Konstytucja 3 maja - ustawa zasadnicza uchwalona w 1791 przez Sejm Czteroletni pod nazwą Ustawa rządowa . Pierwsza w Europie , a druga na świecie ( po konstytucji Stanów Zjednoczonych ) ustawa regulująca zakres działania władz państwowych oraz prawa i obowiązki obywatelskie . Konstytucja 3 maja wprowadziła pojęcie narodu , obejmujące także ( poza szlachtą ) mieszczan i chłopów , jak również termin „ obywatel ” , przez których rozumiano wszystkich mieszkańców kraju .
Redagowanie Konstytucji przebiegało w tajemnicy . Jej projekt znała stosunkowo nieliczna grupa posłów . Rozpoczęcie wyznaczonej na 3 maja sesji było starannie przygotowane . Wbrew regulaminowi obrad , nie zapoznano izby poselskiej z projektem nowej ustawy w obawie , żeby posłowie przeciwni reformom nie odrzucili ustawy . Wykorzystano fakt , że w Warszawie przebywało z 359 posłów tylko 182 ( w tym większość popierających reformy ) i złożono projekt nowej ustawy w sejmie . Wojsko stanęło pod bronią . Plac Zamkowy wypełniły tłumy mieszczan . W sali sejmowej galerie dla publiczności wypełnili zwolennicy Konstytucji . Opozycja była zdezorientowana i onieśmielona . Król Stanisław August Poniatowski oświadczył , iż wobec groźby nowego rozbioru Polski widzi jedyny ratunek w przyjęciu Ustawy rządowej . Projekt odczytano i poddano pod dyskusję . Izba przyjęła ustawę , po czym wśród radosnej manifestacji mieszkańców Warszawy odbyło się uroczyste zaprzysiężenie Konstytucji .
Na mocy nowych uchwał szlachta ( posesjonaci ) pozostawała nadal stanem uprzywilejowanym , ale została pozbawiona prawa najwyższej zwierzchności wobec poddanych chłopów . Konstytucja oddawała rolników „ pod opiekę prawa i rządu krajowego ” . Nowym osadnikom , którzy przybyli zza granicy , gwarantowano wolność osobistą . Zachęcano również dziedziców do zawierania z poddanymi określających świadczenia umów , które po zaakceptowaniu przez obie strony nie mogły być samowolnie zmieniane . Otwierało to możliwość integracji państwa w stosunki na wsi . Duże zmiany wprowadzała Konstytucja do organizacji najwyższych władz w Rzeczpospolitej . Nastąpiło dalsze scalenie Korony i Litwy . Zniesione zostały istniejące dotąd w obu państwach odrębne instytucje centralne . Wprowadzono wspólny skarb państwa i wojsko . Szlachta litewska uzyskała prawo obsady połowy stanowisk w instytucjach centralnych . Najważniejszym organem władzy był sejm , który pozostał nadal organem reprezentacji szlacheckiej . Miał być sejmem „ zawsze gotowym ” , co oznaczało , że wybierani raz na dwa lata posłowie mieli zatrzymać mandaty przez cały ten czas i w każdej chwili mogli byś wezwani przez króla lub marszałka sejmu na sesję w celu załatwienia spraw państwowych . Sesje nadzwyczajne miano zwoływać w wypadku wojny lub podjęcia decyzji o zawarciu pokoju , niebezpieczeństwa rozruchów wewnętrznych , śmierci lub ciężkiej choroby króla , a także nieporozumień między królem a Strażą Praw . Do kompetencji sejmu należało ustawodawstwo , uchwalanie podatków , szeroko pojęta kontrola rządu wraz z możliwością uchylenia wszystkich jego postanowień . Zniesiono liberum veto i konfederacje . Ustalono regulamin obrad sejmowych oraz przyjęto zasadę podejmowania uchwał większością głosów . Na sejmikach zapewniano głos szlachcie - posesjonatom . Nie posiadający dóbr ziemskich zostali z nich usunięci . Utrzymano sejmiki elekcyjne , wybierające posłów na sejm , i sejmiki relacyjne , które mogły pozbawić posła mandatu .Sejmiki deputackie i gospodarcze zostały połączone . Senat mógł zawiesić uchwałę sejmową , jednak w razie ponownego jej uchwalenia wchodziła w życie bez głosowania w senacie . Król przestał odgrywać rolę „ trzeciego stanu sejmującego ” . Wprowadzono dziedziczność tronu w linii saskich Wettinów . W ten sposób starano się zmniejszyć możliwość integracji państw obcych w sprawy polskie .
Najwyższym organem władzy wykonawczej była Straż Praw . W je skład wchodzili : król jako przewodniczący i szef rządu , prymas , pięciu ministrów ( policji , spraw wewnętrznych , interesów zagranicznych , wojny - ministerstwem tym miał kierować jeden z hetmanów , i skarbu ) . W skład Straży Praw wchodzili również marszałek sejmu oraz następca tronu , nie mieli jednak prawa głosu . Sejm miał prawo usunąć ministra przez uchwalenie wotum nieufności większością 2/3 głosów połączonego sejmu i senatu . Po raz pierwszy w świecie wprowadzono ustawowo zasadę odpowiedzialności ministra za jego działalność , nawet wówczas , gdy formalnie była ona zgodna z prawem . Straży Praw podlegały komisje o charakterze kolegialnie zorganizowanych ministerstw ( w skład komisji wchodzili komisarze wybierani przez sejm na dwa lata ) : Komisja Policji , Wojska , Skarbu oraz Edukacji Narodowej . Zorganizowano sądownictwo . W następstwie uchwalenia Konstytucji 3 maja Rzeczpospolita przekształciła się w monarchię konstytucyjną .
Zasady Konstytucji 3 maja odpowiadały polskim tradycjom ustrojowym , modyfikując i zmieniając zasady nieodpowiadające już potrzebom kształtującego się nowoczesnego „ oświeceniowego ” społeczeństwa .
Konstytucja 3 maja 1791 , Warszawa 1983 .
J. Łojek Geneza i obalenie Konstytucji 3 maja . Polityka zagraniczna Rzeczpospolitej 1787 - - 1792 . Lublin 1986 .
KONSTYTUCJA 3 MAJA , pierwsza w Europie nowoczesna ustawa zasadnicza uchwalona 1791 na Sejmie Czteroletnim ; pozostawiła ustrój stanowy , osłabiając pozycję magnaterii ; zmniejszyła rolę senatu , zniosła liberum veto , wolną elekcję , zakazała tworzenia konfederacji , wzmocniła władzę wykonawczą , wprowadziła odpowiedzialność rządu przed sejmem ; rozszerzyła prawa mieszczan ; chłopom zapowiadała „ opiekę prawa i rządu ” ; obalona 1792 przez interwencję rosyjską i konfederację targowicką .