Budowa geologiczna Polski na tle budowy geologicznej Europy



Platforma wschodnioeuropejska

Występuje na obszarze północno-wschodniej części Europy. Wyróżniamy dwie części:
- dolną - fundament krystaliczny - skały prekambryjskie
- górną - pokrywa platformowa - młodsza, skały pochodzenia osadowego
Fundament krystaliczny wynurza się spod przykrywających go skał na dwóch obszarach:
- tarcza bałtycka - fennoskandynawska
- tarcza ukraińska (od Morza Azowskiego po Wołyń)
Na obszarze Polski platforma wschodnioeuropejska ma charakter płyty (fundament krystaliczny + pokrywa osadowa). Występują trzy wyniesienia warstwy krystalicznej:
- okolice Łeby
- Wyniesienie mazursko-suwalskie
- Sławatycz
Oraz trzy główne obnirzenia warstwy krystalicznej:
- obniżenie perybałtyckie
- obniżenie podlaskie
- obniżenie nadbużańskie

Obszar fałdowań paleozoicznych

Wyróżniamy dwa rodzaje fałdowań:
- kaledońskie - sylur i dewon; występuje na obszarze północnej i północno-zachodniej Europy; w Polsce - okolice Kłodzka oraz południowy fragment Gór Świętokrzyskich
- hercyńskie - południowo-zachodnia część Europy - główne wywyższenia: Pireneje, Płw. Kornwalski, aż po Ural; główne obniżenia: Basen Paryski, Basen Akwitański; w Polsce: zapadlisko górnośląskie, Góry Świętokrzyskie, Sudety

Obszar fałdowań mezozoicznych

- bruzda duńsko-polska (obniżenie od Jutlandii do Kaukazu) znajduje się pomiędzy łańcuchami hercyńskimi a platformą prekambryjską - gromadziły się w niej sady (perm-kreda)
- wypiętrzenie wzdłuż linii Kołobrzeg - Bydgoszcz - Włocławek - Opoczno = wał kujawsko-pomorski

Obszar fałdowań alpejskich (koniec kredy - trzeciorzęd)

- południe Europy + Morze Śródziemne
- powstanie wielkich łańcuchów górskich o budowie fałdowej lub płaszczowinowej
- powstanie rozległych zapadlisk tektonicznych pomiędzy łańcuchami górskimi
- w Polsce powstało zapadlisko przedkarpackie wypełnione wodami morskimi (powstanie złoży soli kamiennej - Bochnia i Wieliczka; gipsu; siarki - Tarnobrzeg, Staszów, Szydłowiec; gaz ziemny i ropa naftowa - Gorlice, Jasło, Krosno, Mielec, Lubaczów
- na obszarach starszych jednostek tektonicznych tworzą się liczne uskoki i pęknięcia, następują przesunięcia pionowe (rowy i zapadliska), rozbicie pasm fałdowych na bloki (powstanie gór blokowo-zrębowych - Harz, Schwarzwald, Sudety)
- ożywienie działalności wulkanicznej - powstanie lawowych stożków wulkanicznych (Masyw Centralny, Masyw Czeski, Sudety)
- w Polsce powstaje tzw. wał metakarpacki (pokłady węgla brunatnego- Turek, Konin, Bełchatów, Zielona Góra)

Czwartorzęd w Polsce

- zlodowacenie plejstoceńskie
- działalność lodowców górskich - doliny U-kształtne, cyrki lodowcowe itp.
- działalność lądolodu skandynawskiego - zdzieranie i transport dużych ilości materiału skalnego (Morze Bałtycki , Płw. Skandynawski); osadzanie skał (Nizina Niemiecka, Nizina Polska, część Niżu Wschodnioeuropejskiego - osady glacjalne)
- osady glacifluwialne - powstałe na skutek działania wód polodowcowych (ozy, sandry, drumliny, itp.)
- przekształcenia peryglacjalne: powstawanie gołoborzy (Góry Świętokrzyskie), lessów (Wżyna Lubelska)

Polska leży na pograniczu Europy Zachodniej i Europy Wschodniej ,na styku trzech wielkich jednostek tektonicznych :platformy prekambryjskiej Europy Wschodniej (wschodnioeuropejska);platformy paleozoicznej Europy Zachodniej (zachodnioeuropejska);alpejskiego pasma fałdowego , Alpidy (Karpat i zapadliska przedkarpackiego), zaliczanych do Europy Zachodniej .

Platforma prekambryjska jest najstarszą częścią Europy. Rozciąga się ona od Uralu i sięga aż po północno-wschodnią część Polski. Podłoże, tzw. cokół platformy, zbudowane jest z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych. Powierzchnia cokołu jest zróżnicowana. Tworzy ona kilka wyniesień i obniżeń. „ Szczyty ” wyniesień znajdują się na głębokości 350-400 m pod obecną powierzchnią topograficzną. W obniżeniach miąższość pokrywy platformowej przekracza 3000 m. Na cokole spoczywa pokrywa platformowa utworzona z poziomo lub prawie poziomo leżących paleozoicznych i mezozoicznych skał osadowych. Obszar ten został usztywniony w prekambrze i w późniejszych okresach nie ulegał deformacjom fałdowym.
Platforma prekambryjska styka się z platformą paleozoiczną (młodym kratonem zachodnioeuropejskim) wzdłuż linii tektonicznej Teisseyre'a-Tornquista (zw. strefą Gutercha). Na uskokach strefy T-T cokół platformy urywa się gwałtownie i opada na głębokość do ok. 13km. Strefa T-T dzieli dwa wielkie bloki skorupy ziemskiej o różnej grubości. Wynosi ona w bloku wschodnim 42-46 km, w bloku zachodnim jest bardziej zróżnicowana i waha się od 30 do 55km. Ruchy pionowe w tej strefie zaznaczyły się w młodszym paleozoiku oraz w mezozoiku, szczególnie podczas fazy laramijskiej.
Na platformie wschodnioeuropejskiej w Polsce północno-wschodniej i wschodniej wyróżnia się następujące mniejsze jednostki tektoniczne:obniżenie nadbałtyckie, gdzie prekambryjskie podłoże krystaliczne leży pod osadami późniejszych okresów na głębokościach od 2000 m na wschodzie do 6000 m na zachodzie;wyniesienie mazursko-suwalskie (podłoże krystaliczne na głębokościach od 400 m ponad 2000 m);obniżenie podlaskie (podłoże krystaliczne na głębokościach 1000-4000 m);wyniesienie Sławatycz (podłoże krystaliczne na głębokościach 400-1500 m);obniżenie nadbużańskie (podłoże krystaliczne na głębokościach od 2000 m na wschodzie do 5000 m na zachodzie).Krystaliczne podłoże platformy wschodnioeuropejskiej jest zbudowane z archaicznych i proterozoicznych granitodów , gnejsów , bazaltów , amfibolitów i gabra , również z pasm zieleńcowych . Leży ono pod warstwami osadowymi późniejszych okresów geologicznych , których miąższość jest zróżnicowana . w pokrywie osadowej można wyróżnić pięć kompleksów strukturalnych :górnego proterozoiku (arkozy, piskowce);kambru-syluru (piaskowce, wapienie, margle);dewonu-karbonu (wapienie rafowe, dolomity, węgiel kamienny);permu-mezozoiku (anhydryty, gipsy, wapienie, margle, kreda);kenozoiku (piaski, gliny zwałowe, iły warwowe).W wielu miejscach tej pokrywy stwierdzono luki stratygraficzne, czyli brak osadów niektórych okresów.

