Październik 1956
W lutym 1956 na XX Zjedzie KPZR w Moskwie Nikita Chruszczow wygłosił tajny referat, w którym ujawnił zbrodnie stalinizmu. Został wygłoszony na posie-dzeniu zamkniętym, jednak niebawem szczegóły były szeroko znane i komento-wane. Miał on ogromne znaczenie dla sytuacji w PZPR. Po śmierci w marcu 1956 r. w Moskwie I sekretarza KC PZPR, Bolesława Bieruta, rozpoczęła się walka o wła-dzę. W partii ścierały się dwa stronnictwa - tzw. Puławianie - byli z konieczności zwolennikami pewnych zmian w partii i w sposobie rządzenia w Polsce (według nich był to warunek pozostania przy władzy); Natolińczycy - zdecydowani prze-ciwnicy liberalizacji i jakichkolwiek zmian, zwolennicy zachowania dominują-cej pozycji w państwie i starych metod rządzenia. W atmosferze walk frakcyjnych VI Plenum KC PZPR w marcu 1956 r. wybrało 1 sekretarzem KC człowieka "środ-ka", Edwarda Ochaba. Do KC weszli ludzie tej orientacji: Edward Gierek i zwo-lennik zmian, Jerzy Albrecht. Plenum wypowiedziało się za decentralizacją go-spodarki, przeciwko kolektywizac_ji wsi, za powstawaniem w zakładach pracy rad robotniczych.
W społeczeństwie polskim wydarzenia te odebrano jako zapowiedź dalszych ustępstw i próbę "uczłowieczenia" systemu komunistycznego. Odwilż polityczna w Polsce zataczała coraz szersze kręgi - domagano się liberalizacji, krytykowano metody rządzenia, cenzurg. Domagano się współudziału robotników w zarządza-niu zakładami przemysłowymi. Szczególnie ostrą krytykę systemu wyrażali szere-gowi członkowie partii. Prowadziło to do narastania walk w PZPR, kolejnych ustępstw władz, zmian personalnych. Amnestia pozwoliła wyjść na wolność wielu tysiącom więźniów politycznych, rehabilitowano żołnierzy AK. Władze, dla uspo-kojenia coraz gorętszych nastrojów, w czerwcu podniosły płace w górnictwie i przemyśle stoczniowym. Mimo pozornych ustępstw komuniści nie zamierzali dzielić się władzą.
W czerwcu 1956 r. w zakładach Cegielskiego w Poznaniu wybuchł strajk załogi. Przyłączyli się do niego pracownicy Zakładów Naprawy Taboru Kolejo-wego i Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego. Przyczyny wystąpienia leżały w niedotrzymaniu zobowiązań dyrekcji i władz (podniesienie płac), popra-wy warunków pracy, obniżenia podatków i norm. Władze próbowały przeciągać negocjacje z robotnikami, chcąc nie dopuścić do zamieszek w trakcie trwających Międzynarodowych Targów Poznańskich.
28 czerwca 1956 r. po wiecu robotniczym do centrum miasta ruszył pochód manifestantów. Pod sztandarami narodowymi wznoszono hasła patriotyczne, żą-dano wolności i chleba. Demonstranci w sile ok. 100 tys. zdobyli więzienie (broń) i skierowali się pod budynek Komitetu Wojewódzkiego partii i Prezydium Miej-skiej Rady Narodowej. Wielu demonstrantów dostało się na teren Targów. Z okien gmachu wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego oddano strzały -padli zabici i ranni, rozpoczęto wznoszenie barykad. Milicjanci odmówili walk, niebawem do akcji przystąpiło wojsko. W wyniku zaciętych walk według danych oficjalnych zginęło 75 osób, rannych zostało ok. 800. Premier Cyrankiewicz w imieniu władz potępił strajki i demonstrantów i przestrzegł przed "odrQbaniem rgk, które podniosg się na wladzę ludową ". Do więzień trafiło kilkuset uczestni-ków zajść i przypadkowych przechodniów.
Konsekwencje poznańskiego czerwca były bardzo ważne: o sytuacji w Polsce dowiedział się świat (goście na Targach), wzrosło niezadowolenie społeczeństwa z metod rządzenia, w partii nasiliły się walki frakcyjne.
Mimo usztywnienia stanowiska Moskwy co do przemian w Polsce i świecie komunistycznym, ferment narastał, społeczeństwo, które raz otwarcie się zbunto-wało, nie chciało już żyć w strachu i poniżeniu.
26 sierpnia 1956 r. w Częstochowie miały miejsce słynne Śluby Jasnogórskie. Prymas Wyszyński, będący ciągle w więzieniu, stawał się symbolem niezłomnej postawy wobec całego systemu zła. Powoli następowała dalsza odwilż polityczna, zrehabilitowano wielu działaczy podziemia niepodległościowego, AK, AL, rozsze-rzono amnestię. Otwarto granice, można było słuchać muzyki zachodnie_j; młodzież manifestacyjnie zmieniała styl ubierania się itp.
Sytuacja w Polsce zaczęła wymykać się spod kontroli władz. Kreml usztyw-nił stanowisko popierając konserwatywną grupę zachowawczą Natolińczyków. W październiku 1956 r odbyło się VIII Plenum KC. 19 października rano spe-cjalnym samolotem przybyła z Moskwy delegacja radziecka (Chruszczow, Mo-łotow, marszałek Iwan Koniew). Wojska radzieckie, stacjonujące w Polsce, pod-jęły marsz w kierunku Warszawy. Chruszczow żądał niedopuszczenia do wła-dzy Gomułki i skończenia z polityką liberalizacji. Ochab tłumaczył i starał się uspokajać. Straszył ewentualnymi konsekwencjami walk, których efekt byłby trudny do przewidzenia. Chruszczow trochę uspokojony nakazał wstrzymać woj-ska radzieckie.
