np. grudzień 2007 nr 13). Jeżeli przypis odnosi się do całości wydawnictwa ciągłego, które nadal się ukazuje, oznaczamy je: miesiąc i rok wydania pierwszego numeru, dalej „-„ i spację.

6. MIEJSCE WYDANIA - jest elementem nieobowiązkowym. Podaje się je w mianowniku i języku oryginalnym dokumentu. W przypadku, gdy miejsc wydania jest więcej podaje się wyróżnione lub pierwsze (maks. 3). Może się również zdarzyć, że miejsce wydania będzie nieznane, wówczas oznaczamy ten fakt skrótem „b.m.w.” lub łacińskim „s.l.”.

7. WYDAWCA - jest elementem fakultatywnym bibliografii. Jeżeli wydawców jest więcej podajemy wyróżnionego lub tego, który został wymieniony jako pierwszy. Brak wydawcy oznaczamy wyrażeniem „wydawca nieznany” lub skrótem „w.n.”.

8. DATA WYDANIA - jest to element obowiązkowy. Należy go podawać cyframi arabskimi. W przypadku wydawnictw wielotomowych zaleca się używania dat granicznych, a jeśli dana publikacja nie jest zakończona, podajemy datę ukazania się dokumentu, uzupełnioną „-„ i spacją.

9. OBJĘTOŚĆ DOKUMENTU - jest to całkowita liczba stron lub ilość tomów wydawnictwa. Nie jest elementem obowiązkowym.

10. LOKALIZACJA W DOKUMENCIE MACIERZYSTYM - ważna w przypadku korzystania z artykułów lub fragmentów dzieł. Oznacza się wówczas numer strony, rozdziału, akapitu, wiersza. Podawana jest na końcu opisu bibliograficznego.

11. SERIA - stosowana jako element fakultatywny, w przypadku, gdy dany dokument stanowi część większej całości. Wówczas normy zalecają podawanie tytułów serii i ich numeracji, ale tylko dla dokumentów opisywanych w całości.

12. UWAGI - można w nich zamieścić różne informacje, np. o statusie prawnym dokumentu.

13. NUMERY ISBN¹ I ISSN² - są elementami obowiązkowymi w przypadku, gdy korzystamy z całości dzieła. Dla części, fragmentów bądź rozdziałów jest to element nieobowiązkowy.

Istnieje w bibliologii pojęcie wydawnictw zwartych i ciągłych. Czy ktoś może własnymi słowami powiedzieć, czym one są? (…) Wg Encyklopedii Wiedzy o Książce wydawnictwo zwarte, to „dzieło jedno- lub wielotomowe, które ukazuje się w druku bądź od razu jako odrębna, zakończona całość, bądź też jego zakończenie jest z góry przez wydawcę przewidziane”.

Natomiast wydawnictwo ciągłe „ukazuje się częściami, częściami określonych lub nieokreślonych odstępach czasu; w zamierzeniu wydawniczym zakończenie jego nie jest przewidziane (choć w rzeczywistości może nastąpić). Należą tu wydawnictwa seryjne, periodyczne, zbiorowe.”

Wydawnictwami zwartymi są np. książki lub sukcesywnie wydawane kolejne tomy encyklopedii, zaś wydawnictwami ciągłymi są periodyki, czasopisma, gazety, kolejne zeszyty lub tomy, stanowiące kontynuację tematyki. Ponadto wydawnictwo ciągłe musi być stale numerowane lub przynajmniej datowane i musi posiadać ten sam tytuł.

Między starą a nową normą istnieje wiele różnic, jednak najważniejszą z nich jest sposób opracowywania artykułu, rozdziału i fragmentu w wydawnictwach zwartych. Wg normy z 1979r. opisy te różniły się jedynie zakresem stron. Dziś, każde z nich opisuje się w inny sposób.

W zależności od tego, jaki rodzaj dokumentu piśmienniczego umieszczamy w naszej bibliografii, stosujemy różną kolejność poszczególnych elementów jego opisu.

• wydawnictwa zwarte jednotomowe (prace autorskie) opisywane jako całość - AUTOR/AUTORZY, TYTUŁ, WYDANIE, ROK WYDANIA, ISBN

• wydawnictwa zwarte jednotomowe (prace autorskie) opisywane jako artykuły - AUTOR/AUTORZY, TYTUŁ, [W:] AUTOR/AUTORZY, TYTUŁ, WYDANIE, ROK WYDANIA, LOKALIZACJA /strony/

• wydawnictwa zwarte jednotomowe (prace autorskie) opisywane jako rozdziały lub fragmenty - AUTOR/AUTORZY, TYTUŁ, WYDANIE, ROK WYDANIA, LOKALIZACJA /numer rozdziału, tytuł artykułu lub rozdziału, strony/




• wydawnictwa zwarte jednotomowe (prace zbiorowe) opisywane jako całość - (REDAKTOR/REDAKTORZY) TYTUŁ, WYDANIE, ROK WYDANIA, ISBN

• wydawnictwa zwarte jednotomowe (prace zbiorowe) opisywane jako artykuły - AUTOR/AUTORZY, TYTUŁ, [W:] REDAKTOR/REDAKTORZY, TYTUŁ, WYDANIE, ROK WYDANIA, LOKALIZACJA /strony/

• wydawnictwa zwarte jednotomowe (prace zbiorowe) opisywane jako rozdziały lub fragmenty - AUTOR/AUTORZY, TYTUŁ, WYDANIE, NUMER tomu, ROK WYDANIA, LOKALIZACJA /numer rozdziału, tytuł artykułu lub rozdziału, strony/

