Budowa kuli ziemskiej. Kula ziemska zbudowana jest z koncentrycznych stref o

odmiennym składzie chemicznym i zróżnicowanej gęstości właściwej. Schematyczną budowę kuli ziemskiej przedstawia poniższy rysunek:

1. Jądro Ziemi stanowi najgłębiej położoną, centralną część kuli ziemskiej - sięga do głębokości 2900 km. Zbudowane jest głównie z żelaza i niklu (nife), dlatego wykazuje największą gęstość właściwą.

2. Płaszcz ziemski występuje powyżej jądra ziemskiego i dzieli się na trzy części:

• płaszcz dolny, bogaty w Fe, Si, Mg i Ni (nifesima)

• płaszcz pośredni , zasobny w Fe, Si, Mg i Cr (crofesima)

• płaszcz górny, zbudowany przede wszystkim z krzemu i magnezu (sima)

Skorupa ziemska spoczywa na płaszczu górnym. Zbudowana jest z najlżejszych skał, zasobnych w Si i Al (sial)

Minerały są substancjami chemicznymi powstającymi na drodze naturalnych procesów

geologicznych. Posiadają one określone i w danych warunkach stałe właściwości fizyczne i chemiczne. Każdy minerał powstaje w specyficznych dla siebie warunkach. Badaniem minerałów zajmuje się mineralogia.

Kryształy są ciałami stałymi o prawidłowej budowie wewnętrznej, tzn. takimi, w których

atomy rozmieszczone są prawidłowo, tworząc tzw. sieć przestrzenną.

Skały są naturalnymi skupieniami minerałów. Znane są skały monomineralne i

polimineralne. Skały różnią się między sobą składem mineralnym i budową wewnętrzną, co związane jest z ich odmiennym powstawaniem. Wszystkie skały dzielą się na podstawie genezy w ramach systematyki skał.

Skały macierzyste gleb to skały, z których powstają gleby. Stanowią one jeden z

podstawowych czynników wpływających na ukształtowanie i właściwości gleby.

Magma to gorąca i ruchliwa materia, będąca krzemianowym stopem, występującym w głębi

Ziemi. W jej skład wchodzą trzy główne fazy: ciekła, gazowa i krystaliczna, występujące w różnych proporcjach. Inaczej mówiąc jest ona naturalnym stopem o wysokiej temperaturze, w którym występują zawieszone kryształy początkowej fazy krystalizacji oraz składniki gazowe, utrzymywane wskutek wysokiego ciśnienia w stanie rozpuszczonym. Magma, która przebiła się przez skorupę ziemską i wylała przez krater wulkanu nosi nazwę lawy.

Skały budujące skorupę ziemską powstają w wyniku działania różnych procesów

geologicznych. Najbardziej podstawowy podział skał opiera się właśnie na ich genezie i obejmuje następujące grupy:

• Skały magmowe

• skały osadowe

• skały metamorficzne

Skały magmowe i metamorficzne obejmowane są czasem wspólną nazwą skał krystalicznych.

Grupa skał		Klasa	Skały		Skład mineralny *
nazwa	minerały wskaźnikowe			głębinowe	wylewne	minerały główne	inne minerały
I. Bardzo nie dosycone krzemionką	minerały ciemne (brak minerałów jasnych)	perydotytu	perydotyt dunit piroksenit	-----------------	oliwiny, pirokseny	---------------
II. Nie dosycone krzemionką	skalenie oraz skaleniowce	fojaitu i fonolitu	fojait	fonolit	skaleń potasowy	plagioklazy, skaleniowce, pirokseny, hornblenda
III. Nasycone krzemionką	skalenie (brak skaleniowców i kwarcu)	gabra i bazaltu	gabro	bazalt	plagioklazy zasadowe	pirokseny
				diorytu i andezytu	dioryt	andezyt	plagioklazy kwaśne	amfibole
				monzonitu i latytu	sjenodioryt, monzonit	latyt	plagioklazy kwaśne, skaleń potasowy	biotyt, hornblenda
				sjenitu i trachitu	sjenit	trachit	skaleń potasowy	plagioklazy, biotyt, hornblenda
IV. Przesycone krzemionką	skalenie, kwarc	granitu i ryolitu	granit	ryolit dacyt	kwarc ,skaleń potasowy, plagioklazy kwaśne	łyszczyki

Tabela 1 - Uproszczona klasyfikacja skał magmowych

SKALENIE

Skalenie są obok kwarcu najważniejszymi minerałami skałotwórczymi większości

skał magmowych, stanowią bowiem blisko 60% objętości ich składu mineralnego. Ważną rolę skałotwórczą odgrywają także w pospolitych skałach metamorficznych. Skalenie uczestniczą również w budowie skał osadowych, głównie jednak jako składnik allogeniczny. są też ważnymi komponentami materiału glebowego.