Obrady Plenum KC PZPR przebiegały w napiętej atmosferze. Zaproponowano dopuszczenie do władzy Gomułki i innych reformatorów. W trakcie obrad w War-szawie i innych miastach w zakładach trwały wiece poparcia dla zwolenników reform w partii. Gomułka i Ochab uspokajali towarzyszy radzieckich co do trwa-łości sojuszu, współpracy wojskowej w ramach Układu Warszawskiego, politycz-nej i gospodarczej. W nocy z 19 na 20 października impas został przełamany. Chruszczow z delegacją radziecką wrócili do Moskwy. Wznowione obrady Ple-num przyniosły powołanie Gomułki na I sekretarza KC PZPR. W specjalnym przemówieniu Gomułka skrytykował stalinizm, kolektywizacjg prowadzoną na wsi, efekty planu 6-letniego. Znalazły się akcenty prowadzenia "nowej" poli-tyki w oparciu o zasady, że rządzi Sejm i rząd a partia kieruje, co w praktyce, przy zachowaniu pozorów liberalizmu, było jedynie "kosmetyczną" zmianą dalszych r7ądów jednej partii.
VIII Plenum przyniosło zwycięstwo opcji proreformatorskiej zgodnie z oczeki-waniami większości społeczeństwa. Ta tzw. humanizacja systemu była w praktyce niemożliwa do zrealizowania. Złym sygnałem na przyszłość i przestrogą dla ewen-tualnych reformatorów, którzy chcieliby wyrwać się spod władzy Kremla, były Węgry. Powstanie Węgrów przeciwko dominacji komunistów, próba zerwania więzów krępujących swobodny rozwój państwa, określenie własnej drogi poli-tycznej spotkały się z reakcją radziecką. Do Budapesztu wkroczyły oddziały ra-dzieckie, w październiku i listopadzie 1956 r. miały miejsce walki uliczne. Przy biernej postawie państw zachodnich do władzy powrócili komuniści wiernie wy-konujący polecenia Moskwy. Wydarzenia węgierskie pochłonęły kilkadziesiąt tysięcy ofiar i były lekcją dła polskich przywódców partyjnych, przestrogą dla nich i dla całego społeczeństwa polskiego przed zbyt daleko idącymi oczekiwa-niami co do liberalizacji i humanizacji systemu komunistycznego.Po wydarzeniach czerwca i października 1956 r. w Polsce zaszły istotne zmiany - uchwalono nową ordynację wyborezą do Sejmu (bez podania określonej ilości list kandydatow), w styczniu 1957 r. odbyły się wybory. Z życia publicznego ode-szli skompromitowani ludzie epoki stalinowskiej (prezes Sądu Najwyższego Wa-cław Barcikowski, wielu generałów i wyższych oficerów z pochodzenia Rosjan, m.in. marszałek Konstanty Rokossowski), wielu zwolniono z wojska i odesłano do ZSRR. Stanowiska objęli ludzie często represjonowani w poprzednich latach. W at-mosferze odwilży do Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (jedynej legal-nej organizacji kombatanckiej) zaczęto przyjmować dawnych żołnierzy AK. Na wsi zaprzestano forsowania na siłę akcji kolektywizacyjnej.
Zmiany te były jedynie zasłoną i fikcją. Już na początku listopada 1956 r., na naradzie aktywu PZPR, I sekretarz KC Władysław Gomułka za owiedział koniecz-ność dalszego funkcjonowania struktur partyjnych (m.in. w zakładach pracy) i za-kończenia kłotni i walk frakcji w partii. Wizyta połskiej delegacji partyjno-rządo-wej, która odbyła się w połowie listopada w Moskwie, potwierdziła sojusz polsko--radziecki. Towarzysze radzieccy zaakceptowali zmiany zachodzące w państwie. Na mocy nowego porozumienia wojskowego dowódcy wojsk Armii Czerwonej stacjonujących w Polsce mieli nie ingerować w nasze wewnętrzne sprawy i infor-mować o wszelkich ruchach i stanie liczebnym swoich wojsk.
Wydarzenia 1956 r. miały daleko idące konsekwencje: zlikwidowano skle-py dla osób uprzywilejowanych; pozwolono posiadać dewizy i złoto (handel ni-mi był nadal zabroniony); Stalinogród przemianowano na dawną nazwę - Kato-wice; w zakładach pracy wprowadzono rady robotnicze (namiastki samorządu robotniczego); zaprzestano zagłuszania zachodnich radiostacji nadających pro-gramy w języku polskim; po czystkach kadrowych na wyższe uczelnie powróciło wielu profesorów i docentów represjonowanych za "nieprawomyślne" poglądy; odbyły się procesy oprawców stalinowskich; zrehabilitowano działaczy konspi-racji niepodległościowej; w ZSL i SD do władzy doszli nowi ludzie, powstał Front .ledności Narodu. Wszystkie te działania były pozorne, w praktyce PZPR nadal sprawowała kierowniczą rolę i dominowała w polskim życiu politycznym; złagodzono cenzurę; na wsi powstrzymano akcję kolektywizacyjną.