Pojęcie przedsiębiorstwa państwowego.
Wśród podmiotów prowadzących działalność gospodarczą przedsiębiorstwa państwowe odgrywają kluczową rolę, i to nie tylko w ramach sektora państwowego, ale w gospodarce narodowej jako całości. Decyduje o tym skupienie w ich rękach przeważającej części, a w niektórych dziedzinach nawet całości narzędzi i środków produkcji. Rozmiary dóbr materialnych, którymi gospodarują, potencjał gospodarczy, rozmiary dokonywanych transakcji, udział w tworzeniu dochodu narodowego - ciągle jeszcze decydują o znaczeniu przedsiębiorstw państwowych na płaszczyźnie ekonomicznej.
Przedsiębiorstwo państwowe jest należącą do państwa organizacją, która wykonuje określoną funkcję, mianowicie funkcję gospodarowania, prowadzi działalność gospodarczą w szerokim rozumieniu tego słowa. W tym znaczeniu używa się terminu przedsiębiorstwo mówiąc na przykład, że przedsiębiorstwo przynosi straty, że przedsiębiorstwo uzyskało kredyt bankowy, albo że przedsiębiorstwo zawarło umowę na budowę mostu. Mówi się tu o przedsiębiorstwie jako o podmiocie prawa. Obok tego jest i drugie znaczenie terminu przedsiębiorstwo. Rozumie się przez nie mianowicie zespół składników majątkowych tworzących gospodarczą bazę przedsiębiorstwa: nieruchomości i rzeczy ruchome (grunty, zabudowania, maszyny, wyposażenie), fundusze, a także wierzytelności i inne prawa podmiotowe przedsiębiorstwa. Inaczej niż w poprzednim znaczeniu przedsiębiorstw występuje tu jako przedmiot prawa.
W tych dwóch znaczeniach: podmiotowym i przedmiotowym, pojawia się omawiane pojęcie również w przepisach prawnych oraz w naukach prawniczych. Najczęściej przepisy mówią o przedsiębiorstwie jako o podmiocie prawa, a więc stronie stosunków prawnych. W takim znaczeniu napotykamy pojęcie przedsiębiorstwa państwowego szczególnie w prawie cywilnym. Na przykład art. 853 paragraf 1 Kodeksu cywilnego stanowi, że „przez umowę składu przedsiębiorstwo składowe zobowiązuje się do przechowywania za wynagrodzeniem przyjętych na skład towarów. Niekiedy spotykamy się w przepisach także z rozumieniem przedsiębiorstwa jako przedmiotu stosunków prawnych, zwłaszcza cywilnoprawnych, a więc wyłącznie składników majątkowych, które mogą być sprzedane albo stanowić przedmiot innej transakcji między stronami.
Definicje przedsiębiorstwa państwowego jako podmiotu prawa zawiera ustawa o przedsiębiorstwach państwowych. Według niej przedsiębiorstwo państwowe jest samodzielnym, samorządnym i samo finansującym się podmiotem gospodarczym, posiadającym osobowość prawną.
Przedsiębiorstwo państwowe jako samofinansujący się podmiot musi dbać o to, by być rentowne. Jego celem, podobnie jak celem innych podmiotów prawa gospodarczego, jest osiąganie zysku. Z ustawowej definicji przedsiębiorstwa zostały usunięte wszelkie elementy, które nakładały na nie zadania ogólnospołeczne. Zaspokajanie potrzeb społecznych w poszczególnych dziedzinach jest tylko drogą - konieczną, bo innej w normalnej gospodarce nie ma. Ale motorem działania jest chęć osiągnięcia zysku.
Przedsiębiorstwo państwowe jest osobą prawną. Podlega ono zatem przepisom kodeksu cywilnego dotyczącym osób prawnych, na przykład w odniesieniu do zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych, organów osoby prawnej itd. - o ile przepisy szczególne, a więc przede wszystkim przepisy ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, nie zawierają odmiennego uregulowania.
Podstawowe przepisy regulujące organizację i prawne zasady działalności przedsiębiorstw państwowych są zawarte w następujących aktach normatywnych:
Ustawa z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (Dz. U. Nr 18, poz. 80 z 1991 r. z późn. zm.),
Ustawa z dnia 25 września 1981 r. o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego (Dz. U. Nr 24, poz. 123 z późn. zm.),
Ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych (tj. Dz. U. Z 1992 r. nr 6, poz. 27).