Grupa skaleni obejmuje szereg minerałów o zróżnicowanym składzie chemicznym i

różnej postaci kryształów. Wszystkie skalenie są glinokrzemianami pierwiastków alkalicznych - K, Na, Ca. Tworzą one kryształy mieszane, w których wzajemnemu podstawieniu ulega jedna lub dwie pary jonów. Skład chemiczny jest podstawą podziału skaleni na dwie grupy:

*skalenie potasowe

*plagioklazy (skalenie sodowo-potasowe)

ŁYSZCZYKI (MIKI)

Łyszczyki są uwodnionymi glinokrzemianami potasu oraz kationów dwu- i

trójwartościowych: glinu, magnezu, żelaza i innych. Tworzenie się tych minerałów wymaga obecności pary wodnej, dlatego występują one głównie w skałach głębinowych, natomiast brak ich wśród składników krystalizujących z law w warunkach wulkanicznych.

Łyszczyki występują powszechnie w wielu skałach. Należą do głównych minerałów skał magmowych, są ważnymi składnikami skał metamorficznych i często występują w skałach osadowych. Minerały należące do tej grupy są pospolite w wielu zwietrzelinach, gdzie zwracają na siebie uwagę charakterystycznym blaszowatym kształtem i połyskliwością (tzw. kocie złoto). Blaszki łyszczyków wykazują doskonałą łupliwość i sprężystość.

Wszystkie łyszczyki posiadają budowę trójwarstwową

Najistotniejszą rolę wśród łyszczyków odgrywają następujące minerały: muskowit,

serycyt i biotyt

 

MUSKOWIT KAl₂[(OH,F)₂AlSi₃O₁₀]

CECHY MAKROSKOPOWE :

Postać występowania: muskowit krystalizuje w układzie jednoskośnym.

Pokrój kryształów: blaszkowy lub tabliczkowy o zarysie heksagonalnym.

Barwa: muskowit najczęściej jest bezbarwny, niekiedy biały, żółtawy, szary lub brunatny.

Połysk: perłowy.

Rysa: biała.

Twardość: 2 - 2,5.

Łupliwość: doskonała.

Gęstość: 2,8 - 2,9 g ^. cm^-1.

WYSTĘPOWANIE

Muskowit jest pospolitym minerałem skałotwórczym. Występuje w skałach magmowych i metamorficznych. Znany jest także ze skał osadowych, gdzie występuje jako składnik allogeniczny, w postaci drobnych łusek i blaszek. W skałach magmowych pojawia się głównie w dwumikowych granitach i granodiorytach. W skałach wulkanicznych jast nieobecny. W utworach pegmatytowych kryształy muskowitu osiągają niekiedy znaczne rozmiary, tworząc złoża o znaczeniu gospodarczym. Muskowit jest również pospolitym składnikiem skał metamorficznych, głównie łupków łyszczykowych (mikowych) oraz gnejsów. Jest on ważnym komponentem materiału glebowego, gdzie występuje w postaci pojedynczych ziarn.

 

SERYCYT KAl₂[(OH,F)₂AlSi₃O₁₀]

 

Serycyt jest mikrokrystaliczną odmianą muskowitu, powstającą głównie wskutek

rekrystalizacji.

CECHY MAKROSKOPOWE :

Postać występowania: serycyt krystalizuje w układzie jednoskośnym.

Pokrój kryształów: blaszkowy o zarysie heksagonalnym.

Barwa: muskowit najczęściej jest bezbarwny, niekiedy biały, żółtawy, szary lub brunatny.

Połysk: perłowy.

Rysa: biała.

Twardość: 2 - 2,5.

Łupliwość: doskonała.

Gęstość: 2,8 - 2,9 g ^. cm^-1.

