"Mierząc się z przeszkodą człowiek poznaje siebie."
Funkcjonujemy w złożonym świecie i nie jest łatwe odkrywanie własnego "ja" w otaczającej nas rzeczywistości, którą też musimy zrozumieć. Ale to dzięki swojej biografii jesteśmy w stanie zorientować się, co jest dla nas wartościowe, a co nieużyteczne. Tworzymy sobie obraz świata i własnej osoby. Zmieniamy się pod wpływem pewnych reguł, sposobów działania. W miarę poznawania rzeczywistości zmieniamy, modyfikujemy wyobrażenie o sobie i o świecie. W procesie wyboru stawiamy sobie pytania, określamy cele. Nie raz przyjdzie nam stawić opór przeciwnościom losu, uparcie walczyć z cierpieniem i nieszczęściem. Koncepcja losu tego rodzaju, która jest obrazem żywota jako szeregu nieszczęść, sprawdzających niejako wytrzymałość psychiczną człowieka, ma swoją starą tradycję literacką. Skoro cierpi człowiek, powiedziałoby się, skoro nieszczęścia spadają jak ślepy cios w sposób bezsensowny i okrutny, wszystkie ludzkie zabiegi o zbudowanie sobie moralnego porządku okazują się bezsensowne. Los jest bezmyślny i bezwzględny. Walczyć z nim oznaczałoby skazywać się na sytuację Syzyfa. Logika wskazywałaby Syzyfowi przerwać pracę. Jednak on trwa z godnością. Podobne sylwetki bohaterów istnieją na kartkach większości dzieł światowej literatury. Są to bohaterowie, którzy pomimo wszystko nie chcą odebrać swemu życiu znaczenia, nie chcą przyjąć opinii o losie jako absurdalnej drodze w przepaść, a więc drodze zwalniającej człowieka od wielkich rachunków moralnych, zobowiązań, od jakiejkolwiek odpowiedzialności. I choć są to zazwyczaj bohaterowie tragiczni czas na pewno nie pogrąży ich w zapomnieniu, bo nie boją się stawiać pytań sobie i całemu światu. Zacząć należy od bohaterów, których zna cały świat, jak np. "Hamlet", "Makbet", "Król Lear", których autorem jest znany dramatopisarz angielski Wiliam Szekspir.
Dramaty z okresu 1601-1608, z okresu tragicznego, przedstawiają głębokie konflikty, walkę z przeciwnościami losu. Humanistyczne ideały Wiliama Szekspira zderzają się z chaotycznym światem, objawia się jakby odwrotna strona życia ludzkiego, jego zbrodnia, szaleństwa, pokusy. Tytułowy Hamlet jest bohaterem trudnym jak samo życie. Może kochać świat lub nienawidzić, ale nie znajdzie ucieczki przed jego prawami. I zgodnie z nim zostanie zabity przez przyjaciela, któremu niechcący zabił ojca. Jednak dla większości czytelników ważniejsze jest jakim Hamlet był człowiekiem. A był człowiekiem wielkim, przerastającym poziom przeciętności, wybitną indywidualnością, która potrafi walczyć ze światem i szukać sensu życia.
Odwieczne pytanie: "być albo nie być" jest ciągle aktualne. Mierzą się z nim przedstawiciele różnych epok literackich. Rozważania egzystencjalne porusza Albert Camus w swojej powieści "Dżuma". Dżuma w Oranie jest przenośnym obrazem uniwersalnych, ponadczasowych prawidłowości ludzkiego losu. Ukazane jest odwieczne zmaganie się człowieka ze złem i przykłady ogólnoludzkich postaw wobec życia. Wszyscy bohaterowie książki służą ludziom: i doktor Rieux, człowiek rzeczowy, skromny i pełen poświęcenia- "przez uczciwość" jak sam mówi, gdyż uczciwość polega jego zdaniem na wykonywaniu swojego zawodu. I pisarz Tarrou, który potępia szaleństwo mordu, tą dżumę, co ogarnęła całą ludzkość. I dziennikarz Rambert, uczestnik wojny hiszpańskiej, który ma dość ludzi umierających dla idei. "Nie wierzę w bohaterstwo, wiem, że jest łatwe, a zrozumiałem, że było zabójcze. Żyć i umierać od tego, co się kocha, tylko to mnie interesuje".