Na podstawie wymienionych ustaw, a przede wszystkim ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, wydano szereg aktów normatywnych niższego rzędu.
Spod działania przepisów ustawy o przedsiębiorstwach wyłączono niektóre przedsiębiorstwa, których działalność jest poddana odrębnej regulacji prawnej. Zadecydował o tym przede wszystkim waga i rozmiary prowadzonej przez nie działalności gospodarczej oraz jej społeczne znaczenie, ponadto zaś specyfika tych przedsiębiorstw. Należą do nich:
Przedsiębiorstwo państwowe „Polskie Koleje Państwowe”
Przedsiębiorstwo państwowe „Polskie Linie Lotnicze LOT”
Przedsiębiorstwo państwowe „Porty Lotnicze”
Banki państwowe.
Organy przedsiębiorstwa państwowego.
Organami przedsiębiorstwa państwowego są:
Ogólne zebranie pracowników lub delegatów,
Rada pracownicza,
Dyrektor przedsiębiorstwa.
Ogólne zebranie pracowników (delegatów) i rada pracownicza stanowią równocześnie organy samorządu pracowniczego przedsiębiorstwa państwowego. Samorząd pracowniczy uczestniczy w zarządzaniu przedsiębiorstwa poprzez współdecydowanie o istotnych sprawach dotyczących funkcjonowania przedsiębiorstwa, wyrażanie opinii, podejmowanie inicjatyw i zgłaszanie wniosków oraz kontrolowanie działalności przedsiębiorstwa.
Dyrektor zarządza przedsiębiorstwem i reprezentuje je na zewnątrz.
Wartość majątku państwowego przedsiębiorstwa odzwierciedlają dwa fundusze:
Fundusz założycielski (wartość wydzielonej przedsiębiorstwu części mienia ogólnonarodowego)
Fundusz przedsiębiorstwa (wartość majątku po odliczeniu funduszu założycielskiego).
Organem założycielskim państwowego przedsiębiorstwa może być naczelny i centralny organ administracji państwowej, bank państwowy oraz wojewoda.
Akt organu założycielskiego o tworzeniu przedsiębiorstwa określa jego nazwę, siedzibę i przedmiot działalności. Organ założycielski wyposaża przedsiębiorstwo państwowe w środki niezbędne do prowadzenia działalności, co zostaje określone w akcie prawnym o jego utworzeniu. Przedsiębiorstwo gospodarując wydzielonym i nabytym mieniem zapewnia jego ochronę. Ponadto organ założycielki decyduje o łączeniu, podziale i likwidacji przedsiębiorstwa państwowego oraz dokonuje kontroli i oceny jego działalności.
Formy i rodzaje przedsiębiorstw państwowych.
Zależnie od przyjętego punktu widzenia możliwe są różne podziały przedsiębiorstw państwowych. Zależy to też od płaszczyzny podziału: ekonomicznej, organizacyjnej, prawnej lub innej. Tradycyjnym podziałem o czysto formalnym charakterze jest podział przedsiębiorstw na kluczowe i terenowe. Do pierwszej grupy należą przedsiębiorstwa powoływane przez naczelne i centralne organy administracji państwowej, w praktyce najczęściej przez branżowych ministrów. Do drugiej grupy przedsiębiorstwa powoływane przez terenowe organy administracji państwowej. Status przedsiębiorstw kluczowych mają z reguły przedsiębiorstwa wykraczające w swojej działalności poza wąskie granice jednostki terytorialnej, w której mają siedzibę. Ze względu na swój potencjał gospodarczy odgrywają one w gospodarce narodowej większą rolę niż przedsiębiorstwa terenowe.
