Historia Polski XIX w. - ćwiczenia

Sytuacja po III rozbiorze

• Po III rozbiorze z 1795 r. całość ziem I Rzeczypospolitej znalazła się we władaniu zaborców - Rosji, Austrii i Prus,

• Upadek Rzeczypospolitej była szokiem, zwłaszcza dla szlachty, która we wszystkich zaborach utraciła znaczną część dotychczasowych przywilejów, a gołotę zrównywano z chłopstwem,

• Państwa zaborcze traktowały nowe ziemie jak terytoria okupowane, wprowadzając na nich własną politykę gospodarczą i społeczną - nowe granice i związane z tym bariery celne doprowadziły do zerwania związków gospodarczych pomiędzy poszczególnymi zaborami.

Księstwo Warszawskie

• Zwycięstwach w bitwach pod Jeną i Auerstedt wojska francuskie w XI 1806 r. wkroczyły na ziemie polskie,

• Celem zorganizowania władzy na zajmowanych terenach Napoleon dekretem z 14 I 1807 r. powołał Komisję Rządzącą z Stanisławem Małachowskim na czele,

• Na mocy pokoi w Tylży (7 i 9 VII 1807) powstało Księstwo Warszawskie. Jego władcą został król Saksonii Fryderyk August Wettyn (stąd powszechnie tytułowano go królem),

• 22 VII 1807 r. w Dreźnie Napoleon nadał Księstwu konstytucję. Najważniejsze zapisy:

- Księstwo miało być monarchią dziedziczną z dynastią Wettynów na tronie połączoną unią personalną z Saksonią,

- konstytucja zapewniała równość wobec prawa oraz wolność osobistą wszystkich obywateli (potem zostało to ograniczone względem chłopów tzw. dekretem grudniowym),

- książę posiadał szerokie kompetencje: mianował wicekróla (w razie jego braku prezesa Rady Ministrów), zwoływał Sejm, miał wyłączną inicjatywę ustawodawczą i prawo wydawania dekretów,

- innym organem wykonawczym była Rada Stanu złożona z króla (w razie jego nieobecności - prezesa), ministrów, radców stanu i referendarzy. Zajmowała się przygotowywaniem projektów ustaw i dekretów, była także sądem kasacyjnym i administracyjnym,

- Rada Ministrów składała się z ministrów: wojny, sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i religijnych, przychodów i skarbu, policji oraz sekretarza stanu,

- czynne i bierne prawo poddano cenzurowi majątkowemu, wykształcenia i zasług wojskowych, uprawnienia do głosowania weryfikowano przez tzw. księgi obywatelskie,

- parlament był dwuizbowy: Senat (po jednym biskupie, wojewodzie i kasztelanie na departament) mianowany przez księcia oraz Izba Poselska złożona z posłów wybieranych przez powiatowe sejmiki szlacheckie (60, potem 100 osób) oraz deputowanych wybieranych przez zgromadzenia gminne nie-szlachty (40, potem 66). Kadencja trwała 9 lat, przy czym co 3 lata wymieniano na drodze losowania 1/3 składu. Sejm zbierał się raz na 2 lata, w praktyce zebrał się jedynie 2 razy. Kompetencje: ustalanie podatków i emisji pieniądza, zmiany w prawie cywilnym i karnym. 26 VI 1812 r. Sejm zawiązał Konfederację Generalną Królestwa Polskiego,

- kraj był podzielony na 6 departamentów, a po 1809 - na 8. Na ich czele stał prefekt rządzący przy pomocy rady departamentu. Departamenty dzieliły się na powiaty, a te na gminy wiejskie i miejskie,

- sądy były podzielone na cywilne i karne. W cywilnych sądzili sędziowie pokoju (1 na powiat) z sądem apelacyjnym w Warszawie, a w sprawach karnych - sądy kryminalne (1na 2 departamenty),

• od 1808 r. na terenie Księstwa obowiązywał francuski kodeks cywilny (Kodeks Napoleona),

• od początku swojego istnienia Księstwo było wyniszczone gospodarczo zmuszone utrzymywać wojska francuskie (1807-1808) oraz 30-tysięczną armię, a także musiało spłacać tzw. sumy bajońskie (wierzytelności względem Francji),

• w 1809 r. Księstwo zostało najechane przez Austrię, lecz własnymi siłami udało się obronić i zająć tzw. Nową Galicję, która weszła w skład Księstwa na mocy pokoju w Schoenbrunn,

• w kampanii rosyjskiej polscy żołnierze stanowili, po Francuzach i Niemcach, największy pod względem narodowościowym kontyngent,

• po klęsce w kampanii rosyjskiej zimą 1813 r. Księstwo zostało zajęte przez Rosjan.