WYSTĘPOWANIE

Podobnie jak muskowit. Często pojawia się jako produkt wietrzenia skaleni. Jest

typowym minerałem skał metamorficznych.

 

BIOTYT K(Mg,Fe²⁺)₃[(OH,F)₂AlSi₃O₁₀]

 

CECHY MAKROSKOPOWE :

Postać występowania: biotyt krystalizuje w układzie jednoskośnym.

Pokrój kryształów: blaszkowy lub tabliczkowy o zarysie heksagonalnym.

Barwa: zawsze ciemna, brunatna z odcienien zielonawym lub czerwonawym lub całkiem czarna.

Rysa: biała.

Twardość: 2,5 - 3,0.

Łupliwość: doskonała.

Gęstość: 2,8 - 3,4 g ^. cm^-1.

WYSTĘPOWANIE

Biotyt jest najbardziej pospolitym minerłem wśród łyszczyków, posiadającym duże

znaczenie skałotwórcze. Podobnie jak muskowit występuje głównie w granitach i granodiorytach, znany jest również z ciemnych skał żyłowych. Biotyt powszechnie występuje w niektórych skałach metamorficznych, takich jak łupki łyszczykowe (mikowe) czy gnejsy. W budowie skał osadowych odgrywa znacznie mniejszą rolę niż muskowit, ponieważ charakteryzuje się mniejszą odpornością na wietrzenie chemiczne.

Obecność biotytu w glebach zaznacza się jedynie tam, gdzie procesy wietrzenia zachodzą bardzo powoli. Przyjmuje tam postać wydłużonych, blaszkowatych ziarn.

KRZEMIANY WYSPOWE

Krzemiany wyspowe stanowią najprostsze związki w grupie minerałów

krzemianowych. Zawierają one nie połączone ze sobą tetraedry [SiO₄]^{4 -}. Wśród krzemianów wyspowych występuje wiele ważnych minerałów skałotwórczych.

OLIWINY - (Mg,Fe)₂[SiO₄]

Oliwiny stanowią grupę minerałów będących składnikami skał magmowych

masywnych i niedosyconych krzemionką. Tworzą one szereg kryształow mieszanych o ogólnym wzorze (Mg,Fe)₂[SiO₄], którego skrajnymi członami są forsteryt - Mg₂[SiO₄] i fojait - Fe₂[SiO₄]. Oliwin właściwy (chryzolit) zawiera od 70 do 90% mol. forsterytu oraz 10 do 30% mol. fojaitu.

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: wszystkie oliwiny krystalizują w układzie rombowym, makroskopowa postać kryształów jest rzadko widoczna, gdyż z reguły występują jedynie osobniki wrosłe.

Pokrój kryształów: grubotabliczkowy lub krótkosłupkowy, nieraz prawie izometryczny.

Barwa: u oliwinów właściwych bardzo charakterystyczna, oliwkowozielona, niekiedy z odcieniem lekko żółtawym. Silniej żelaziste odmiany bywają ciemniejsze, aż do oliwkowobrunatnych.

Połysk: szklisty, tłustawy.

Rysa: szara.

Twardość: 6,5-7,0.

Łupliwość: słaba, często prawie niedostrzegalna.

Gęstość: 3,3 g ^. cm^-1.

WYSTĘPOWANIE

Oliwiny stanowią łatwo wietrzejący składnik skał magmowych zasadowych takich jak

bazalt, gabro oraz ultrazasadowych, takich jak dunit i perydotyt

Oliwiny są minerałami mało odpornymi chemicznie. Już w warunkach magmowych

ulegają często wtórnym przeobrażeniom, przechodząc przeważnie w agregaty piroksenów , amfiboli , magnetytu lub innych minerałów. Przemiany zachodzące w oliwinach pod wpływem pary wodnej prowadzą do rozkładu, którego produktami są minerały z grupy serpentynu oraz magnezyt , chalcedon i inne. Mała odporność oliwinów na wietrzenie powoduje, że minerały te nie występują w skałach osadowych ani w glebach.

GRANATY - (Mg,Fe)₃Al₂[SiO₄]₃

Granaty stanowią dużą grupę minerałów izostrukturalnych (tzn. wykazujących bardzo

podobną budowę, lecz różniących się składem chemicznym), będących krzemianami metali dwuwartościowych (wapnia, magnezu, żelaza, manganu) i trójwartościowych (żelaza, glinu, chromu). Największe znaczenie skałotwórcze mają granaty właściwe.