Szczególnym rodzajem przedsiębiorstw państwowych są przedsiębiorstwa użyteczności publicznej. Przedsiębiorstwa powołane w takim charakterze mają przede wszystkim na celu bieżące i nieprzerwane zaspokajanie potrzeb ludności w takich dziedzinach, jak komunikacja miejska, dostawy energii elektrycznej, gazowej i cieplnej, inżynieria sanitarna, gospodarka lokalami, usługi pogrzebowe, utrzymanie terenów zielonych, usługi kulturalne. Jest to rodzaj przedsiębiorstw, przy których dopuszcza się możliwość prowadzenia gospodarki nierentownej, jeżeli jest ona niezbędna ze społecznego punktu widzenia. W związku z ogólną zasadą samofinansowania się przedsiębiorstwa państwowego, stanowiącą jedną z podstawowych zasad reformy gospodarczej przedsiębiorstwo użyteczności publicznej jest w razie potrzeby dotowane przez organ założycielski.
W związku ze swoimi szczególnymi zadaniami, a także dlatego, że państwo częściowo finansuje jego działalność, samodzielność przedsiębiorstwa użyteczności publicznej jest ograniczona. Przejawia się to między innymi w tym, że organ założycielski określa zakres i warunku, na jakich przedsiębiorstwo jest obowiązane świadczyć usługi na rzecz ludności, może określić zasady i warunku tworzenia jednostek organizacyjnych przedsiębiorstwa, zatwierdza statut, wreszcie powołuje i odwołuje dyrektora. Dalsze ograniczenia szczegółowe wprowadzają przepisy wykonawcze Rady Ministrów.
Nową kategorią przedsiębiorstw są przedsiębiorstwa mieszane, czyli prowadzące działalność na bazie kapitały państwowego i innego. Różnią się one od zwykłych przedsiębiorstw państwowych sposobem tworzenia, gdyż nie są powoływane decyzją administracyjną, lecz w drodze umowy. Kierując się swoimi potrzebami, przedsiębiorstwa mogą powoływać do życia nowe przedsiębiorstwa, powierzając im określone zadania. W grupie tej trzeba odróżnić przedsiębiorstwa międzynarodowe i wewnętrzne.
Przedsiębiorstwa międzynarodowe mogą być tworzone przez organy administracji państwowej wspólnie z innymi państwami, co będzie dotyczyło na ogół wielkich przedsięwzięć gospodarczych, prowadzonych na podstawie porozumień międzynarodowych, a ponadto na podstawie umowy zawartej przez przedsiębiorstwo państwowe z podmiotem zagranicznym.
Ponadto przedsiębiorstwo państwowe wspólnie z innymi osobami prawnymi, a także osobami fizycznymi, może tworzyć jednostki gospodarcze przewidziane w przepisach prawa, na przykład spółki, spółdzielnie i inne, z zadaniem prowadzenia przedsiębiorstwa wewnętrznego. Takie przedsiębiorstwo spółki, spółdzielni czy innego podmioty gospodarczego nie jest oczywiście przedsiębiorstwem państwowym w rozumieniu ustawy.
Przedsiębiorstwa państwowe mogą uruchamiać swoje placówki także na zasadzie agencji, tzn. powierzać swoje placówki osobom fizycznym (agentom) na podstawie umowy. Może to nastąpić pod warunkiem, że zatrudnienie w tej placówce nie przekroczy 50 osób ( w placówce handlowej, usługowej lub gastronomicznej - 250 osób). Powierzenie agentom prowadzenia placówek powinno nastąpić w drodze przetargu. Z agentami można zawierać dwa rodzaje umów:
Umowę agencyjna, na podstawie której agent wynagradzany jest w formie prowizji od wykonanego (osiągniętego) obrotu;
Umowę na warunkach zlecenia, na podstawie której agent otrzymuje resztę przychodów ze sprzedaży pozostałą po pokryciu kosztów działalności, zobowiązań wobec budżetu i banków oraz uiszczeniu zryczałtowanej opłaty na rzecz przedsiębiorstwa państwowego.
Rejestr przedsiębiorstw państwowych
Przedsiębiorstwo państwowe podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorstw państwowych, prowadzonego przez właściwy ze względu na siedzibę przedsiębiorstwa sąd rejonowy. Wpis przedsiębiorstwa do rejestru jest obowiązkowy, a jego dokonanie zostało obwarowane odpowiednimi sankcjami.