I Camus przyznając, że wśród nieszczęść dowiadujemy się, "że w ludziach więcej rzeczy zasługuje na podziw niż na pogardę", uważa, że tylko solidarność ludzka może doprowadzić do pokoju. "Trzeba walczyć w taki czy inny sposób i nie padać na kolana."
Podobną postawę życiową reprezentuje bohater z "Ludzi bezdomnych" Stefana Zeromskiego. Poczucie więzi z wyzyskiwanymi i krzywdzonymi sprawia, że doktor Judym nie tylko wykonuje swój zawód lekarza, ale traktuje go jako misję społeczną. Judym chce służyć społeczeństwu, choćby ofiarą własnego szczęścia. Jego postawa szlachetna i pełna pasji, ale tak bezkompromisowa, że uznawana przez innych za rodzaj fanatyzmu, powoduje konflikt z całym światem. W imię tych zasad lekarz- społecznik zdecydował się na rozstanie z kochającą go Joasią w obawie, by odpowiedzialność za bliskich nie wiązała mu rąk w walce z całym złem świata. Jak przedstawia się ta sytuacja dzisiaj? Otóż najważniejszym marzeniem dzisiejszych Judymów i całej reszty ludzkości nie jest ulepszanie świata, ale swojej pozycji w tym świecie. Może dzisiaj mamy takich Judymów, ale może kiedyś na ich "gruzach" powstaną inni, którzy będą wiedzieli co w życiu jest najważniejsze i że w walce ze złem nigdy nie zwycięży pełna wahań i rozterek wrażliwa jednostka. "Słyszał dokoła siebie płacz samotny, jedyny, płacz przed obliczem Boga. Nie wiedział tylko, kto płacze…
Czy Joasia?- Czy grobowe lochy kopalni płaczą? Czy sosna rozdarta?"
Judym nie wie, że trzeba walczyć, że miłość jest najważniejszą wartością na ziemi i że to ona jest sensem dotychczasowego życia i " że przeciw włóczni złego" naszą "tarczą" jest miłość.
Zbuntowani bohaterowie próbują nadać światu sens i wartość poprzez działanie. Poprzez autentyczne zaangażowanie, które nieraz musi się przekształcić w walkę z otoczeniem. Są w pamięci ludzi tacy poeci i ich wiersze, którzy reprezentują podobne postawy życiowe zasługujące na takie samo uznanie i zainteresowanie. Takim poetą jest Edward Stachura, który ucieka od cywilizacji. Dla niego natura to pierwotność, także moralna.
Czy jego poezja nie jest walką ze światem, od którego ucieka? Myślę, że cała poezja jest w jakimś sensie wielkim nakazem moralnym. Sam autor uważał, że poezjowanie to jedna z form prawdziwego życia.
"Człowiek człowiekowi wilkiem!
Człowiek człowiekowi strykiem!
Lecz ty się nie daj zgnębić!
Lecz ty się nie daj spętlić!"
E. Stachura mówi, aby nie dać się ograbić z miłości, dobra, miłosierdzia, moralności, aby budować świat wartości. Dla Stachury istnienie to wartość najważniejsza. Każdego dnia należy odnajdywać nowe powody do radości istnienia. Poeta poszukuje wartości, które mogą ocalić to nasze człowieczeństwo. Jedynym sposobem jest walka. "Idź dalej niezłomnie, a mnie zostaw sny.
Nic nie jest stracone, skończone też nie, gdy droga przed tobą, a sam jesteś w tle."
Ale jak ma postępować człowiek wobec zła, które niesie wojna, kiedy wrogiem może być każdy człowiek? Człowiek odarty z wartości, bez ustanku zagrożony, staje się zaszczutym zwierzęciem, pozbawionym wyboru, jest skazany na absolutną samotność i beznadziejną walkę. Jak człowiek może zareagować na zło, którego nie znał? Może tylko zachować się nieobliczalnie jak większość. Człowiek w warunkach, które niszczyły jego wartości, potrafi być bezwzględny. Wojna ukazuje inną stronę ludzkiej natury. Każdy okazuje się być kimś obcym, kimś, kto tak jak on próbuje jedynie ocalić siebie. Człowiek poznaje siebie z ciemnej strony swej osobowości. Aby przeżyć musi porzucić swoje dotychczasowe wyobrażenie o świecie i musi stworzyć własne zasady obowiązujące tylko w tym miejscu. Zapadają w pamięci łagry sowieckie z "Innego świata" G. Herlinga Grudzińskiego, gdzie całe życie obozowe było drogą do śmierci, a przymusowa praca była jedną z form odczłowieczenia ich. Gustaw Herling Grudziński uważa, że "człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach". Wiemy, że człowiek opuściwszy obóz może odbudować w sobie utracone w nieludzkich warunkach poczucie godności. Jest to dowód na to, że zło nie jest wszechpotężne. Człowiek w okresie wojny był zmuszony zmierzyć się z jej okrucieństwami. Z. Nałkowska w "Medalionach" oddając głos swoim bohaterom, daje świadectwo straszliwej prawdzie i jednocześnie ostrzega przed możliwością powtórzenia się historii, w której " Ludzie ludziom zgotowali ten los".