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: wszystkie granaty krystalizują w układzie regularnym.

Pokrój kryształów: kryształy izometryczne, najczęściej w postaci dwunastościanu rombowego.

Barwa: różna w zależności od składu chemicznego - granaty właściwe mają barwę

czerwoną, czasami krwistoczerwoną, częściej wiśniowoczerwoną, nieraz z odcieniem lekko liliowym lub brunatnawym. Inne minerały tej grupy mogą mieć barwy od żółtych, żółtawobrunatnych i zielonobrunatnych, przez szmaragdowozielone, czerwone aż po prawie czarne.

Połysk: szklisty lub tłusty, niekiedy zbliżony do diamentowego.

Rysa: biała.

Twardość: 6,5-7,5.

Łupliwość: niewyraźna.

Gęstość: 3,5-4,4 g ^. cm^-1.

WYSTĘPOWANIE

Granaty występują w skałach metamorficznych, takich jak łupki granatowomikowe, łupki granatowochlorytowych, granulity, eklogity i inne. W skałach magmowych obecne są jako składnik akcesoryczny (np. w granitach, fonolitach).

Granaty wykazują dużą odporność na wietrzenie, dzięki czemu mogą gromadzić się w

okruchowych skałach osadowych (granatowe piaski plażowe). Dzięki dużej twardości stosowane są w produkcji materiałów ściernych. Niektóre odmiany używane są w jubilerstwie jako kamienie półszlachetne.

TOPAZ - Al₂(OH,F)₂[SiO]₄

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: topaz krystalizuje w układzie rombowym.

Pokrój kryształów: krótkosłupkowy.

Barwa: topaz najczęściej jest bezbarwny lub żółty, znane są też odmiany o barwie niebieskawej, zielonawej bądż różowej.

Połysk: szklisty.

Rysa: biała.

Twardość: 8,0 - wzorcowa w skali Mohsa.

Łupliwość: bardzo dobra.

Gęstość: 3,5-3,6 g ^. cm^-1.

WYSTĘPOWANIE

Topaz spotkać można w pegmatytach granitowch. Jego znaczenie skałotwórcze jest

niewielkie, jest natomiast znany jako piękny kamień szlachetny. Zastosowanie w jubilerstwie znajdują jednak tylko osobniki o dużej czystości i przezroczystości.

Topaz jest minerałem odznaczającym się dużą twardością.

SKALENIOWCE

Skaleniowce są minerałami podobnymi do skaleni, jednak są od nich znacznie uboższe w krzemionkę i dlatego występują w skałach o charakterze zasadowym. Najważniejszymi przedstawicielami tej grupy minerałów są leucyt i nefelin.

LEUCYT K[AlSi₂O₆]

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: leucyt krystalizuje w układzie regularnym.

Pokrój kryształów: dwudziestoczteroscian deltoidowy.

Barwa: kryształy bezbarwne, białe lub szare.

Połysk: szklisty, tłusty.

Rysa: biała.

Twardość: 5,5 - 6,0.

Łupliwość: brak, przełam nierówny.

Gęstość: 2,45 - 2,5 g ^. cm^-1.

WYSTĘPOWANIE

Leucyt występuje w skałach magmowych ubogich w krzemionkę, a bogatych w

potas, oraz w produktach erupcji wulkanicznych np. we współczesnych lawach Wezuwiusza.

NEFELIN Na[AlSiO₄]

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: nefelin krystalizuje w układzie heksagonalnym.

Pokrój kryształów: tabliczkowy lub słupkowy.

Barwa: kryształy białe lub szare, rzadziej z odcieniem różowym, zielonym lub żółtym.

Połysk: szklisty, tłusty.

Rysa: biała.

Twardość: 5,5 - 6,0.

Łupliwość: brak, przełam nierówny.

Gęstość: 2,5 - 2,6 g ^. cm^-1.

WYSTĘPOWANIE

Nefelin występuje w skałach magmowych ubogich w krzemionkę, a bogatych w

sód np. fojaitach, fonolitach i innych. Jest on również składnikiem dolnośląskich bazanitów i nefelinitów.