Zachodnia część Polski została uformowana we wczesnym paleozoiku . Stanowi ona część europejskiej paleozoicznej strefy fałdowej . Deformacje fałdowe nastąpiły tu w dwu okresach: w orogenezie kaledońskiej i w orogenezie hercyńskiej. Po fałdowaniach paleozoicznych cały ten obszar został przykryty grubą serią osadów permsko-mezozoicznych i kenozoicznych. Na przełomie kambru i ordowiku , w fazie sandomierskiej orogenezy kaledońskiej , doszło do pierwotnego sfałdowania południowej części obszaru świętokrzyskiego . Kulminacja orogenezy kaledońskiej pod koniec syluru i na początku dewonu doprowadziła do wypiętrzenia Sudet, Gór Świętokrzyskich oraz sfałdowania i usztywnienia podłoża krystalicznego Górnego Śląska, niecki nidziańskiej i Pomorza Zachodniego. Utwory orogenezy kaledońskiej leżą dzisiaj na znacznych głębokościach ( 500-2000 m ).Na powierzchni występują w niewielu miejscach
(południowo-wschodnia część Gór Świętokrzyskich) poważnie zniszczone i poprzemieszczane przez późniejsze fałdowania.
Baza surowcowa wczesnego paleozoiku jest skromna . Reprezentują ją osadowe łupki ilaste i piaskowce oraz wytworzone w wyniku intruzji magmowych kwarcyty i diabazy , eksploatowane na niewielką skalę dla potrzeb budownictwa.
W pokrywie permsko-mezozoicznej , w czasie ruchów tektonicznych orogenezy laramijskiej powstały szerokopromienne formy synklinalne i antyklinalne. Na krawędzi platformy wschodnioeuropejskiej znajduje się niecka brzeżna, a dalej na zachód antyklinorium środkowopolskie, niecka szczecińsko-lódzko-miechowska, monoklina przedsudecka i monoklina śląsko-krakowska . Upady warstw w tych jednostkach są niewielkie, wynoszą od kilku do kilkunastu stopni, rzadko więcej. Struktury te zostały następnie przykryte utworami trzecio- i czwartorzędowymi.
Orogeneza hercyńska objęła swym zasięgiem niemal całą Europę Zachodnią. Na obszarze Polski w jej wyniku powstały Sudety z formującym się na ich przedpolu zapadliskiem górnośląskim . Hercyńskie ruchy górotwórcze doprowadziły też do sfałdowania podłoża krystalicznego Przedgórza Sudeckiego i Wielkopolski, morfologicznego odmłodzenia na przełomie karbonu i permu Gór Świętokrzyskich (zwłaszcza pasma Łysogór) oraz do wypiętrzenia Prakarpat , które weszły później w skład Centralnych Karpat Zachodnich. Dzisiaj Hercynidy odsłaniają się w większości pasm Sudetów oraz w Górach Świętokrzyskich .
Z orogenezą hercyńską na tych obszarach wiążą się złoża wielu cennych minerałów i bituminów. W wyniku przekształcania substancji organicznych oraz w procesach sedymentacji powstały wówczas:w dewonie - szare wapienie ( Kielce , Chęciny ) i czarne wapienie (Krzeszowice) , niesłusznie zwane marmurami;w karbonie - złoża węgla kamiennego Górnośląskeigo Zagłębia Węglowego i Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego;w permie - złoża ropy naftowej i gazu ziemnego w Wielkopolsce i na Pomorzu, miedzi w okolicach Lubina, Głogowa i Bolesławca oraz soli kamiennej , soli potasowo-magnezowych , gipsów i anhydrytów w rejonie Inowrocławia i Kłodawy , a także u podnóża Gór Świętokrzyskich i Sudetów.
W procesach magmatycznych wytworzyły się natomiast granity ( Strzegom , Strzelin ) i porfiry ( Sudety środkowe i okolice Krzeszowic ) , zaś w wyniku metamorfizmu ( głównie w Sudetach ) - wapienie wojcieszowskie , diabazy , gabra i gnejsy .
W mezozoiku w wyniku intensywnych ruchów lądotwórczych następowały poważne dyslokacje skorupy ziemskiej na obszarze Niżu polskiego i Wyżyny Małopolskiej . Związane z tym transgresje i regresje mórz - zwłaszcza jurajskich i kredowych - sprzyjały powstawaniu potężnych kompleksów osadowych , w większości pochodzenia chemicznego i organicznego .
W triasie w rejonie Olkusza i Tarnowskich Gór wytworzyły się w warstwach dolomitowych i wapienie złoża rud cynkowo-ołowianych , zaś w rejonie Zawiercia - niewielkie złoża węgla kamiennego . W jurze na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i w górach Świętokrzyskich powstały niewielkie soczewki i gniazda rud żelaza . W kredzie w geosynklinie beskidzkiej , Kotlinie Kłodzkiej i na Wyżynie Małopolskiej powstały grube serie piaskowców wapnistych , łupków ceramicznych i kredy piszącej . Serie skalne ery mezozoicznej (głównie : dolomity , kreda , margle i wapienie) budują pas wyżyn , przedpole Sudetów , Pieniny i obrzeż Tatr .
W erze mezozoicznej miały miejsce słabe ruchy górotwórcze uznawane za wstępne fazy orogenezy alpejskiej - faza starokimeryjska na przełomie triasu i jury oraz faza młodokimeryjska na przełomie jury i kredy . Spowodowały one powstanie uskoków na platformie paleozoicznej oraz przemieściły permskie masy solne i utworzyły słupy solne ( tektonika solna - Kujawy ).Najbardziej widoczne przesunięcia permskich i triasowo-jurajskich osadów fazie młodokimeryjskiej nastąpiły w strefie brzeżnej platformy paleozoicznej , pomiędzy frontami fałdowań kaledońskich i hercyńskich . w ich konsekwencji powstała bruzda środkowo polska , wchodząca w skład basenu Europy Zachodniej . Na przełomie kredy i trzeciorzędu ukształtował się wzdłuż jej osi wał środkowopolski wraz z systemami synklin obrzeżnych ( niecki: szczecińska , mogileńska , nidziańska oraz brzeżna ). Antyklinorium środkowopolskie łączy się na południu z Górami Świętokrzyskimi , wychodząc na powierzchnię w strefie trzeciorzędowego odmłodzenia morfologicznego tego górotwóru .
Paleozoiczne jednostki Polski: Sudety mają charakter gór zrębowych i wchodzą w skład większego elementu , jakim jest blok dolnośląski .Obejmuje on w południowo-zachodniej Polsce obszar między dolinami Odry i Nysy Łużyckiej oraz Pogórze Łużyckie . Od pn. wsch. ograniczony jest uskokiem środkowej Odry , a od pd. zach. dyslokacją Łaby . Jednostki geologiczne Sudetów powstawały w różnym czasie , co oznacza , że należą one do różnych pięter strukturalnych . W Sudetach można wyróżnić trzy takie piętra : piętro archaiczne , piętro paleozoiczne i piętro permsko-mezozoiczne . Do piętra archaicznego należy jedna jednostka gnejsowa - kra G. Sowich . Została ona uformowana w archaiku - wczesnym proterozoiku i w czasie późniejszych deformacji fałdowych zachowywała się jako sztywny blok . kra zbudowana jest głównie z różnych odmian gnejsów z wtrąceniami skał krystalicznych pochodzenia magmowego .
Jednostki pietra paleozoicznego ze względu na wiek i rodzaj skał można podzielić na trzy grupy: jednostki utworzone ze skał o wysokim stopniu metamorfizmu , różnego rodzaju łupków metamorficznych i gnejsów z wkładkami granitów i zasadowych skal magmowych . Do grupy skał proterozoicznych należą : granitognejsy izerskie , jednostka Rudaw Janowickich , krystalinik Lądka i Śnieżnika Kłodzkiego , metamorfik kłodzki ;jednostki zbudowane z niezmetamorfizowanych lub słabo zmetamorfizowanych skał osadowych . Należą do niej : strefa kaczakowska , struktura bardzka . w górach Kaczakowskich występuje pełny profil utworów paleozoiku , od kambru do dolnego karbonu . W kambrze był to obszar intensywnego wulkanizmu podmorskiego , którego rezultatem są bazalty poduszkowe , brekcje i inne utwory wulkaniczne . Na płyciznach osadzały się wapienie wojcieszowskie , w których w wyniku procesów krasowych utworzyła się w plejstocenie Jaskinia Niedźwiedzia . W ordowiku gromadziły się osady fliszowe , a w sylurze i dewonie ciemne łupki z graptolitami . Profil kończą utwory fliszowe dolnego karbonu ;karbońskie intruzje postorogeniczne , granitowe Karkonoszy , Kudowej .
Jednostki piętra permsko-mezozoicznego po fałdowaniach hercyńskich obejmują dwie niecki :w niecce śródsudeckiej sedymentacja zaczęła się we wczesnym karbonie i trwała do początku triasu . Dolny karbon reprezentowany jest przez grubą serię osadów kulmowych ( rzeczne piaskowce , zlepieńce , płytkomorskie , piaszczyste osady morskie ). W najwyższym karbonie i dolnym permie występują czerwone piaskowce i mułowce . We wczesnym permie nastąpił intensywny wulkanizm powierzchniowy . W późnym permie wystąpiły piaszczyste i wapienno-dolomityczne osady . Z początkiem triasu morze odsunęło się i gromadziły się czerwone i białe piaskowce rzeczne ;niecka północnosudecka zaczęła się formować w późnym karbonie . W późnym permie obszar niecki został zalany przez morze . Dolny trias reprezentowane jest przez lądowe piaskowce . Morze powróciło w środkowym triasie . Osadziły się wapienie i margle .
Góry Świętokrzyskie są zbudowane ze sfałdowanych w orogenezie hercyńskiej skał paleozoicznych , stanowiących , tzw. trzon paleozoiczny . Wyłania się on spod utworów permsko-mezozicznych , określanych jako jego osłona . Trzon został wypiętrzony w czasie ruchów laramijskich orogenezy alpejskiej . Wyróżnia się w nim dwa rejony rozdzielone rozłamem łysokogórskim : rejon południowokielecki ( fałdowany trzykrotnie , w fazie sandomierskiej - późny kambr - oraz w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej ) i rejon północnołysokogórski ( sfałdowany w orogenezie hercyńskiej ).
Najstarszymi utworami w G. Świętokrzyskich są morskie piaskowce i łupki kambru . W rejonie kieleckim występują utwory kambru dolnego i środkowego , w łysokogórskim - kambru środkowego i górnego ( utwory gruboławicowe , piaskowce kwarcytowe ). We wczesnym ordowiku został wydźwignięty blokowo rejon łysogórski , w rejonie kieleckim gromadziły się osady piaszczyste . W środkowym i późnym ordowiku utworzyły się dwa głębokie baseny sedymentacyjne , w których gromadziły się czarne łupki graptolitowe ; przedzielone podmorskim wyniesieniem w pn. części rejonu kieleckiego . Na początku syluru na całym obszarze trzonu gromadziły się łupki graptolitowe dolnego i środkowego syluru , podczas którego rozpoczęły się ruchy fałdowe orogenezy kaledońskiej . Pod koniec późnego dewonu następuje ujednolicenie facji w obu rejonach . Powstają cienkoławicowe , wiśniowe wapienie pelagiczne . W głębszych miejscach gromadziły się margle i iły. Dolny karbon reprezentuję mułowce i iłowce oraz rogowce , jaspisy , radiolaryty , co świadczy o pogłębieniu się morza .
W późnym karbonie całe góry zostały objęte orogenezą hercyńską , w czasie której powstawały złuskowane fałdy , obalone ku południowemu-wschodowi. Utwory permu zalegają na strukturach hercyńskich . Występują one na krawędzi trzonu paleozoicznego i w osi synkliny gałęzickiej . Perm dolny reprezentują lądowe zlepieńce zygmuntowskie . W późnym permie dotarło do gór , tworząc zatokę głęboko sięgającą w trzon wzdłuż osi synkliny gałęzickiej , w której osadzały się płytkomorskie wapienie i margle.