Kongres wiedeński a ziemie polskie

• na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego ziemie dotychczas wchodzące w skład Księstwa Warszawskiego zostały podzielone: większość otrzymał car Aleksander, który ustanowił Królestwo Polskie (tzw. kongresówkę); Wielkopolskę i płn. Kujawy otrzymały Prusy jako Wielkie Księstwo Poznańskie, utworzono także, formalnie niepodległe, Wolne Miasto Kraków.

Królestwo Polskie (Kongresowe)

• 13 III 1813 r. car Aleksander powołał Radę Najwyższą Narodową na czele z Rosjaninem Wasylem Łanskojem na czele mającą administrować zajętymi terenami Księstwa,

• Po traktacie wiedeńskim 27 XI 1815 r. Aleksander podpisał konstytucję Królestwa. Była ona jedną z najbardziej liberalnych w ówczesnej Europie,

• Jej założenia były niemal analogiczne w stosunku do konstytucji Księstwa, zmiana widoczna w nazwach (województwa zamiast departamentów itp.), wprowadzono także urząd namiestnika, Izba Poselska miała 6-letnią kadencję (1/3 składu odnawiana co 2 lata), ponadto Senat miał funkcję sądu sejmowego, podział kraju na 8 województw. Generalnie konstytucja utrzymywała uprzywilejowana pozycję szlachty, której członkowie byli uprzywilejowani politycznie oraz gospodarczo. Dotyczyło to na przykład prawa do zasiadania w Sejmie oraz sprawowania urzędów. Pozbawiała ona wojskowych i chłopów (oprócz czynszowników) prawa do głosowania.

• Konstytucja, mimo iż bardzo liberalna nie była do końca realizowana. Część z jej postanowień zawiesił car, inne po prostu nie weszły w życie lub nie były przestrzegane.

• Opuszczając Warszawę w 1820 roku car dał księciu Konstantemu całkowitą swobodę działanie w Królestwie. Wkrótce też zaczęto łamać prawa przyznane w konstytucji. Aresztowano osoby podejrzewane o działalność opozycyjną (sprawa Wolnomularstwa Narodowego i filomatów/filaretów). Tajna policja została wzmocniona,

• Opozycja działała także jawnie - w Sejmie za sprawą tzw. kaliszan na czele z braćmi Bonawenturą i Wincentym Niemojowskimi na czele,

• Książę był szczególnie dumny z armii Królestwa Polskiego, liczącej 30 tys. żołnierzy. Wojsko to zostało zorganizowane według zasad rosyjskich, choć polskie mundury zostały zachowane. W wojsku panowała ostra dyscyplina, przestrzeganie regulaminu było brutalnie egzekwowane, stosowano liczne kary fizyczne. Bardzo często odbywały się przeglądy wojsk,

• Pozytywną rzeczą w Królestwie była dobrze rozwinięta edukacja. Szkolnictwo było podstawowym środkiem na utrzymanie tradycji i pamięci narodowej po rozbiorach, które zahamowały rozwój kultury. Uniwersytety w Wilnie i Warszawie (ten ostatni powstał w 1816 roku) oraz Liceum Krzemienieckie był głównymi centrami edukacji,

• Odwrót od liberalizmu i łamanie prawa, a równocześnie dorastanie nowej generacji ogarniętej ideami romantyzmu, zrodziły ruch niepodległościowy przejawiający się w formie spisków, zwłaszcza wśród młodzieży akademickiej i w armii (Związek Wolnych Polaków 1819-21, Wolnomularstwo Narodowe 1819, Towarzystwo Patriotyczne 1821, Sprzysiężenie Podchorążych od 1828),