PODZIAŁ NA POSZCZEGÓLNE KLASY

KLASA PERYDOTYTU

Do klasy tej należą skały bardzo niedosycone krzemionką , powstałe z magmy bardzo

ubogiej w krzemionkę. Są one ciemno zabarwione, co związane jest z niewystępowaniem minerałów jasnych. Głównymi składnikami mineralnymi są tu oliwiny i pirokseny.

W klasie tej nie występują skały wylewne, zaś skały głębinowe są reprezentowane przede wszystkim przez perydotyt, dunit, piroksenit.

PERYDOTYT

Perydotyt jest skałą głębinową złożoną głównie z oliwinu i piroksenu. W mniejszych ilościach występować mogą: hornblenda, biotyt, granat i chromit. Posiada barwę ciemnozieloną i strukturę fanerytową.

W Polsce perydotyty występują na terenie Gór Bialskich, Rudaw Janowickich i w okolicach Sobótki, gdzie towarzyszą skałom z klasy gabra i bazaltu.

Ze względu na skład mineralny (duża zawartość oliwinu) gleby utworzone z tych skał

zawierają znaczne ilości magnezu.

DUNIT

Dunit jest skałą głębinową złożoną głównie z oliwinu, którego zawartość może przekraczać

90% objętościowych. W skład mineralny niektórych dunitów wchodzą także hornblenda oraz granaty.

Na terenie Polski dunity spotkać można na niewielkich obszarach w Sudetach (Góry

Bialskie, Rudawy Janowickie, okolice Sobótki), gdzie towarzyszą skałom z klasy gabra i bazaltu.

Gleby wytworzone ze skał dunitowych odznaczają się obecnością dużych ilości magnezu uwolnionego w procesie wietrzenia oliwinu.

PIROKSENIT

Piroksenit jest skałą głębinową zbudowaną prawie wyłącznie z piroksenów jednoskośnych lub rombowych. W drobnych ilościach występują tu także: hornblenda, biotyt, chromit i magnetyt.

Na terenie Polski piroksenity spotkać można na niewielkich obszarach w Sudetach (Góry Bialskie, Rudawy Janowickie, okolice Sobótki), gdzie towarzyszą skałom z klasy gabra i bazaltu.

KLASA FOJAITU I FONOLITU

Do klasy tej zaliczane są skały niedosycone krzemionką, których minerałami wskaźnikowymi są skaleniowce. Skały głębinowe reprezentowane są tu przez fojait, zaś wylewne przez fonolit.

FONOLIT

Fonolit jest skałą magmową wylewną niedosyconą krzemionką. Głównym minerałem jest tu skaleń potasowy, obok którego występują plagioklazy, skaleniowce, pirokseny i hornblenda. Fonolit posiada strukturę afanitową lub porfirową, zabarwiony jest szaro lub zielonawo.

KLASA GABRA I BAZALTU

Do klasy tej należą skały nasycone krzemionką, których głównymi składnikami są

plagioklazy zasadowe. Innymi minerałami uczestniczącymi w ich budowie są pirokseny, niekiedy również oliwiny i amfibole. Głównymi przedstawicielami tej klasy są gabro i bazalt.

GABRO

Gabro jest skałą głębinową zbudowaną głównie z plagioklazów zasadowych (labrador- bytownit) oraz piroksenów (diallag, czasem augit). Jeżeli w jego składzie występuje istotna ilość oliwinu mówimy o gabrze oliwinowym. Odmiany zbudowane prawie wyłącznie z plagioklazów i oliwinu nazywane są troktolitami. Szczególną odmianą skał gabrowych są anortozyty, zbudowane głównie z plagioklazów szeregu andezyn - labrador. Gabra zawierające do 20% kwarcu nazywane są gabrami kwarcowymi. Gabrem foidonośnym nazywa się gabro zawierające, obok plagioklazów, także do 10% skaleniowców, zaś gabrem foidowym - zawierające do 60% skaleniowców.

Skały gabrowe w większości mają barwę ciemną (ciemnozieloną lub prawie czarną).

Wykazują strukturę gruboziarnistą, a teksturę masywną i bezładną. Powstające z nich gleby są na ogół głębokie, gliniaste, zasobne w żelazo, magnez i wapń, wykazujące jednak często niedobór potasu.

Gabra występują w Sudetach (masyw Nowa Ruda - Słupiec, Góry Sowie) oraz w masywie Ślęży.

