Pedagogika społeczna - geneza, podstawowe pojęcia, główni przedstawiciele
GENEZA
Po raz pierwszy terminu "pedagogika społeczna" w literaturze użył Adolf Diesterweg, żyjący w czasach nasilających się tendencji upowszechniania oświaty; autor ten dostrzegł złożoność struktury ówczesnego mu społeczeństwa, jej zróżnicowanie klasowe i ekonomiczne oraz biedotę chłopskich i robotniczych rodzin, dla których uczęszczanie dzieci do szkoły wymagało przezwyciężenia wielu trudności natury ekonomicznej jak i tych związanych z oporem środowiska. Diesterweg obrał więc sobie za cel przygotowanie nauczycieli do niesienia odpowiedniej pomocy dziecku, który to zakres działalności nazwał właśnie pedagogiką społeczną, przy czym działalność tę traktował na równi z przygotowaniem do nauczania przedmiotów i innych ogólno - wychowawczych zadań w szkole. Zatem utworzona przez niego pedagogika społeczna skoncentrowana była głównie wokół społeczno - kulturowych składników procesu wychowania, kształtując nowe obszary działalności wychowawczej (szczególnie poza szkołą, czyli we własnym środowisku ucznia) interesowała się przede wszystkim funkcjonowaniem różnych instytucji wychowawczych, kulturalnych i socjalnych w perspektywie ich celu wspomagania i rozszerzania procesów planowej działalności wychowawczej.
PODSTAWOWE POJĘCIA
Kształcenie. Jest to ogół czynności i procesów, które umożliwiają jednostkom poznawanie przyrody, kultury, społeczeństwa i całego otaczającego świata. W trakcie tego procesu osoby uczą się w jaki sposób mogą przekształcać świat, aktywnie nim uczestniczyć. Proces ten obejmuje również wszechstronny rozwój ludzkich sprawności: fizycznych i umysłowych. Wpływa na rozwój indywidualnych uzdolnień i zainteresowań, pomaga kształtować poglądy i opinie, przekonania i postawy. Służy zdobyciu odpowiednich umiejętności i kwalifikacji zawodowych. Proces kształcenia można traktować jako sumę dwóch procesów: uczenia się i nauczania. Organizowanie procesu kształcenia spoczywa przede wszystkim na rodzinie i szkole, ale także na innych instytucjach wychowawczych. Rezultatem, wynikiem procesu kształcenia jest zdobycie wykształcenia. W trakcie kształcenia człowiek zdobywa zarówno wiadomości ogólne, powszechne, przydatne każdemu niezależnie od wykonywanego zawodu, spełniania roli i funkcji społecznej, oraz wiadomości bardziej specjalistyczne, skoncentrowane na zdobyciu kwalifikacji w określonej dziedzinie zawodowej.
Samokształcenie .Polega na samodzielnym podejmowaniu trudu wchodzenia
w proces kształcenia się ustawicznego. Celem samokształcenia jest również wykształcenie, ale także nieustanny rozwój własnych zdolności, doskonalenie umiejętności, poszerzanie swojej wiedzy. Występuje często jako zjawisko równoległe do kształcenia się.
Nauczanie. Systematyczna i intencjonalna praca nauczyciela na rzecz ucznia
lub grupy uczniów. Celem tej pracy jest wywołanie pewnych zmian w uczniach,
w ich osobowości, dyspozycjach, postępowaniu, przeżywaniu wartości i w wiedzy, a także zainspirowanie ich do podjęcia uczenia się. Działalność nauczyciela polega na przekazywaniu informacji uczniom, wskazywanie im źródeł dostępu do informacji, po to, aby ułatwić im opanowanie wiedzy o otaczającej rzeczywistości. Poprzez proces nauczania uczeń zdobywa wiedzę, rozwija swoje zdolności i zainteresowania, uczy
się podejmowania decyzji, kształtuje i rozwija swoje przekonania i postawy, poznaje wartości moralne i estetyczne, uczy się wzorców i norm występujących w danej społeczności, buduje własną hierarchię wartości.
Uczenie się. Doświadczanie, poznawanie i ćwiczenie. Rezultatem tego procesu
są nowe formy zachowań i aktywności. Człowiek uczy się nieustannie, jest to jego podstawowa działalność obok pracy i zabawy. Człowiek uczy się poprzez: zdobywanie informacji, nawyków i umiejętności, przez naśladownictwo, przez próbowanie, odkrywanie, rozwijanie posiadanych już zdolności i przekonań, przez działanie, przez pracę itd. Skuteczność uczenia się zależy od wieku, zdolności które posiadamy, predyspozycji, bodźców zewnętrznych, środowiska, motywów i celów, które sobie stawiamy. Rezultatem uczenia się jest powiększenie się poziomu wiedzy, ulepszenie lub nabycie sprawności, rozwój uzdolnień, ukształtowanie się pewnych postaw, poglądów o rzeczywistości.