Powstanie listopadowe

• Kolebką insurekcji była założona w 1828 roku Szkoła Podchorążych Piechoty, która za cel postawiła sobie powstanie zbrojne. Na czele organizacji stanął podporucznik Piotr Wysocki. Momentem decydującym o rozpoczęciu działań zbrojnych stało się zagrożenie wykrycia organizacji oraz plany cara Mikołaja I wykorzystania wojska Królestwa Polskiego do tłumienia rewolucji w Belgii,

• Powstanie rozpoczęło się wieczorem 29 listopada napaścią na Belweder. Celem tego działania był zamach na Wielkiego Księcia Konstantego. Zadaniem innych oddziałów było zaatakowanie koszar, w których znajdowali się rosyjscy żołnierze. Pośpiech i nieporozumienie spowodowały, że plan się nie powiódł. Konstanty zbiegł. Grupa sprzysiężonych oficerów i podchorążych działała bez szerszego zaplecza. Jednak dzięki wsparciu ludu warszawskiego udało się opanować Arsenał oraz Warszawę. Wojska Konstantego opuściły stolicę. Noc listopadowa ukazała siłę i patriotyzm plebsu warszawskiego, który zdecydował o zwycięstwie.

• 1 XII powołano Towarzystwo Patriotyczne, które domagało się wszczęcia działań wojennych przeciwko oddziałom rosyjskim znajdującym się w Królestwie. Na czele stanął historyk Joachim Lelewel,

• Pod naciskiem Towarzystwa Patriotycznego doszło do utworzenia Rządu Tymczasowego z Adamem Jerzym Czartoryskim. Negocjacje z Konstantym zakończyły się postanowieniami, iż wojska polskie stacjonujące obok niego wrócą do Warszawy, a Konstanty wraz z oddziałami rosyjskimi opuści granice Polski. 

• 5 XII gen. Józef Chłopicki ogłosił się dyktatorem i rozpoczął rokowania z carem. Jego postulatem było zobowiązanie się Mikołaja I do przestrzegania konstytucji oraz rozszerzenia jej na ziemie wchodzące kiedyś w skład Polski (tzw. ziemie zabrane). Car nie zgodził się na te żądania i domagał się bezwarunkowej kapitulacji Warszawy. W następstwie Józef Chłopicki podał się do dymisji, a nowym wodzem naczelnym został gen. Michał Radziwiłł,

• Owocem dyktatury Józefa Chłopickiego było osłabienie rozpędu powstania,

• 25 I 1831 sejm ogłosił detronizację cara Mikołaja I i dynastii Romanowów,

• Konsekwencją wybuchu powstania listopadowego i detronizacji cara Mikołaja I była wojna polsko-rosyjska, która rozpoczęła się na początku II 1831 roku. Na teren Królestwa Polskiego wkroczyła armia carska licząca około 115 tysięcy dowodzona przez Iwana Dybicza, naprzeciwko niej stanęła licząca niespełna 50-tysięczna armia polska. Celem Iwana Dybicza było zdobycie Warszawy i szybkie zakończenie wojny. Polacy postanowili bronić się na przedpolu stolicy. 14 II gen. Józef Dwernicki pokonał wojska wroga pod Stoczkiem. Zwycięstwo to miało znaczenie tylko moralne, ponieważ nie zatrzymało ofensywy rosyjskiej. Złamała ją dopiero bitwa pod Olszynką Grochowską (25 II 1831) w wyniku, której wojska polskie wycofały się pod fortyfikacje Pragi, a Iwan Dybicz zrezygnował z dalszego szturmu, wskutek ciężkich strat,

• Po bitwie pod Olszynką Grochowską naczelnym dowódcą został gen. Jan Skrzynecki.

• Wiosną gen. Ignacy Prądzyński przygotował plan polskie ofensywy na szosie siedleckiej mająca wyprzeć Rosjan za Bug. Polacy zwyciężyli w bitwach pod Wawrem i Dembem Wielkim oraz Iganiami, lecz w skutek kunktatorstwa Skrzyneckiego ofensywa nie zakończyła się sukcesem,

• W powstałej sytuacji powstał plan ataku na gwardie rosyjskie zakończony klęską pod Ostrołęką (26 maja) i utratą przez Polaków inicjatywy,

• Bierna postawa Polaków pozwoliła Rosjanom na spokojny przemarsz wojsk, aż do Warszawy,