• wydawnictwa zwarte wielotomowe (prace autorskie) opisywane jako całość - AUTOR/AUTORZY, TYTUŁ, WYDANIE, ROK WYDANIA, ISBN całości

• wydawnictwa zwarte wielotomowe (prace autorskie) opisywane jako pojedyncze tomy - AUTOR/AUTORZY, TYTUŁ, WYDANIE, NUMER TOMU, ROK WYDANIA

• wydawnictwa zwarte wielotomowe (prace autorskie) opisywane jako artykuły - AUTOR/AUTORZY, TYTUŁ, [W:] AUTOR/AUTORZY, TYTUŁ, WYDANIE, ROK WYDANIA, LOKALIZACJA /numer tomu, strony/

• wydawnictwa zwarte wielotomowe (prace autorskie) opisywane jako rozdziały lub fragmenty - AUTOR/AUTORZY, TYTUŁ, WYDANIE, NUMER tomu, ROK WYDANIA, LOKALIZACJA /numer rozdziału, tytuł artykułu lub rozdziału, strony/

• wydawnictwa zwarte wielotomowe (prace zbiorowe) opisywane jako całość (REDAKTOR/REDAKTORZY) TYTUŁ, WYDANIE, ROK WYDANIA, ISBN całości

• wydawnictwa zwarte wielotomowe (prace zbiorowe) opisywane jako pojedyncze tomy - REDAKTOR/REDAKTORZY) TYTUŁ, WYDANIE, NUMER tomu, ROK WYDANIA

• wydawnictwa zwarte wielotomowe (prace zbiorowe) opisywane jako artykuły - AUTOR/AUTORZY, TYTUŁ, [W:] REDAKTOR/REDAKTORZY, TYTUŁ, WYDANIE, ROK WYDANIA, LOKALIZACJA /numer tomu, strony/

• wydawnictwa zwarte wielotomowe (prace zbiorowe) opisywane jako rozdziały lub fragmenty - REDAKTOR/REDAKTORZY, TYTUŁ, WYDANIE, ROK WYDANIA, LOKALIZACJA /numer rozdziału, tytuł artykułu lub rozdziału, strony/

• wydawnictwa ciągłe opisywane jako całość - TYTUŁ wydawnictwa ciągłego, ODPOWIEDZIALNOŚĆ, WYDANIE, OZNACZENIE ZESZYTU data i numer, ROK WYDANIA, ISSN

• wydawnictwa ciągłe opisywane jako artykuły lub ich fragmenty - AUTOR/AUTORZY artykułu, TYTUŁ artykułu, TYTUŁ wydawnictwa ciągłego, WYDANIE, LOKALIZACJA artykułu lub fragmentu w dokumencie macierzystym /oznaczenie zeszytu, strony artykułu lub fragmentu/

• wydawnictwa ciągłe opisywane jako recenzje lub ich fragmenty - AUTOR/AUTORZY recenzji, TYTUŁ recenzji, TYTUŁ wydawnictwa ciągłego, WYDANIE, LOKALIZACJA recenzji lub jej fragmentu w dokumencie macierzystym /oznaczenie zeszytu, strony/

Ważnym elementem, nieodzownie towarzyszącym pisaniu prac naukowych jest prawo autorskie, które posiada twórca każdego dzieła, które my później wykorzystujemy w naszych publikacjach. Wg książki „Przypisy, powołania, bibliografia załącznikowa”, prawo autorskie to „zespół przepisów prawnych, określających zasady ochrony dóbr osobistych i majątkowych twórców oraz ich spadkobierców lub dysponentów tych praw; przedmiotem może być utwór literacki, publicystyczny, naukowy i artystyczny jak również opracowanie cudzego utworu (zależne od zezwolenia twórcy), np. tłumaczenie, adaptacja”. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) wyróżnia autorskie prawo osobiste i autorskie prawa majątkowe.

Internetowa encyklopedia Wikipedia mówi nam, że autorskie prawo osobiste to zespół uprawnień jakie przysługują twórcy utworu. Autorskie prawa osobiste chronią „intelektualny” związek twórcy z jego dziełem. W prawie polskim pojęcie autorskich praw osobistych reguluje art. 16 "Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych" (Dz. U. z 2000 r. Nr 80, poz. 904). Jest to rodzaj szczególnej więzi niezbywalnej i niepodlegającej zrzeczeniu się, łączącej twórcę z jego utworem.

Autorskie prawa majątkowe to zespół uprawnień, jakie przysługują twórcy utworu, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii ekonomicznych tych uprawnień. W prawie polskim pojęcie autorskich praw majątkowych reguluje art. 17 (i dalsze) "Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych" (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.). Stanowi on, że:

twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.

Wiedza o sposobach sporządzania bibliografii załącznikowej jest niezbędna osobom, które w przyszłości zamierzają napisać jakąkolwiek pracę naukową, jaka jest chociażby i praca licencjacka. Dlatego warto również dotrzeć samodzielnie do źródeł, opisujących też inne typy bibliografii załącznikowej, np. dla wydawnictw zwartych jedno- lub wielotomowych opisywanych jako artykuły, rozdziały lub fragmenty. Podstawową jednak formą sporządzania bibliografii jest opisywanie dokumentów jako całości i dlatego też na tym skupiłam głównie swoją uwagę.

¹niepowtarzalny, 13-cyfrowy identyfikator książki

² ośmiocyfrowy niepowtarzalny identyfikator wydawnictw ciągłych tradycyjnych oraz elektronicznych

---