Fałdowanie alpejskie , którego kulminacja przypadła na przełom paleogenu i neogenu w trzeciorzędzie , objęło Europę Południową oraz południową część Europy Zachodniej . W Polsce powstały wówczas Karpaty i zapadlisko przedkarpackie , nastąpiło też morfologiczne odmłodzenie Sudetów i kolejne odmłodzenie Gór Świętokrzyskich .
Alpidy na obszarze Polski składają się z pięciu jednostek - Tatr , niecki podhalańskiej , Pienin , Karpat Zewnętrznych ( fliszowych ) i zapadliska przedkarpackiego.
Tatry składają się z trzonu krystalicznego pokrytego osadami autochtonicznymi, na które w górnej kredzie nasunięte zostały osady morskie . Głównymi skalami trzonu są łupki metamorficzne i gnejsy oraz granity . Procesy , które doprowadziły do ich powstania zachodziły w sylurze . W późnym karbonie zostały one przebite przez batolit granitowy Tatr Wysokich , który stygnąc kurczył się . Powstała sieć spękań , wypełniona żyłami kruszcowymi z rudami żelaza , ołowiu , baru .
Ruchy orogeniczne w Tatrach nastąpiły w późnej kredzie . Na sfałdowanych utworach tatrzańskich leżą niezgodnie utwory środkowego eocenu i oligocenu , tworzące nieckę podhalańską . Rozpoczynają się one klifowymi zlepieńcami transgredującego morza lub mułowcami . Nad nimi znajdują wapienie nummulitowe , przepełnione skorupkami tych organizmów . Głównym utworem niecki jest flisz podhalański . Składa się on z łupkowatych warstw zakopiańskich . Wypiętrzenie Tatr i ugięcie fliszu podhalańskiego nastąpiło we wczesnym miocenie .
Pieniny są zbudowane z utworów jury i dolnej kredy : wapienie mają charakter pelagiczny , są to białe , jasnoszare wapienie z rogowcami , odporne na czynniki niszczące . Budują one najwyższe szczyty Pienin ( Sokolicę , Trzy Korony ). W późnej kredzie utworzyły się łupki margliste i wapienie z licznymi wkładkami radiolarytów , czerwone margle i utwory fliszu sromowieckiego .
Karpaty zewnętrzne ( fliszowe ) obejmują pasmo Beskidów i Pogórze Karpackie . Zbudowane są one gównie z piaskowców i łupków . Sumaryczna grubość utworów fliszowych wynosi ok. 6000 m. Sedymentacja fliszu rozpoczęła się w późnej jurze i trwała nieprzerwanie do wczesnego miocenu . W środkowym miocenie utwory fliszowe uległy ruchom fałdowym oraz ruchom płaszczowinowym skierowanym ku północy.
Zapadlisko przedkarpackie zaczęło się formować we wczesnym miocenie i zostało wypełnione morskimi osadami molasy , pochodzącymi z wypiętrzających się fałdów karpackich . Były to głównie mułowce i iłowce z domieszką piasku i wkładkami zlepieńców . w środkowym miocenie nastąpiła regresja morza i powstawały ewaporatowe gipsy , anhydryty i sól kamienna .