Osobowość .Jest tym, czym człowiek rzeczywiście jest. Jest zespołem jego konstytutywnych cech, stałych właściwości i psychofizycznych procesów, które odróżniają jednostkę od innych. Jest to specyficzny dla danej jednostki sposób zachowania się, uczenia się, specyficzny sposób funkcjonowania w społeczeństwie, reagowania emocjonalnego, kontaktów interpersonalnych, wybierania i urzeczywistniania wartości. Osobowość w ujęciu psychologicznym to: "dynamiczna organizacja wewnątrz indywiduum tych cech psychofizycznych systemów, które determinują jego charakterystyczne zachowanie i myślenie" (Allport). W kształtowaniu się kręgosłupa osobowości główną rolę pełnia pierwsze lata życia człowieka.
Wychowanie. Świadoma i planowa działalność społeczna, która opiera się na stosunku wychowawczym (wychowawca - wychowanek). Celem tej działalności jest wywołanie pożądanych, trwałych zmian w osobowości wychowanka. Wychowanek jest traktowany tu w sposób całościowy, stąd zmiany powinny zachodzić zarówno w jego sferze poznawczo - instrumentalnej, jak i emocjonalno - motywacyjnej. Rezultatem wychowania jest zdobyta wiedza oraz ukształtowane postawy wychowanka do świata, ludzi i siebie samego. Wychowanie powinno opierać się na dialogu.
Samowychowanie. Samodzielna praca człowieka nad własnym charakterem, nad osobowością, aby się zmieniać, rozwijać, poszerzać własne horyzonty, ulepszać sposób życia i funkcjonowania w świecie. Służą do tego pewne wzorce, ideały, ku którym się kierujemy. Samowychowanie jest uzupełnieniem procesu wychowania.
Środowisko. To przestrzeń dla zjawisk i procesów ekonomicznych, społecznych, politycznych, kulturalnych, oświatowych i ekologicznych, które zachodzą w jakimś społeczeństwie. To miejsce życia i pracy jednostek. Wielowymiarowa przestrzeń życia człowieka.
Środowisko lokalne: zbiorowość społeczna zamieszkująca niewielki, względnie zamknięty obszar; to system instytucji służących organizacji życia zbiorowego, mechanizmy regulujące zachowania jednostkowe i stosunki międzyludzkie. Wyróżniamy takie elementy środowiska lokalnego jak: odrębność, pewien stopień odizolowania od innych środowisk, cywilizacyjna, religijna i narodowa tożsamość; homogeniczność zawodowa i gospodarcza; znaczny wpływ i zdolność kontroli społeczności grupowej nad jednostką; powszechne utożsamianie się jej członków.
Środowisko wychowawcze: zespół warunków wśród których bytuje jednostkai czynników przekształcających jej osobowość, oddziałujących na nią przez jakiś określony czas lub stale; miejsce w którym dokonuje się proces wychowawczy.
Rodzina. Podstawowa komórka społeczna, najbliższe środowisko wychowawcze i najbardziej naturalne. W skład rodziny wchodzą rodzice, dzieci i krewni, łączą ich więzy formalne oraz więzi pokrewieństwa.
Socjalizacja. To proces wchodzenia jednostki w życie społeczne, uspołecznienia; dokonuje się on pod wpływem życia społecznego i kultury, pod wpływem oddziaływań społeczeństwa, rodziny, szkoły, środowiska i instytucji wychowawczych na jednostkę, tak aby stała się pełnoprawnym członkiem społeczeństwa. Odbywa się to przez internalizację (nabywanie, przyswajanie przez jednostkę wartości i norm) i procesy uczenia się i tworzenia wzorów zachowań (wśród nich - wzory ról społecznych).
Pierwotna socjalizacja - widoczna w okresie dzieciństwa. Dziecko Uczy się wzorów pod wpływem interakcji z opiekunami, na drodze naśladownictwa, identyfikacji i przyjmowania ról innych ludzi z otoczenia, które są autorytetami.
Wtórna socjalizacja - sama jednostka podejmuje działania, na drodze interakcji, oddziaływania ze strony innych podmiotów życia społecznego. Ponowne uczenie się ról społecznych.
Kultura. Colo, celere - uprawiać. Pojęcie stosowane przez Cycerona dla oddania tego, co dzieje się z ziemią w trakcie procesu jej uprawy. Tak jak ziemia, uprawie poddawany jest również ludzki rozum, który doskonali się pod wpływem myślenia i kształcenia. Podobną myśl wyrażali starożytni Grecy za pomocą słowa pelomai, łącząc z tym pojęciem wyobrażenia o wewnętrznym wysiłku zmierzającym do przekształcania sfery ludzkiego myślenia, analogicznie do przeobrażeń, jakim ulega gleba pod wpływem pracy ludzkiej.