• Narastające niebezpieczeństwo i drożyzna w stolicy spowodowało, że doszło do wielkich manifestacji dnia 15 VIII. Manifestujący domagali się zmiany w rządzie oraz objęcia kierownictwa przez lewicę. Władzę przejął gen. Jan Krukowiecki, który dążył do rokowań i kapitulacji,

• 6 IX nastąpił atak na Warszawę dowodzony przez generała Iwana Paskiewicza. Decydująca walka została stoczona o Wolę, której bronił gen. Józef Sowiński. Akt kapitulacji nastąpił dnia 8 września. Tego dnia gotowych do walki było jeszcze kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy, znacznie więcej niż w momencie wybuchu powstania. Jednak generalizacja śpieszyła się do zakończenia walki. Powstanie listopadowe zakończyło się upadkiem twierdzy w Zamościu 21 X 1831 roku.
  

Wielka emigracja

• Po upadku powstania listopadowego około 50 tys. polskich żołnierzy oraz cywilów popierających powstanie znalazła się na terytorium Austrii i Prus, gdzie została internowana. Jedynie oficerowie mogli liczyć na dobre traktowanie, zaś większość żołnierzy, została zmuszonych do powrotu do kraju. Część z nich została zesłana wkrótce na Sybir. Reszta jesienią 1831 r. wyruszyła przez państwa niemieckie na Zachód do Francji. Zdecydowaną większość z około 10-tysięcznej grupy emigrantów stanowili oficerowie. Prawie 6 tys. z nich udało się do Francji, pozostali osiedli w Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Hiszpanii, Skandynawii czy Stanach Zjednoczonych. 

• Król Francji Ludwik Filip zdecydował się na przyjęcie polskich emigrantów, do których społeczeństwo francuskie odnosiło się z wielką sympatią, jednak zakazał im wstępu do Paryża w obawie przed wzrostem rewolucyjnych nastrojów. Cztery tysiące emigrantów władze francuskie do połowy 1832 r. umieściły w pięciu tzw. zakładach (franc. depot) na terenie Francji oraz wypłacał im niewielki zasiłek. Większość z emigrantów pozostawała bierna, licząc na wybuch międzynarodowego konfliktu, który pozwoliłby im na powrót z bronią w ręku do kraju. W połowie 1833 roku zakłady zostały zlikwidowane, a emigranci rozesłani do ponad stu małych miejscowości, gdzie zaczęli asymilować się ze społeczeństwem francuskim, nie rezygnując z politycznej działalności,

• Po przeniesieniu na emigrację wielu działaczy zaczęło dążyć do utworzenia jednolitej polskiej reprezentacji. Pierwszą nieudaną próbę podjął przedstawiciel „kaliszan” Bonawentura Niemojowski (6 XI 1831 -Komitet Tymczasowy Emigracji Polskiej). 8 XII 1831 r. w Paryżu powołano do istnienia umiarkowany i kompromisowy Komitet Narodowy Polski (KNP) pod przewodnictwem Joachima Lelewela. Główną ideą spajającą miała być wspólna walka zbrojna, dlatego unikano spornych kwestii społecznych i politycznych,

• Spory emigrantów związane z oceną powstania i przyszłością Polski nie cichły. Od Komitetu w 1832 r. odłączyła się grupa radykałów i utworzyła Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Założyciele krytykowali w nim powstanie listopadowe i jego stanowy charakter (potępiali głównie szlachtę i przywódców powstania za konserwatyzm i egoizm stanowy). Odzyskanie niepodległości łączyli z niezbędnymi reformami społecznymi i odwołaniem się do całego społeczeństwa - ludu. Polska miała zostać demokratyczną ojczyzną wolnych obywateli,

• Polscy emigranci dążyli także do współpracy z organizacjami europejskimi, które głosiły rewolucyjne hasła. Próbowali także nawiązać kontakt z włoskim rewolucjonistą Giuseppem Mazzinim (Młode Włochy),

• W 1835 r. od TDP odłączyła się radykalna grupa by utworzyć Gromady Ludu Polskiego, które głosiły zbrojne powstanie i odbudowę wolnej Rzeczpospolitej, łącząc te postulaty z radykalną rewolucją społeczną. Pragnęli zerwać ze szlachecką przeszłością Polski. Żądali zniesienia indywidualnej własności ziemskiej i fabrycznej w zamian wprowadzenie własności wspólnej,

• Inną sprawną i rozbudowaną organizacją był obóz Czartoryskiego zwany Hotelem Lambert. Swą działalność opierała na oficjalnych kontaktach z władzami Paryża i Londynu oraz dyplomatycznych kontaktach księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Początkowo bezskutecznie próbował on nakłonić zachodnie mocarstwa do interwencji przeciw Rosji. Czartoryski uważał, że na wybuch powstania jest za wcześnie, a Polacy winni się skupić na wzmocnieniu sił narodowych i pracy organicznej. 