W permie i mezozoiku obszar północno-zachodniej Polski został objęty ruchami obniżającymi . Perm był okresem suchym i gorącym . Utwory permu rozpoczynają się lądowymi , czerwono zabarwionymi piaskowcami , zlepieńcami i iłowcami . W późnym permie ( cachsztynie ) Polska została zalana przez płytkie śródlądowe morze o słabym połączeniu z oceanem światowym . We wczesnym triasie cała Polska była lądem , na którym gromadziły się czerwone piaskowce i iłowce pstrego piaskowca . Ponowny zalew Polski nastąpił w środkowym triasie i objął ok. ¾ jej powierzchni . Osadziły się wówczas utwory wapienia muszlowego . Późny trias( kajper ) to okres regresji morza . W środowisku lądowym powstawały szare i czerwone iłowce , piaskowce oraz poziomy węgli brunatnych , a w warunkach morskich: dolomity , wapienie i lokalnie sól kamienna . W dolnej jurze ( liasie ) wykształciły się utwory detrytyczne , osady śródlądowe , osady brakiczne i morskie . Klimat stał się bardziej wilgotny . W jurze środkowej ( dogger ) zaczęła się transgresja jurajska . Powstawały wapnisto-piaszczyste skały , miejscami wzbogacone w uwodnione tlenki żelaza ( limonit ). W osadach późnojurajskiego morza wyróżnia się fację masywnych wapieni gąbkowych ( twarde wapienie skaliste , wapienie płytowe , zawierające amonity ) i facją oolitowo-koralową ( wapienie oolitowe , onkolitowe i organodetrytyczne ).Pod koniec wczesnej kredy tworzyły się piaski glaukonitowe z fosforytami , margle , opoki i kreda pisząca . Głównymi jednostkami tektonicznymi piętra permsko-mezozoicznego są : niecka brzeżna , wał środkowopolski i niecka szczecińsko-łódzko-miechowska oraz monokliny śląsko-krakowska i przedsudecka .
Czwartorzęd w Polsce był okresem głębokich i gwałtownych zmian klimatycznych o zasięgu globalnym . W preplejstocenie nastąpiło znaczne ochłodzenie klimatu ; obejmuje dwa okresy , zimny Otwocka ( rozwój iglastych lasów borealnych , zimnych stepów i subpolarnych torfowisk) i cieplejszy Celestynowa . We wczesnym plejstocenie nastąpiło pierwsze zlodowacenie Narwi o małym zasięgu . Objęło ono pn.-wsch. Polskę , częściowo pn.-zach. Wielkopolskę , Kujawy , Niz. Mazowiecką , Równinę Radomską i Polesie Lubelskie . Spływ wód z czoła lodowca skierowany był ku zachodowi do dorzecza Łaby . Ocieplenie nastąpiło w interglacjale podlaskim , który kończy wczesny plejstocen.

W środkowym plejstocenie wystąpiły dwa główne zlodowacenia , południowo- i środkowopolskie . Zlodowacenie południowopolskie dzieli się na zlodowacenie Nidy , Sanu I i Sanu II. Podczas zlodowacenia Nidy lodowiec skandynawski dotarł do Gór Świętokrzyskich , pokrył Wyż. Lubelską i Wyż. Łódzką . nastąpiła akumulacja najstarszych lessów . W czasie zlodowacenia Sanu I lądolód skandynawski przekroczył pas wyżyn południowopolskich i dotarł do dorzecza dolnego Sanu . lądolód zlodowacenia Sanu II pokrył całą pn. i środkową Polskę .
Zlodowacenie środkowopolskie to zlodowacenie Odry ,. w czasie którego lądolód dotarł do pn. krawędzi Wyż. Lubelskiej i G. Świętokrzyskich .

KSZTALTOWANIE POWIERZCHNI ZIEMII
CZYNNIKI WEWNETRZNE
=> powoduja ruchy skorupy ziemskiej, powstawanie uskokow i szczelin, wypietrzanie istniejacych lub tworzenie nowych lancuchow i pasm gorskich.
=>prowadza do powstania form wkleslych i wypuklych. Wulkanizm, trzesienia Ziemi, ruchy ziemiotworcze i gorotworcze.
CZYNNIKI ZEWNETRZNE=> sa m.in. przyczynami wietrzenia i erozji. Prowadza do wyrownania terenu.

Tak sie stalo wiele mln. lat temu z Sudetami i Gorami Swietokrzyskimi.
Zostaly niemal calkowicie zniszczone przez dzialanie czynnikow zewnetrznych.
=>Gdyby nie kolejne ruchy gorotworcze(orogenezy) nie byloby Sudetow, Gor Swietokrzyskich=>przyklad “odmladzania gor”.

Przewaga nizin w Polsce wynika z budowy geologicznej. Polska lezy na obszarze platformy wschodnio-europejskiej ktora stanowi gruby fundament skal krystalicznych (prekambryjskich i paleozoicznych).
Ruchy gorotworcze wystapily w Polsce Poludniowej.

W ERZE PALEOZOICZNEJ
dwa razy wystapily ruchy gorotworcze:
-orogeneza kaledonska (skandowaniu ulegly Sudety i gory Swietokrzyskie)
-orogeneza hercynska(ponownie ulegly faldowaniu sudety i gory Swietokrzyskie i trzon krystaliczny Tatr-zbudowany ze skal magmowych i przeobrazonych. Wystepowaly rowniez zjawiska wulkaniczne, powstawaly skaly magmowe-bazalty,wydostawaly sie z glebi na powierzchnie Ziemi zw. metali. Pomiedzy powstalymi gorami utworzyly sie ogromne zaglebienia

Karbon-klimat wilgotny,rozwoj roslinnosci, w obnizeniach - tam gdzie bylo najwiecej roslinnosci powstawal wegiel kamienny.
Perma-na polnocnej i srodkowej Polsce bylo plytkie morze. Wapienie i skaly osadowe min. sol kamienna i potasowa (Dzisiaj wydobywana w okolicach Klodawy). Powstaly w wyniku wietrzenia skal rudy miedzi.