BAZALT

Bazalt jest skałą wylewną zbudowaną głównie z plagioklazów zasadowych (labrador -

bytownit), piroksenów (diallag, czasem augit) oraz niewielkiej ilości silnie rozproszonego magnetytu. Z występowaniem magnetytu związana jest charakterystyczna, prawie czarna barwa skał bazaltowych. Wykazują one strukturę afanitową, rzadziej porfirową z prakryształami oliwinów i teksturę masywną, bezładną.

Starsze, paleozoiczne odmiany bazaltów, o migdałowcowej strukturze i nieco jaśniejszej

barwie (często z odcieniem czerwonawym), nazywane są melafirami (paleobazaltami). Blisko spokrewnione z bazaltami są również diabazy, zwane niekiedy mikrogabrami.

Skały bazaltowe wietrzeją nieco wolniej niż gabra, dając gleby gliniaste i pyłowe,

zasobne w składniki pokarmowe dla roślin.

Wśród skał wylewnych skorupy ziemskiej bazalty należą do najbardziej

rozpowszechnionych.

W Polsce występują powszechnie na terenie Dolnego Śląska, od zachodniej granict Polski po okolice Opola, tworząc z innymi skałami wylewnymi tzw. trzeciorzędową formację bazaltową.

KLASA DIORYTU I ANDEZYTU

Klasa ta obejmuje skały nasycone krzemionką, pod względem chemicznym zaliczane do obojętnych. Głównymi minerałami skałotwórczymi są tu plagioklazy zasobne w albit (oligoklaz - andezyn), obok których występują amfibole (głównie hornblenda).

Skały głębinowe reprezentowane są w tej klasie przez dioryt, wylewne zaś przez andezyt.

DIORYT

Dioryt jest skałą głębinową zbudowaną głównie z plagioklazów zasobnych w albit

(oligoklaz - andezyn) i hornblendy. Pobocznie występować może tu także biotyt, pirokseny oraz kwarc (do 5% obj.). Jeżeli skała diorytowa zawiera znaczącą ilość kwarcu (5 - 20% obj.) mówimy o diorycie kwarcowym. Osobne nazewnictwo obejmuje także odmiany o zwiększonej zawartości skaleniowców. Przy zawartości do 10% obj. skaleniowców mówimy o diorytach foidonośnych, zaś przy zawartości do 60% obj. - o diorytach foidowych.

Barwa skał diorytowych jest szara lub ciemnoszara, struktura drobnoziarnista, tekstura

masywna, bezładna. Przeważnie towarzyszą one masywom granitowym i gabrowym, tworząc lokalne wystąpienia.

Ze zwietrzeliny diorytowej tworzą się gleby gliniaste, średniogłębokie, zasobne w żelazo, wapń i magnez, z dostateczną ilością potasu i fosforu.

ANDEZYT

Andezyt jest skałą wylewną o składzie mineralogicznym zbliżonym do diorytu.

Charakteryzuje się on szarą barwą i wyraźną porfirową strukturą z prakryształami plagioklazów, amfiboli i piroksenów. Dobrze wykształcone są zwłaszcza kryształy hornblendy, tworzące czarne, słupkowe osobniki.

W Polsce andezyty występują w niewielkich masywach ciągnących się wzdłuż Pienin i w Karpatach fliszowych.

Skały andezytowe stosunkowo łatwo wietrzeją, dając gleby gliniaste, zasobne w składniki pokarmowe dla roślin (głównie wapń i magnez).

KLASA MONZONITU I LATYTU

Klasa ta obejmuje skały nasycone krzemionką, pod względem chemicznym zaliczane do obojętnych. Głównymi minerałami skałotwórczymi są tu plagioklazy i skalenie potasowe, obok których występuje biotyt i hornblenda.

Skały głębinowe reprezentowane są w tej klasie przez monzonit i sjenodioryt, wylewne zaś przez latyt.

MONZONIT

Monzonit jest skałą głębinową, zbudowaną głównie ze skaleni alkalicznych i plagioklazów,

które występują w mniej więcej równych proporcjach ilościowych. Obok skaleni głównymi minerałami budującymi skały monzonitowe są amfibole, pirokseny i biotyt. Typowe monzonity zawierają również do 5% obj. kwarcu. Jeżeli jego ilość wzrasta do 20% obj. mówimy o monzonitach kwarcowych. Odmienne nazewnictwo obejmuje także odmiany o zwiększonej zawartości skaleniowców. Przy zawartości do 10% obj. skaleniowców mówimy o monzonitach foidowych, zaś przy zawartości do 60% obj. - o monzonitach foidowych.