Królestwo Polskie pomiędzy powstaniami

• Po upadku powstania zdobywca Warszawy feldmarsz. I. Paskiewicz otrzymał stanowisko namiestnika; władza przeszła w ręce naczelników wojennych, żandarmerii i tajnej policji. Zlikwidowano armię polską, w 1833 r. ogłoszono stan wojenny,

• Na podstawie Statutu Organicznego dla Królestwa Polskiego z 1832, który zastąpił konstytucję Królestwa, kongresówka utraciła charakter odrębnego państwa i stanowić miało integralną część Rosji. Symbolem ucisku i walki z polskością stała się budowa Cytadeli warszawskiej.

• Zmiany polityczne nie powstrzymały, powolniejszego jednak niż na Zachodzie, postępu rewolucji przemysłowej. W 1851 nastąpiło scalenie obszarów celnych Rosji i Królestwa, zniesiono granicę celną i ujednolicono taryfy; przejście do ogólnorosyjskiego obszaru gospodarczego otworzyło wielkie perspektywy przed przedsiębiorcami. We włókiennictwie wprowadzono mechanizację produkcji, zwłaszcza w szybko rozwijającej się Łodzi. Zbudowano pierwsze linie kolejowe,

• Klęska Rosji w wojnie krymskiej (1856) zbiegła się ze śmiercią Paskiewicza i umożliwiła liberalizację panującego systemu, m.in. zniesiono wprowadzony 1833 r. stan wojenny, ogłoszono amnestię dla emigrantów i zesłańców. W 1857 została otwarta Akademia Medyko-Chirurgiczna, a 1862 Szkoła Główna, 1858 powołano do życia Towarzystwo Rolnicze z hr. Andrzejem Zamoyskim na czele, które dążyło do podniesienia poziomu rolnictwa, w zakresie jednak reform społ. nie wychodziło poza program oczynszowania. W końcu lat 50. powstały w Warszawie nowe kółka przeważnie złożone z inteligencji pochodzenia szlacheckiego i mieszczańskiego, głoszące konieczność prowadzenia akcji oświat. w miastach i na wsi, ale odkładające walkę o niepodległość (tzw. millenerzy),

• Jednocześnie tworzyły się spiski o radykalnym obliczu, dążące do wywołania powstania zbrojnego (czerwoni). W VI 1860 została zorganizowana przez młodzież warszawską pierwsza manifestacja (z okazji pogrzebu wdowy po gen. Sowińskim), która wobec sukcesu i bierności władz zapoczątkowała dalsze — przeprowadzane zarówno w stolicy, jak i na prowincji. Władze rosyjskie tłumiły kolejne manifestacje. W odpowiedzi na represje (m.in. 1861 wprowadzono stan wojenny, zamknięto Towarzystwo Rolnicze) czerwoni utworzyli w Warszawie Komitet Miejski; 1861 ukształtował się politycznie obóz liberalnego ziemiaństwa i inteligencji (biali). Ogólne wrzenie wpłynęło na decyzję rządu o przywróceniu niektórych odrębnych instytucji z okresu 1815-30. W 1862 namiestnikiem został wlk. ks. Konstanty, a naczelnikiem rządu cywilnego zwolennik ugody z caratem, hr. Aleksander Wielopolski,

• władze przeprowadziły akcję oczynszowania chłopów, reformę szkolnictwa mającą doprowadzić do jego odrodzenia, powołano samorząd, ogłoszono równouprawnienie Żydów. Podjęta z inicjatywy Wielopolskiego branka doprowadziła do wybuchu powstania styczniowego.