Wpis ma charakter konstytutywny. Z chwilą wpisania przedsiębiorstwo uzyskuje osobowość prawną, wraz z nią zdolność do czynności prawnych. Tak więc przedsiębiorstwo dopiero od chwili zarejestrowania staje się podmiotem prawa cywilnego, uzyskuje możność zawierania umów i dokonywania innych czynności prawnych, a tym samym prowadzenia normalnej działalności gospodarczej. Do złożenia wniosku o wpis rejestru jest obowiązany dyrektor przedsiębiorstwa, a w razie likwidacji lub upadłości przedsiębiorstwa - likwidator lub syndyk masy upadłości. Do wniosku należy dołączyć wymagane przez przepisy dokumenty, stanowiące podstawę wpisu. W przypadku wniosku o wpisanie nowo powstałego przedsiębiorstwa, do wniosku powinien być dołączony w szczególności odpis aktu o utworzeniu przedsiębiorstwa oraz statut przedsiębiorstwa. W toku postępowania rejestrowego sąd bada zgodność treści dokumentów z prawem.
Dla każdego przedsiębiorstwa zakłada się osobną księgę rejestrową, składającą się z czterech działów (I - oznaczenie przedsiębiorstwa, II - organizacja przedsiębiorstwa, III - mienie przedsiębiorstwa, IV - połączenia, podział i likwidacja oraz upadłość przedsiębiorstwa). Każdy dział obejmuje szereg szczegółowych wpisów. Zmiana stanu faktycznego powoduje konieczność dokonania nowego wpisu, który zastępuje wpis zdezaktualizowany.
Rejestr przedsiębiorstw państwowych nie jest w pełni jawny. W literaturze określono to jako ograniczoną jawność formalną. Wgląd do rejestru oraz zaświadczenie, odpisy i wyciągi może uzyskać tylko osoba, która wykaże, że ma w tym interes prawny. Takie ograniczenie jawności rejestru przedsiębiorstw państwowych budzi - podobnie jak pod rządami poprzednio obowiązujących przepisów - istotne wątpliwości. W literaturze podnoszono, że pełna jawność rejestru może i powinna stanowić narzędzie społecznej kontroli działalności przedsiębiorstw, a przede wszystkim ich gospodarności. Postulat jawności rejestru przedsiębiorstw państwowych nie oznacza oczywiści ujawnienia tajemnic technologicznych, handlowych i innych, gdyby się one - co mogłoby być zjawiskiem jedynie wyjątkowym - znajdowały w rejestrze. Rejestr może być udostępniony do wglądy tylko pod nadzorem sekretarza sądowego.
Należy przyjąć, choć brak na to wyraźnej podstawy prawnej, że osoby działające w zaufaniu do treści wpisów w rejestrze przedsiębiorstw są chronione, to znaczy nie mogą ponieść szkody w razie niezgodności wpisu ze stanem faktycznym. Istnieje tu analogia do tzw. rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych i rejestrów handlowych.
Podsumowanie.
Zgodnie z tym co napisałem wyżej przedsiębiorstwo państwowe jest samodzielnym, samofinansującym się i samorządnym podmiotem gospodarczym posiadającym osobowość prawną. Tworzy je organ państwowy i wyposaża w kapitał niezbędny do prowadzenia działalności gospodarczej. Podmiot ten posiada kompetencje decyzyjne w zakresie ustalania strategii rozwoju i ekonomicznych programów działania, wielkości i struktury produkcji, dysponowania majątkiem i dochodami, określania polityki handlowej, finansowej, kadrowej i płac. Przedsiębiorstwo państwowe prowadzi działalność na własny rachunek i ryzyko. Oznacza to, że o jego istnieniu decyduje możliwość osiągania przez niego zysku. Konsekwencją posiadanej samodzielności jest osobowość prawna, czyli zdolność do wchodzenia w stosunki prawne z innymi jednostkami, np. do zawierania umów, zaciągania kredytów i innych zobowiązań finansowych.
W okresie gospodarki socjalistycznej w Polsce przedsiębiorstwa państwowe były dominującymi podmiotami gospodarczymi. Od 1990 r. dąży się do zasadniczego ograniczenia liczby tych przedsiębiorstw w drodze prywatyzacji.
Literatura:
Piotr Urbaniak - Wprowadzenie do mikro- i makroekonomii
Jan Kufel - Prawo gospodarcze dla ekonomistów
Stanisław Chudy - Ekonomika i organizacja firmy handlowej. Część 1
www.student.e-tools.pl
7