Orogeneza kaledonska=>powstaly gory swietokrzyskie i Sudety
Orogenza hercynska=>powstal rzon (fundament) krystaliczny Tatr,wypietrzone gory Swietokrzyskie i Karpaty.
Orogeneza alpejska=>wystapily na przelomie ery mezozoicznej i kenozoicznej. Zostaly wydzwigniete i sfaldowane Karpaty, wydzwigniete wyzyny, powstalo zapadlisko podkarpackie, nastapilo odmlodzenie rzezby(ponowne wydzwigniecie) gor Swietokrzyskich i Sudetow. Sudety ulegly popekaniu i wydzwignieciu jednych partii wzgledem innych, powstaly gory zrebowe.

ERA MEZOZOICZNA
W akwenach morskich na terenie Polski zaczely powstawac skaly opsadowe:wapienne, dolomity, piaskowce.
Pod koniec ery mezozoicznej prawie cala Polska zalana byla mrozem. Zaczely sie kolejne ruchy gorotworcze i orogeneza alpejska - powstanie Karpat i odmlodzenie Sudetow i Gor Swietokrzyskich. 3x Polska zostala zalana.
W morzach osadzaly sie rudy cynku i olowiu (wyzyna slaska). Powstalo zapadlisko podkarpackie. Zostaly wydzwigniete wyzyny. Sudety ulegly popekaniu, utworzyly sie uskoki i zreby.
ERA KENOZOICZNA
-trzeciorzed-wystepowaly plytkie morza i osadzaly sie gipsy i wapienie, tworzyly sie poklady siarki (kotlina sandomierska) na obszarze pogorza karpackiego tworzyla sie ropa i gaz ziemny, Bochmia i Wieliczka - sol. W Polsce srodkowej w klimacie wilgotnym goracym tworzyly sie poklady wegla brunatnego. Ma 300 mln. lat. Orogeneza alpejska byly wulkany i skaly magmowe. Pod koniec klimat znacznie sie ochlodzil
CZWARTORZED
1)Na poczatku czwartorzedu wystapila epoka lodowcowa-plystocen. Na obszarze Polski wystapily 3 duze zlodowacenia - sa wyrazne slady.
-zlodowacenie poludniowo-polskie (krakowskie)
-zlodowacenie srodkowo polskie nie objelo obszarow gor i wyzyn
-zlodowacenie polnocnopolskie (baltyckie) pobrzeza i pojeziera). W gorach - Tatry i Karkonosze - lodowce gorskie.
FORMY POLODOWCOWE
-glazy narzutowe-skaly przeniesione przez lodowiec
Morena denna-obszar falisty lub rowninnny z gliny na ktorym zalega lodowiec
Morena czolowa-ciag pagorkow ktore powstaly przed czolem lodowca i zbudowane jest z np. glin,piaskow, zwirow - rozne. Wyznaczaja zasieg zlodowacen
Jeziora rynnowe-utworzyly sie w rynnach wyrzezbionych przez wody z topniejacego lodowca. Waskie glebokie np. Hancza
Jeziora morenowe-powstawaly w zaglebieniach
Moreny denne-szerokie, plytkie np. Sniadrwy.
pradolina-szerokie doliny odplywu wod polodowcowych. Sa rownolegle do czola lodowca.
less-pylasta skala,skladajaca sie z drobnych okruchow kwarcu,nawianych przez wiatry wiejace od ladolodu
sandr-rozlegle,plaskie pola piaskow wyplykane przez wody z ladolodu

W Tatrach w wyniku lodowcow gorskich powstaly jeziora cyrkowa (powstaly w zaglebieniach gdzie zbieral sie lod). Powstalu doliny polodowcowe. Sa w Tatrach wysokich. Dolina pieciu stawow, dolina gasiennicowa.
KALOCEN
Klimat sie ocieplil, powstalo M. Baltyckie, stopnialy lodowce. Uksztaltowala sie siec rzeczna w Polsce. Tworzyly sie w srodkowej polsce wydmy srodladowe(najwieksze sa w Puszczy Kampinowskiej) zaczela pojawiac sie roslinnosc, gleby. Na obszarach wapiennych powstaly zjawiska krasowe.