Tak ujmując kulturę, na pierwszym miejscu stawia się intelektualny rozwój człowieka, jego moralny postęp, ale także naukę, technikę, sztukę, religię, które są wytworami człowieka i służą temu, aby on stawał się coraz bardziej ludzki. W grę wchodzi tu zatem sam człowiek - jakim jest, jaki się staje i stawać powinien oraz zastany przez niego świat natury, który człowiek ma przeobrażać i czynić sobie poddanym; a także wytwory duchowe i materialne jego oddziaływań. Człowiek wkraczając w naturę, w to co zastane, we własne życie wewnętrzne, w życie społeczne oraz w naturę martwą, w sposób twórczy przeobraża i udoskonala to wszystko, co jest mu dane, według słów Księgi Rodzaju: czyńcie sobie ziemie poddaną. To, co niedoskonałe - człowiek i świat - wymaga coraz większych przeobrażeń, aby móc ustawicznie być lepszym. Człowiek poznaje prawdy o świecie, o stosunkach międzyludzkich w społeczeństwie,i to jest podstawą kultury.
Czas wolny. To czas po wykonaniu obowiązkowych zajęć przez jednostkę, który może sama zagospodarować według własnej woli, przeznaczając go na odpoczynek, rozrywkę, sen, działalność społeczną, artystyczną, kulturalną, techniczną, zgodnie z zainteresowaniami. Jest to czas pozostawiony do dyspozycji jednostki.
Środki masowego przekazu. Są to środki, które służą masowej komunikacji, masowemu oddziaływaniu, przekazywaniu treści, komunikatów wielkiej rzeszy osób. Komunikacja masowa odbywa się za pomocą takich środków jak: radio, TV, Internet, gazety, książki, obrazy, itp. Jest to komunikowanie pośrednie, w którym nie ma bezpośredniego kontaktu nadawcy z odbiorcą, nie ma też lub jest utrudniona informacja zwrotna (feed back). Środki masowego przekazu przeżywają w obecnych czasach prawdziwy rozkwit, pełnią rolę czwartej władzy w państwie, mają ogromny wpływ na kształtowanie postaw, poglądów i osobowości młodych ludzi.
Metoda organizowania środowiska. Jednostka jest uczestnikiem szerszej grupy społecznej, nie wystarczają zatem jedynie metody indywidualne. Organizowanie środowiska polega na wytwarzaniu pozytywnych bodźców wychowawczych i kompensowanie bodźców ujemnych. Dokonują tego instytucje społeczne takie jak: kluby, świetlice, czytelnie. Niwelują negatywne zjawiska społeczne. Zasadniczym celem organizowania środowiska jest wspomaganie rozwoju osób i warunków, w jakich żyją.
Profilaktyka społeczna (prewencja). Polega na zapobieganiu rozwoju zjawisk dewiacyjnych i patologicznych w społeczeństwie, powstrzymywaniu rozprzestrzeniania się ich. Dokonuje się to za pomocą specjalnie skonstruowanych planów i programów. Profilaktyka to praktyczna część pedagogiki społecznej. Ma za zadanie opisywać, wyjaśniać i przewidywać rozwój zjawisk chorobliwych i szkodliwych dla społeczeństwa.
Kompensacja. Substytucja. Uzupełnianie, wyrównywanie braków środowiskowych
i społecznych, zastępowanie niekorzystnych czynników bardziej korzystnymi. Stwarzanie godnych warunków życia. Polega na powoływaniu instytucji, które będą przekształcać środowisko życia jednostek, zastępując niemoralne, deficytowe sytuacje, eliminując sytuacje wypaczone, tak aby jednostki mogły realizować swoje życie na innej drodze.
U dzieci niedostosowanych społecznie, zaniedbanych wychowawczo i sierot, stosowną kompensacją będzie kształtowanie właściwych przebiegów procesów emocjonalnych w kontaktach międzyludzkich, w życzliwej atmosferze.
GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE
- Helena Radlińska - "Pedagogika społeczna” Wrocław 1961
- Aleksander Kamiński -uczeń Radlińskiej, związany z U. Łódzkim, tam stworzył silny ośrodek pedagogiki społecznej, badał wszelkie zagadnienia wchodzące w skład przedmiotu ped. społ., "Funkcje pedagogiki społecznej”, "Studia i szkice pedagogiczne”, "Czas wolny i jego problematyka społ. - wychowawcza”
- Ryszard Wroczyński - jest twórcą powojennej ped. społ., II wojnie powstaje I Katedra Pedagogiki Społecznej, gdzie współpracuje z Radlińską, w 1950 r po likwidacji tej katedry staje na czele powstałej w 58r. Katedry Ped. Społ. na U. Warszawskim
- Anna Przecławska - w 1983r. po śmierci Wroczyńskiego zostaje kierownikiem Katedry Ped. Społ. U.W.
- Irena Lepalczyk - po II wojnie światowej współpracuje z A. Kamińskim, Radlińską, R. Wroczyńskim w Katedrze Ped. Społ. na U. Łódzkim, bada problemy wynikłe z wojny: dziecko osierocone, kalekie, niepełnosprawne, nędza w rodzinie, analfabetyzm