Skały monzonitowe są zwykle szare lub ciemnoszare, o strukturze drobno- lub

średnioziarnistej i teksturze masywnej, bezładnej.

Ze zwietrzeliny monzonitowej powstają gleby gliniaste, zasobne w składniki pokarmowe dla roślin.

SJENODIORYT

Sjenodioryt jest skałą głębinową, zbudowaną głównie z plagioklazów i skalenia potasowego.

W przeciwieństwie do pokrewnego mu monzonitu, plagioklazy znacznie przeważają tu nad skalenim potasowym.

Sjenodioryty są skałami o szarej barwie, ziarnistej strukturze i teksturze masywnej, bezładnej.

Ze zwietrzeliny sjenodiorytowej powstają gleby gliniaste, zasobne w składniki pokarmowe dla roślin.

W Polsce skały sjenodiorytowe występują w okolicach Niemczy oraz w masywie Kłodzko - Złotostockim.

LATYT

Latyt i pokrewne mu skały wylewne (trachyandezyty, trachybazalty) różnią się między sobą wzajemnym stosunkiem plagioklazów do skaleni alkalicznych i minerałów ciemnych. Są to skały jasne, o strukturze afanitowej lub porfirowej z prakryształami skaleni, rzadziej amfiboli i piroksenów.

Gleby powstające ze zwietrzeliny tej grupy skał są zazwyczaj gliniaste, zasobne w składniki pokarmowe dla roślin.

W Polsce latyty i pokrewne im skały wylewne występują lokalnie w Sudetach, tworząc razem ze skałami wylewnymi innych klas tzw. trzeciorzędową formację bazaltową.

KLASA SJENITU I TRACHITU

Klasa ta obejmuje skały nasycone krzemionką, pod względem chemicznym zalczane do obojętnych. Głównymi minerałami skłotwórczymi są tu skalenie potasowe, plagioklazy i hornblenda.

Skały głębinowe reprezentowane są w tej klasie przez sjenit, wylewne zaś przez trachit.

SJENIT

Sjenity obejmują rodzinę skał głębinowych, w których skaleń potasowy dominuje nad

plagioklazami kwaśnymi. Pobocznie występuje tu również biotyt i hornblenda. Jeżeli w składzie mineralogicznym znaczącą rolę odgrywa kwarc (5 - 20% obj.), mówimy o sjenitach kwarcowych. W wypadku znaczącej obecności skaleniowców sjenity zyskują nazwę foidonośnych (do 10% obj. skaleniowców) lub foidowych (do 60% obj. skaleniowców). W związku ze zróżnicowanym składem mineralogicznym sjenity różnią się między sobą makroskopowo. Są to skały barwy jasnoszarej, szarej, różowej, niekiedy nawet czerwonej. Odznaczają się strukturą fanerytową, równoziarnistą oraz teksturą masywną i bezładną.

W wyniku wietrzenia sjenitów powstają gleby o składzie granulometrycznym piasków i glin lekkich, na ogół zasobne we wszystkie składniki pokarmowe dla roślin.

Skały sjenitowe występują rzadko, towarzyszą zwykle skałom o małej zawartości krzemionki i znacznym udziale skaleniowców.

TRACHIT

Trachit jest skałą wylewną, w której składzie mineralnym zaznacza się znaczna przewaga skaleni potasowych nad plagioklazami. Występują tu również minerały ciemne, głownie biotyt i hornblenda.

Barwa trachitów jest zmienna: od szarej przez różowa, żółtą, czerwoną, niekiedy nawet po brunatną. Struktura jest tu wyraźnie porfirowa z dużymi prakryształami skaleni alkalicznych.

Ze zwietrzeliny trachitu powstają gleby gliniaste, głębokie o dobrej zawartośći składników

pokarmowych dla roślin.

Skały trachitowe występują niezwykle rzadko na terenie Polski.