Ziemia ma 4,5 miliarda lat.
1.PREKAMBR
1)ARCHAICZNA=> rozpoczelo sie formowanie skorupy ziemskiej.
2)PROTEROZOICZNA => ksztaltowaniu sie litosfery towarzyszly ruchy gorotworcze oraz zjawisko wulkaniczne.
UFORMOWALO SIE=>szereg tzw. platform kontynentalnych, bedacych najstarszymi czesciami kontynentow => jedna z nich jest platforma wschodnioeuropejska, na ktorej znajduje sie wschodnia czesc obecnego obszaru Polski. => Najwiecej bylo procesow zewnetrznych.
2.PALEOZOICZNA
1)KAMBR=>czesc obecnego obszaru Polski zajmowalo morze.
Powstaly w nim grube poklady wapieni (obszar obecnych Sudetow)
oraz piaskowcow i lupkow (teren obecnych Gor Swietokrzyskich)
2)ORDOWIK
3)SYLUR
orogeneza kaledonska. =>doprowadzila ona do czesciowego sfaldowania Sudetow i Gor Swietokrzyskich
4)DEWON =>klimat ulegl ociepleniu.
tereny pokryte morzem - m.in. w Gorach Swietokrzyskich i na Wyzynie Krakowsko-Czestochowskiej - utworzyly sie grube osady wapieni.
Rozpoczely sie ponowne ruchy gorotworcze =>orogeneza hercynska.
5)KARBON=>doprowadzila ona do ponownego wypietrzenia Sudetow i Gor Swietokrzyskich oraz do powstania w pasie Polski srodkowej 3 wyraznych obnizen.
Ich bagniste dna porosniete byly bujnie drzewiastymi skrzypami, paprociami i widlakami. =>Zaglebienia te przykryte zostaly roznego rodzaju osadami. =>Znajdujace sie pod nimi rosliny przeksztalcily sie w wegiel kamienny.=> W ten sposob powstaly zloza tego surowca (zaglebia: Gornoslaskie, Dolnoslaskie i Lubelskie).
=>orogenezie hercynskiej towarzyszyly zjawiska wulkaniczne => wylewy lawy i powstawanie gor wulkanicznych. To wlasnie dzieki zjawiskom wulkanicznym powstaly granitowe trzony Karkonoszy i Tatr. W Sudetach zjawiska te przyczynily sie do powstania niewielkich, lecz licznych zloz rud zelaza,cynku,miedzi, olowiu , uranu, srebra i zlota.
6)PERM=>srodkowa i polnocna czesc Polski zalana byla morzem. Osadzaly sie w nim margle i wapienie, tworzyly poklady soli kamiennej i potasowej (zaglebia:Pomorskie,Wielkopolskie i Przedsudeckie). Na przedpolu Sudetow powstaly jedne z najwiekszych na swiecie zloza miedzi (Zaglebie Legnicko-Glogowskie).
3.MEZOZOICZNA
=>w rozleglych akwenach morskich pokrywajacych obrecny obszar Polski tworzyly sie skaly osadowe:wapienie, dolomity i piaskowce, z ktorych zbudowane sa w czesci Wyzyna Malopolska i Wyzyna Lubelska. U schylku ery mezozoicznej niemal caly obszar Polski zalany byl morzem. Tylko niewielkie tereny wystawaly ponad poziom wody. Pod koniec tej ery rozpoczely sie kolejne ruchy gorotworcze-trwajaca do dzis orogeneza alpejska.
1)TRIAS
2)JURA
3)KREDA
4.KENOZOICZNA
TRZECIORZED=>
1 polowa=>orogeneza alpejska doprowadzila do wydzwigniecia srodkowej czesci obecnego obszaru Polski=>powstal tam lad. Nadal jednak cala polnocna czesc Polski byla zalana plytkim morzem, a obszar obecnych Karpat pokrywalo glebokie morze, sponad ktorego wystawala “wyspa” dzisiejszych Tatr.
W glebokim morzu gromadzily sie osady pochodzace glownie z niszczenia sasiadujacych z nim ladow. Osady te utworzyly tzw. flisz karpacki, zbudowany przede wszystkim z piaskowcow i lupkow.
2 polowa=>ciagle dzialanie sil wewnetrznych podczas orogenezy alpejskiej doprowadzilo do wyniesienia ponad poziom morza niemal calego obszaru dzisiejszej Polski.Na przedpolu tego nowego pasma gorskiego utworzylo sie zalane woda zapadlisko przedkarpackie (obecne kotliny:Sandomierska i Oswiecimska).
Orogeneza alpejska=>przyczynila sie ponadto do ponownego wyniesienia Sudetow i Gor Swietokrzyskich(bardzo zniszczonych przez czynniki zewnetrzne). Gdyby nie faldowanie alpejskie, nie istnialyby one dzis w krajobrazie.
Sudety=>powstaly liczne pekniecia i uskoki. Wzdluz nich poszczegolne bloki skalne podniosly sie lub opadly, tworzac gory zrebowe. Ponownie wystapily tu zjawiska wulkaniczne. Byly to glownie wylewy bazaltowe.
Pod koniec=>w warunkach cieplego i suchego klimatu, morze wypelniajace zapadlisko przedkarpacie wyschlo. W trakcie jego zanikania utworzyly sie zloza soli kamiennej (Bochnia, Wieliczka) i gipsu. Z gipsow, w wyniku dzialania bakterii, powstaly pozniej zloza siarki (Zaglebie Tarnobrzeskie). W polnocnej czesci Karpat powstaly ponadto zloza ropy naftowej i gazu ziemnego (zaglebia:Karpackie i Przedgorskie). W srodkowym pasie Polski utworzyly sie ogromne zloza wegla brunatnego(zaglebia: Belchatowskie, Koninskie, Wielkopolskie i Zachodnie).
CZWARTORZED=> dzieli sie na plejstocen i holocent
na poczatku=>wystapila epoka lodowcowa-PLEJSTOCEN
Klimat na kuli ziemskiej zaczal sie oziebiac. Na polnocnych obszarach naszego globu zgromadzily sie ogromne masy lodu. W miare uplywu czasu bylo go coraz wiecej, az zaczal sie przesuwac na poludnie, pokrywajac lodowa czapa coraz wieksze obszary Ameryki Polnocnej, Europy i Azji.
W wypadku Europy ladolod “narodzil sie” na Polwyspie Skandynawskim => nazywamy go ladolodem skandynawskim. Stamtad nasuwal sie kilkakrotnie m.in. na terytorium Polski.
ZLODOWACENIE POLUDNIOWOPOLSKIE=>ok. 600 tys lat temu czolo ogromnej lodowej czapy o grubosci blisko 2 km dotarlo do podnozy Karpat i Sudetow. Objelo ono niemal caly obszar dzisiejszej Polski. W swej wedrowce z polnocy ladolod wyrywal z podloza ogromne ilosc materialu skalnego:glazy,zwir.piasek,glebe. Wszystko to zostalo wtopione w lod i naniesione na obszar Polski.
Okolo 430 tys lat temu w wyniku ocieplenia klimatu, ladolod skandynawski stopnial. POZOSTAWIL PO SOBIE:
=>morena denna-powstala gdy niemal caly obszar dzisiejszej Polski zaslany zostal gruba warstwa materialu skalnego przyniesionego z Polwyspu Skandynawskiego: glazami, zwirem, piaskiem i glina.
=>morena czolowa-powstala gdy znaczna czesc materialu skalnego przenoszona byla z Polwyspu Skandynawskiego do stojacego czola ladolodu. Tam ten material “uwalnial sie” z lodu i gromadzil w podluzne pasy wzniesien.
=>jeziora rynnowe(waskie, glebokie np. Hancza)-powstaly gdy stopnial lod w wielu z podluznych poludnikowych zaglebien(zwanych rynnami) wymytych przez wody plynace w szczelinach pod ladolodem.
=>jeziora morenowe(szerokie,plytkie, np.Sniadrwy)-powstale w zaglebieniach pomiedzy wzniesieniami moreny czolowej oraz w zaglebieniach moreny dennej.
=>sandry-powstale przez wody wyplywajace spod ladolodu oraz pochodzace z topnienia jego czola ktore wyplukiwaly z moren czolowych piasek,usypujac przed nimi rozlegle,plaskie pola piaskow.
=>pradoliny-powstale gdy ogromne ilosci wody wyplywajacej spod ladolodu, wody pochodzace z topnienia jego czola oraz wody rzek plynacych z poludnia utworzyly wielka,potezna rzeke. Plynela ona na zachod, wzdluz czola ladolodu, zlobiac kilkusetkilometrowej dlugosci doline rzeczna.

ZLODOWACENIE SRODKOWOPOLSKIE=>Po ociepleniu, trawalacym ok 20 tys lat, znowu nastapilo ochlodzenie klimatu. Po raz kolejny ladolod nasunal sie m.in.na teren Polski. Pokryl on jednak znacznie mniejszy obszar.
U czola ladolodu znow powstal pas moren czolowych,pola sandrowe i pradolina, zas pod ladolodem wyzlobione zostaly rynny. Po jego stopnieniu pozostala gruba warstwa moreny dennej.
To jednak nadal nie koniec. Na poludnie od ladolodu panowal klimat subpolarny. Ziemia byla tam zamarznieta do glebokosci od kilku do kilkuset metrow. Podczas, zazwyczaj krotkich,okresow ocieplenia rozmarzala tylko wierzchnia warstwa gruntu,ktora splywala po zamarznietym podlozu. Powodowalo to obnizenie i splaszczenie wzniesien znajdujacych sie na poludnie od czola ladoladu. Duze wahania temperatury powietrza byly przyczyna wietrzenia skal.
goloborza=>najbardziej znane skutki wietrzenia na przedpolu ladolodu, wystepujace w Gorach Swietokrzyskich, rumowiska skalne.
Na poludnie od ladolodu znaczne obszary pokryte zostaly lessem.
less=>pylasta skala zwiezla,skladajaca sie z drobnych okruchow kwarcu,nawianych przez wiatry wiejace od ladolodu. Less osadzony zostal m.in. na Nizinie Slaskiej, obrzezach Gor Swietokrzyskich oraz w poludniowej czesci Wyzyny Lubelskiej. Na lessach powstaly bardzo urodzajne gleby.
wydmy=>usypane na sandrach, efekt dzialnia wiatru na poludnie od ladolodu skandynawskiego. Obecnie sa najczesciej porosniete lasami.
Kolejne ocieplenie klimatu=> wycofanie sie ladolodu zlodowacenia srodkowopolskiego na polnoc. Nie cofal sie on jednak rownomiernie - na dluzej zatrzymal sie m.in. wzdluz linii okreslanej jako stadial Warty. I znowu historia sie powtorzyla. Powstaly pasy moren czolowych widoczne dzisiaj w krajobrazie Polski m.in. jako Wzgorza Dalkowskie i Wzgorza Trzebnieckie(na polnoc od Wroclawia). Usypane zostaly kolejne piaskowe pola sandrowe, powstaly kolejne rynny, pradolina oraz wiele jezior.