Powstanie styczniowe

• Aleksander Wielopolski, by pokrzyżować plany organizacjom spiskowym, zarządził przeprowadzenie tzw. branki, czyli poboru do wojska rosyjskiego, obejmującego szczególnie zaangażowaną politycznie młodzież. Termin wyznaczono na połowę stycznia. W tej sytuacji młodzież z Warszawy zaczęła uchodzić do okolicznych lasów. Centralny Komitet Narodowy czerwonych przeobraził się w Tymczasowy Rząd Narodowy i 22 I 1863 r. proklamowano powstanie. Wydano manifest powstańczy wzywający do walki i dekrety o uwłaszczeniu chłopów,

• Walka od samego początku miała nierówny charakter. Istniała ogromna dysproporcja sił między oddziałami powstańców a wojskiem rosyjskim. Z chwilą wybuchu powstania styczniowego niewielkie oddziały polskie,

• Tymczasowy Rząd Narodowy początkowo był rozproszony. Działaniami powstańców faktycznie kierował młody naczelnik Warszawy Stefan Bobrowski. Wezwany przez rząd dyktator Ludwik Mierosławski stoczył dwie potyczki (zakończone klęskami) i uszedł z Królestwa. Następnym dyktatorem był gen. Marian Langiewicz. Ten również został pokonany i musiał opuścić Kongresówkę (Austriacy osadzili go w więzieniu). Od V 1863 r. powstaniem kierował Rząd Narodowy zdominowany przez białych, który oczekiwał pomocy z Zachodu. Tymczasem pomoc ta nie nadeszła, choć powstanie styczniowe wywołało ogromnie wrażenie na Europie, a do Polski odnoszono się z wielką sympatią.

• We IX powstanie styczniowe zaczęło przeżywać głęboki kryzys. Opanował go dopiero Romuald Traugutt, który objął stanowisko dyktatora 18 X 1863 roku. Romuald Traugutt powołał regularne oddziały wojska (tylko w teorii), wprowadził dyscyplinę. Reorganizacja powstania przyszła za późno. Całości dopełniły dwa dekrety wydane 2 III 1864 r. przez cara Aleksandra II, w których nadawał on chłopom na własność całą ziemię jaka znajdowała się w ich użytkowaniu, w zmian za obowiązek płacenia wieczystego podatku gruntowego. W ten sposób przeciągnął chłopów do obozu antypowstańczego,

• 11 IV 1864 został schwytany Traugutt i jego współpracownicy. Aresztowanie to wraz z rozproszeniem ostatnich poważniejszych oddziałów partyzanckich na wiosnę 1864 r. oznaczało właściwie koniec powstania styczniowego. Pojedyncze grupy partyzantów działały jeszcze do IX 1864, jednak nie posiadając wsparcia stopniowo ulegały rosyjskiemu wojsku. Najdłużej, bo aż do V 1865 roku, przetrwał na Podlasiu odział ks. Stanisława Brzóski,

• Klęska powstania styczniowego spowodowała ogromne straty materialne, ludnościowe oraz konfiskatę majątków uczestników postania,

• Następstwem powstania styczniowego była też likwidacja odrębności i autonomii Królestwa Polskiego. Prowadzono w latach 1864-1876 bezwzględną rusyfikację. Zmieniono nazwę kraju na Przywiślański Kraj i podzielono na 10 guberni. Zlikwidowany został odrębny budżet Królestwa (1866), zamknięto Szkołę Główną w Warszawie (1869), w miejsce, którego utworzono uniwersytet rosyjski. Zakazano działalności oświatowej i kulturalnej w języku polskim, do szkół i urzędów administracyjnych wprowadzono język rosyjski jako język oficjalny.

Zabór pruski

• Król pruski Fryderyk Wilhelm III jako wielki książę poznański wydał dwa kluczowe dekrety - o równouprawnieniu ludności polskiej i niemieckiej, o języku polskim jako urzędowym i wykładowym oraz o uwłaszczeniu chłopów już w 1823 roku. Namiestnikiem w Wielkim Księstwie został Antoni Radziwiłł,

• Klęska powstania listopadowego przyniosła niekorzystne zmiany w zaborze pruskim. Polski namiestnik został zastąpiony niemieckim Naczelnym Prezesem Księstwa. Decyzją Eduarda Flotwella, który dzierżył to stanowisko, język polski był stopniowo usuwany z urzędów i szkół, postępowała też niemiecka kolonizacja i konfiskaty majątków polskich,

• W odpowiedzi na zagrożenie germanizacją była strategia pracy organicznej i rozwoju gospodarczego zaboru, co było możliwe dzięki uwłaszczeniu chłopów. Symbolem tej postawy był poznański "Bazar" i rozwój przemysłu zainicjowany przez fabrykę Hipolita Cegielskiego. Wielkie Księstwo Poznańskie stało się też ważną areną ogólnoeuropejskiej rewolucji Wiosny Ludów - pod wodzą Ludwika Mierosławskiego wzniecone zostało powstanie zakończone porażką.