KLASA GRANITU I RYOLITU

Klasa ta obejmuje skały przesycone krzemionką, kwaśne. Ich cechą wspólną jest

występowanie dużych ilości kwarcu (10 - 35% obj.) i mała zawartość minerałów ciemnych. Minerałami głównymi są tu plagioklazy i ortoklaz, co decyduje o jasnej barwie tych skał. Niektóre drobnoziarniste skały wulkaniczne należące do tej klasy odznaczają się ciemniejsza barwą powodowana występowaniem silnie rozproszonych minerałów żelazistych. Skały głębinowe reprezentowane są w tej klasie przez granit, wylewne zaś przez ryolit i dacyt.

GRANIT

Granity, należą do dużej grupy skał plutonicznych określanych mianem granitoidów. Do grupy tej należą również skały głębinowe z innych klas, m.in. granodioryty i tonality.

Granity są skałami głębinowymi przesyconymi krzemionką, w których skład mineralogiczny wchodzą: kwarc, skalenie potasowe, plagioklazy, biotyt (niekiedy również muskowit). Pobocznie występuje tu hornblenda i pirokseny, akcesorycznie zaś mogą pojawiać się turmaliny i granaty. Granity zawierające pirokseny krystalizujące w układzie rombowym (np. hipersten) nazywane są granitami czarnokitowymi.

Barwa skał granitowych może być różna. Najczęściej są one jasnoszare lub szare, czasem różowe, czerwone, a nawet brunatnoczerwone. Odznaczaja się strukturą fanerytową, równoziarnistą, czasem porfirowatą i teksturą masywną, bezładną.

W Polsce granity (wraz z granodiorytami) występują na Dolnym Śląsku w postaci potężnych masywów (np. masyw Strzelin - Otmuchów, masyw Strzegom - Sobótka, masyw Karkonoszy) oraz w Tatrach.

DACYTY

Dacyty są wylewnymi odpowiednikami tonalitów. Charakteryzują się dobrze wykształconymi strukturami porfirowymi. Prakryształy reprezentowane są tu głównie przez plagioklazy i kwarc, którym towarzyszy biotyt, a niekiedy hornblenda.

RYOLITY

Ryolity są skałami wylewnymi przesyconymi krzemionką. Związane są one z magmami granitowymi, co decyduje o tym, że ich chemizm oraz skład mineralny zbliżony jest do granitów. Charakteryzują się one strukturą porfirową z prakryształami kwarcu, plagioklazów lub ortoklazu. Ciasto skalne jest mikrokrystaliczne lub szkliste (częściowo lub całkowicie), co częstokroć utrudnia ustalenie składu mineralogicznego ryolitów. Tekstura tych skał jest masywna i bezładna bądź kierunkowa. Ich ciemniejsza od granitów barwa jest wynikiem obecności rozproszomych minerałów ciemnych, zaś czerwonawe zabarwienie może pochodzić od utlenionego żelaza.

Ze skał ryolitowych powstają najczęściej gleby lekkie, wykazujące niedobór wapnia,

magnezu i fosforu.

KLASA GRANODIORYTU

Granodioryty , wraz z innymi skałami głębinowymi przesyconymi krzemionką, należą do dużej grupy skał określanych mianem granitoidów. Wyglądem zewnętrznym oraz cechami strukturalno-teksturowymi niewiele różnią się od granitów. Istotna różnica polega tu głównie na proporcjach ilościowych składu mineralogicznego, który w granodiorytach odznacza się zdecydowaną przewagą plagioklazów nad skaleniem potasowym. Notuje się tu ponadto zwiększoną zawartość minerałów barwnych.

Granodioryty tworzą wraz z granitami potężne masywy, np. masyw Strzelin - Otmuchów, masyw Strzegom - Sobótka, masyw Karkonoszy.

KLASA TONALITU

Tonality są krańcowym ogniwem granitoidów, należącym do skał obojętnych. W ich

składzie mineralogicznym skalenie alkaliczne odgrywają już jedynie podrzędną rolę. Głównymi minerałami skałotwórczymi są tu kwarc i plagioklazy oraz biotyt i hornblenda. Skały tonalitowe rzadko tworzą większe samodzielne masywy, zwykle występują w postaci fragmentów masywów granitowych.

Ze zwietrzeliny skał granitoidowych powstają gleby dość głębokie, lekkie, zasobne w potas a ubogie w żelazo, wapń, magnez oraz fosfor.

14

---