ZLODOWACENIE POLNOCNOPOLSKIE=>ostatnie zlodowacenie, ktore wywarlo silny wplyw na krajobraz Polski. Objelo ono juz tylko polnocna czesc Polski.
POZOSTAWILO=>moreny czolowe i morene denna, sandry, jeziora itd. Wycofujac sie na polnoc, ladolod zlodowacenia polnocnopolskiego zatrzymal sie nieco dluzej wzdluz linii okreslanej jako faza pomorska. Pasa wzgorz na obecnych pojezierzach - Pomorskim i Mazurskim - to moreny czolowe, powstale podczas fazy pomorskiej zlodowacenia polnocnopolskiego.
KRAJOBRAZ POLODOWCOWY=>ok 12 tys lat temu ladolod ostatecznie stopnial=> zakonczyla sie epoka lodowcowa.
SLADY=>
1.Znaczna czesc obszaru Polski zostala pokryta warstwa moreny dennej.
2.Powstalo kilka pasow rzezby polodowcowej, z ktorych kazdy sklada sie z ciagow moren czolowych, sandrow, jezior i pradoliny.
3.Na poludniu znaczne tereny pokryte zostaly warstwa lessu.
4.Ladolod skandynawski byl najpotezniejszym rzezbiarzem krajobrazu Polski-osady polodowcowe (plejstocenskie) pokrywaja przewazajaca czesc obszaru naszego kraju. Powstala w epoce lodowcowej rzezba tereny nie jest jednak obecnie rownie dobrze zachowana i widoczna na calym obszarze naszego kraju. Rzezba tych terenow, ktore na zostaly objete pozniejszymi zlodowaceniami, niszczona byla przez czynniki zewnetrzne znacznie dluzej niz rzezba terenu uksztaltowana przez zlodowacenia pozniejsze.
NP. rzezba polodowcowa kotlin podkarpackich i wyzyn (zlodow.poludniowopolskie) =>praktycznie juz nie istnieje.
wyzyny=>jedyne slady po epoce lodowcowej sa lessy i goloborza
kotliny podkarpackie=>niezbyt grupa warstwa moreny dennej. Jeziora pozarastaly i zanikly.
1.ocieplil sie klimat, ustapil ladolud, powstalo morze Baltyckie
2.uformowalo sie siec rzeczna
3.zaczela sie pojawiac roslinnosc, zwierzeta
4.powstawaly gleby

KRAJOBRAZ STAROGLACJALNY
=>niziny srodkowopolskie, przewaga rownin, formy polodowcowe ulegly wyrownaniu, brak jezior, szerokie pradoliny i mala grubosc osadow polodowcowych. wydmy srodladowe
=>obszar nizin srodkowopolskich, formy polodowcowe zlodowacenia srodkowo poskie ulegly zrownaniu. Nie ma jezior polodowcowych, fragmenty moren czolowych, sa szerokie pradoliny, wydmy srodladowe. Mala grubosc osadow polodowcowych.
KRAJOBRAZ MLODOGLACJALNY
=>(mlodolodowcowy)-wystepuje na pojezierzach i pobrzezach, obszar ostatniego zlodowacenia, zachowaly sie wyrazne formy polodowcowe: pagorki, jeziora, duza grubosc osadow polodowcowych.
=>nazywamy tak najlepiej zachowany krajobraz polodowcowy powstaly podczas zlodowacenia polnocnopolskiego. Pobrzeza i pojezierza Polskie, wyraznie zachowaly sie formy polodowcowe:pagorki morenowe, jeziora polodowcowe, duza grubosc obszarow polodowcowych.




+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++


Wiek ziemi określa się na 4.5 mld lat. Polska jest obszarem
nizinnym ponieważ obszar nizinny leży na grubej pokrywie
skał krystalicznych (prekambryjskich i paleozoicznych), platformy
wschodnioeuropejskiej, która nie uległa sfałdowaniu.
Ruchy górotwórcze wystąpiły w Polsce południowej.
W paleozoiku wystąpiły 3 orogenezy:
1.Orogeneza kaledońska - początek powstania Gór
Świętokrzyskich i Sudetów.
2.Orogeneza hercyńska ostateczne wypiętrzenie Sudetów
i Gór Świętokrzyskich. Powstał fundament krystaliczny Tatr.
3.Orogeneza alpejska - pod koniec ery Menozoicznej i początku
Kenozoicznej wydźwignięte zostały wyżyny. Nastąpiło
odmłodzenie Sudetów i Gór Świętokrzyskich. Wydźwignięcie
Sudetów spowodowało popękanie skał, jedne bloki skalne się
podnosiły, a inne obniżały. Sudety są górami zrębowymi, a
Karpaty fałdowymi. Ruchom górotwórczym towarzyszyła silna
działalność wulkaniczna - powstały skały magmowe. Z magmą
wydostawały się na powierzchnie związki metali w karbonie
tworzył się węgiel kamienny. W trzeciorzędzie powstał węgiel
brunatny. W płytkich morzach osadziła się sól kamienna. W
erze mezozoicznej obszar polski kilkakrotnie był zalany morzem.
Powstawały skały wapienne (głownie organiczne). W
trzeciorzędzie powstała siarka kotliny sandomierskiej i tworzyła
się ropa naftowa i gaz ziemny.
Czwartorzęd dzieli się na plejstocen i holocen.
Plejstocen-nazywamy epoką lodowcową.
W Polsce wystąpiły 3 różne zlodowacenia:
-południowopolskie -środkowopolskie -północnopolskie
Formy polodowcowe:
*morena czołowa - pagórki powstałe przed czołem lodowca
*morena denna- obszar płaski lub falisty powstały pod
lądolodem (głownie z gliny)
*pradolina-szeroka dolina odpływu wód polodowcowych
równoległa do czoła lodowca
*sandry piaszczyste- żwirowe stożki równinne powstałe w
wyniku osadzania osadów (piasków i żwirów) wypłukanych
przez wody wypływających z pod lodowca
*jeziora rynnowe(wąskie, podłużne i głębokie powstałe w
wyniku rzeźbienia podłoża przez wody polodowcowe)
Przykład jeziora rynnowego jest Gopło.
*jeziora morenowe- powstała w zagłębieniach pomiędzy
wzniesieniami moreny dennej (płytkie, lecz o dużej
powierzchni)np. jezioro Śniardwy.
Less- jest to skała pylasta, powstała w wyniku osadzania
pyłów wywiewanych przez wiatr. Najwięcej lessu występuje
na południu Polski.
1.Krajobraz młodo glacjalny (np. pojezierza i pobrzeża)
zachowały się formy polodowcowe liczne pagórki (Wierzyca),
duża liczba jezior polodowcowych (duża grubość osadów).
2.Krajobraz staro glacjalny (np. niziny środkowopolskie)
charakteryzuje się: zrównaniu form polodowcowych, brak
jezior polodowcowych, duże ilości szerokich pradolin. Mała
grubość osadów polodowcowych. W górach wyższych (Tatry,
Karkonosze) tworzyły się lodowce górskie. Powstały źreby
polodowcowe, jeziora polodowcowe, jeziora cyrkowe-występujące
w tzw. Cyrkach, gdzie tworzył się lodowiec górski.
W holocenie klimat się ocieplił. Powstało M. Bałtyckie.
Uformowała się dzisiejsza sieć rzeczna. Pojawiły się rośliny,
zwierzęta, formowały się gleby. Po jakimś czasie pojawił się człowiek.