• po klęsce powstania styczniowego (wspieranego przez Wielkopolan zbrojnie i materiałowo dzięki m.in. komitetowi Jana Działyńskiego) Polscy w zaborze pruskim kontynuowali realizację postawy pracy organicznej i pracy u podstaw. Ważną postacią dla wspierania rozwoju nauki i techniki stał się Karol Marcinkowski. Niemniej, sytuacja polityczna w zaborach stawała się coraz mniej korzystna przez proces jednoczenia się Niemiec.

• Po 1867 roku zabór pruski został włączony do Związku Północnoniemieckiego, a po zjednoczeniu Niemiec stał się częścią II Rzeszy, został także objęty polityką centralizacji państwa zainicjowaną przez kanclerza Ottona von Bismarcka, zwaną Kulturkampf, która na ziemiach polskich przybrała formę germanizacji i ujednolicania urzędów i szkolnictwa jako instytucji wyłącznie niemieckojęzycznych.

• W latach 80. i 90. XIX w. ponownie nasiliła się polityka kolonizacyjna - tak zwane rugi pruskie były akcją wysiedlania Polaków nieposiadających obywatelstwa niemieckiego, ograniczano też możliwości rozwoju budownictwa polskiego. Skutkiem polityki germanizacji stały się głośne sprawy strajku szkolnego we Wrześni w 1902 r. i przypadek Michała Drzymały, który przez pięć lat, w okresie 1904 - 1909, toczył spór o prawo do zabudowania działki,

• W 1886 r. utworzono Komisję Kolonizacyjną, której zadaniem było wykupywanie ziemi z rąk Polaków po konkurencyjnych cenach i sprzedawanie jej Niemcom. W ten oto sposób powstało ponad 300 niemieckich wsi. Z pomocą Komisji Kolonizacyjnej przyszło ustawodawstwo: od 1908 r. władze mogły przymusowo wykupić ziemi polskie po cenie rynkowej,

• W 1894 r. powstał Związek dla Popierania Niemczyzny w Marchiach Wschodnich, który od 1899 r. przyjął nazwę Niemieckiego Związku Kresów Wschodnich. Nosił nazwę HaKaTa od pierwszych liter nazwisk założycieli: Ferdinanda Hansemanna, Heinricha Tiedemanna i Hermanna Kennemanna. Reprezentowali oni szowinistyczną ideologię antypolską, zyskując poparcie cesarza Wilhelma II,

Wolne Miasto Kraków i zabór austriacki

• Po kongresie wiedeńskim powstało Wolne Miasto Kraków zarządzane przez wszystkich trzech zaborców. Niezależność Krakowa, w którym w międzyczasie w 1846 r. wybuchło powstanie, została utrzymana do Wiosny Ludów i powstania krakowskiego, kiedy to miasto zostało przyłączone do zaboru austriackiego,

• W zaborze austriackim niezwykle burzliwy przebieg miały wydarzenia powiązane z Wiosną Ludów. Polityka podziału społeczeństwa tego obszaru (ucisk chłopstwa i tolerowanie przeludnienia wsi przy jednoczesnym nadawaniu praw wyższym klasom społecznym) doprowadziła już w 1846 roku do eskalacji przemocy w postaci tzw. rabacji galicyjskiej pod wodzą Jakuba Szeli, w której wyniku w kilka dni splądrowano ponad 500 posiadłości ziemskich,

• Po Wiośnie Ludów władze Galicji jako pierwsze w Austrii doprowadziły do uwłaszczenia chłopów i stopniowo, wraz z przemianami w Austrii i na Węgrzech, wdrażały najbardziej korzystne z wszystkich trzech zaborów zmiany gospodarcze, polityczne i społeczne przejawione np. nadaniem Galicji autonomii.

---