Prawdą okazuje się być zdanie, że mierząc się z przeszkodą, człowiek poznaje siebie. Jednak należy wspomnieć, że zależy to również od rodzaju przeszkody i miejsca, w którym przyszło mu żyć, jak w powieści Elizy Orzeszkowej "Nad Niemnem". Choć bije z niej optymizm, silna wiara w wartość człowieka, przez pracę i miłość związanego z ludzkością i przyrodą i w tym utworze bohaterowie borykają się z własnymi problemami. Rozpacza Andrzejowa Korczyńska, gdy syn nalega, by sprzedała majątek i przeniosła się do Włoch. Tu tkwi też źródło rozterek wewnętrznych Benedykta Korczyńskiego, którego brat namawia, by wyemigrował w głąb Rosji i tam dorobił się majątku. Między szlachtą a prostym ludem nie widać zgodnego współżycia, którego świadectwem była mogiła powstańcza, w której legli Andrzej Korczyński i jego przyjaciel, ojciec Jana Bohatyrowicza. Fabuła "Nad Niemnem" kończy się "mezaliansem" Justyny Orzelskiej ze sfer ziemiańskich i pracowitego rolnika- Jana Bohatyrowicza. Może dom młodej pary stanie się ośrodkiem, który umożliwi ich zgodne współżycie, a miłość młodej pary pokona nierówności klasowe i wzajemne uprzedzenia? Nie wszystkim udaje się pokonać przeszkody, które stają między dwojgiem ludzi. Nie udało się Stanisławowi Wokulskiemu z powieści Bolesława Prusa "Lalka". Jego ukochana, Izabela Łęcka, poniża go za jego pochodzenie społeczne. Losy St. Wokulskiego kończą się tragicznie z powodu tkwiących wśród społeczeństwa polskiego przesądów klasowych, ale "nie wszystek umarł", nie poszedł na kompromis, wolał odejść niż poddać się do końca presji arystokracji. Jeszcze raz o losie człowieka decyduje nie jego wartość, ale to czy umie podporządkować się grupie silniejszej, podporządkować się światu. St. Wokulski musiał odejść. Uznał, że należy być wiernym swemu człowieczeństwu, zachować swą wewnętrzną niepodległość, swoją dumę i godność, jakiekolwiek klęski gotowałby nam los. Systemy etyczne tworzone przez myślicieli i filozofów szukają różnych uzasadnień dla takiego postępowania, uzasadnień, które sprowadzają się do tej jednej prawdy, że człowiek swojemu istnieniu daje znaczenie własnym, osobistym wysiłkiem, że godność zdobywa się w ciągłej walce z przeciwnościami.
Zło zalewa świat i ciągle jesteśmy narażeni na to, że zło zwycięży. Należy godnie przeciwstawić się mu, kierować się własnym sumieniem i etyką, bo tylko w ten sposób mamy szansę zmienić siebie i świat, w którym żyjemy. Każdy ma szansę żyć w swoim świecie w sposób zwyczajny, lecz godny. Jak mądrze i pięknie opisał E. Hemingway życie starego rybaka w utworze "Stary człowiek i morze". Między rybakiem a otaczającą go rzeczywistością nie ma najmniejszej szczeliny poprzez którą mogłoby się w jego świadomości wcisnąć zwątpienie w siebie i sens własnego istnienia. Te wszystkie choroby dzisiejszej cywilizacji są tu nieobecne. Hemingway pokazał, że jeszcze w tym świecie istnieje możliwość czystego obcowania człowieka z naturą i ze światem, a przede wszystkim z samym sobą. A to w życiu jest najważniejsze. Pojednanie między światem a człowiekiem.
POWODZENIA!!!