Budowa geologiczna

W Polsce stykają się trzy wielkie struktury tektoniczne: platforma wschodnioeuropejska, paleozoiczna strefa fałdowa i alpejskie pasmo fałdowe. Prekambryjska platforma wschodnioeuropejska obejmuje Polskę północno-wschodnią. Jej podłoże nazywane cokołem zbudowane jest z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych. Na nim znajduje się pokrywa platformowa, którą tworzą osadowe skały paleozoiczne, mezozoiczne i czwartorzędowe. Od zachodu platformę ogranicza strefa Teisseyre'a-Tornquista (T-T). Paleozoiczna strefa fałdowa formowała się od końca prekambru aż po późny karbon. Podczas orogenezy kaledońskiej i hercyńskiej zostały sfałdowane i wypiętrzone Sudety i Góry Świętokrzyskie. W Sudetach i na ich przedpolu oraz na Wyżynie Lubelskiej powstały zapadliska, które w karbonie wypełniły się osadami węglonośnymi. Orogenezie hercyńskiej towarzyszył plutonizm i wulkanizm. Powstały intruzje granitowe Tatr i Karkonoszy, granity w okolicach Strzegomia i Strzelina oraz skały wulkaniczne w Sudetach i okolicach Krakowa. W paleozoicznej strefie fałdowej zaznaczyły się również ruchy orogenezy alpejskiej. Odmłodziły one Sudety i Góry Świętokrzyskie. W permie i mezozoiku skały paleozoiczne przykryte zostały grubą pokrywą utworów permsko-mezozoicznych. Osadową pokrywę permsko-mezozoiczną tworzą skały osadowe z permu, triasu, jury i kredy, o miąższości do kilku tysięcy metrów. Są to piaskowce, zlepieńce i iłowce, wapienie, dolomity, gipsy, anhydryty. Znajdują się w nich złoża soli kamiennej i potasowej, rud cynku i ołowiu oraz miedzi. U schyłku kredy ruchy tektoniczne orogenezy laramijskiej uformowały w pokrywie permsko-mezozoicznej duże struktury tektoniczne: nieckę brzeżną (mazowiecką i lubelską), antyklinorium środkowopolskie (Wał Kujawsko-Pomorski), nieckę szczecińsko-łódzko-miechowską, monoklinę przed-sudecką i śląsko-krakowską. W obrębie Wału Kujawsko-Pomorskiego sól kamienna przebiła skały mezozoiczne i dochodzi do powierzchni w formie wysadów. Alpejskie pasmo fałdowe ukształtowane zostało w kilku fazach orogenezy alpejskiej. Składa się z Karpat wewnętrznych - Centralnych (Tatry, pieniński pas skałkowy, niecka podhalańska), Karpat zewnętrznych (Fliszowych) oraz zapadliska podkarpackiego. Karpaty wewnętrzne fałdowane były w późnej kredzie, zewnętrzne w późnym trzeciorzędzie, a pieniński pas skałkowy w obu tych okresach. Tatry zbudowane są z trzonu krystalicznego i mezozoicznych skał osadowych. Trzon krystaliczny budują głównie gnejsy i łupki metamorficzne w Tatrach Zachodnich oraz różne odmiany granitu we Wschodnich. Pieniński pas skałkowy zbudowany jest głównie z wapieni. Karpaty zewnętrzne obejmują Beskidy i Pogórze Karpackie. Głównym budulcem są skały fliszowe - naprzemianległe piaskowce i łupki o miąższości do 6000 m. W miocenie zapadlisko przedkarpackie zalane było morzem, w którym osadziły się gipsy, anhydryty i sól kamienna. W trzeciorzędzie, w eocenie i oligocenie niemal całą Polskę, z wyjątkiem Karpat i wyżyn, zalało morze. Na nie zalanym przedpolu Sudetów tworzyły się pokłady węgla brunatnego. Powstawał on również w dolinach rzek mioceńskich lub w rowach tektonicznych (Konin, Bełchatów). W czwartorzędzie nastąpiły co najmniej cztery zlodowacenia. Najstarsze z nich, podlaskie (Narwi), objęło prawdopodobnie obszar północno-wschoclniej Polski. Zlodowacenie południowopolskie lub krakowskie (zlodowacenie Sanu) miało największy zasięg. Lądolód dotarł do Karpat i Sudetów, wkraczając w ich niższe części (clo wysokości 400 m n.p.m.). Mniejszy zasięg miały zlodowacenia środkowopolskie. Lądolód objął wówczas Sudety, Bramę Morawską, północną krawędź Wyżyny Małopolskiej, Góry Świętokrzyskie i północną krawędź Wyżyny Lubelskiej. Zlodowacenie północnopolskie (Wisły) zajęło Pomorze, środkową Wielkopolskę, Kujawy i Pojezierze Mazurskie. Jego maksymalny zasięg wyznacza południowa granica pojezierzy. Z najnowszych badań wynika, że w obrębie czterech głównych zlodowaceń można wyróżnić odrębne okresy lodowcowe i interglacjały. W plejstocenie kilkakrotnie zlodowa-cone były również Tatry. Przed czołem lądolodu formowały się pokrywy lessowe (Wyżyna Lubelska, Kotlina Sandomierska, Pogórze Karpackie i Przedgórze Sudeckie). Budowa geologiczna jest jednym z czynników kształtujących pokrywę glebową. Na osadach polodowcowych powstały gleby brunatne (głównie na pojezierzach), płowe i bielicowe (na nizinach). Na nizinach są też czarne ziemie - na obszarach pobagiennych. Gleby brunatne i płowe zajmują również dużą część Wyżyny Krakowsko-Częstochow-skiej, Niecki Nidziańskiej, Wyżyny Kieleckiej oraz Roztocza. Wśród nich na skałach węglanowych występują płaty rędzin. Na Wyżynie Lubelskiej, Pogórzu Karpackim i Przedgórzu Sudeckim na płatach lessu wytworzyły się czarnoziemy. Na obszarach bagiennych powstały gleby bagienne (w dolinie Biebrzy, Narwi, na Polesiu, w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldziej i na Równinie Pyrzyckiej). W dnach dolin występują mady, zajmujące największy obszar na Żuławach Wiślanych. W Karpatach Zewnętrznych dominują gleby brunatne. W Tatrach i Sudetach powstały gleby górskie: na skałach krystalicznych bielice, na wapieniach i dolomitach górskie rędziny. Największy obszar zajmują gleby brunatne i płowe (52%) oraz bielice (26%). Niewielki udział mają: gleby zabagnione i bagienne 8%, mady 5%. Mniej niż 1% powierzchni zajmują rędziny, czarnoziemy i czarne ziemie.

---