PRAWO CYWILNE
PROBLEM RECEPCJI FRANCUSKIEGO KODEKSU CYWILNEGO W POLSCE.
Dzielił się na trzy księgi: o osobach, o majątkach i o różnych sposobach nabywania własności i dysponowania nią;
W Polsce → klasyczna recepcja prawa w szerokim zakresie oraz jego modyfikacja uwarunkowana przez odmienne podłoże miejscowe;
Choć pod wieloma względami kodeks był dziełem bardzo postępowym, to w dużym stopniu był również cofnięciem się w stosunku do zdobyczy rewolucji:
Zlikwidowano podział własności na zwierzchnią i użytkową oraz ciężary patrymonialne;
Reforma systemu prawa spadkowego i rodzinnego w duchu liberalizmu;
Zniesiono instytucję substytucji, tj. ograniczeń w rozporządzaniu majątkiem z obowiązkiem zachowania go innej osobie (jak w przypadku ordynacji);
Zniesiono władzę ojcowską nad pełnoletnimi, a pełnoletniość ustalono na 21 lat;
Wprowadzono świecką formę zawierania związku małżeńskiego i instytucję rozwodu. Zaprowadzono księgi stanu cywilnego;
Dopuszczono instytucję adopcji (przysposobiony dostawał nazwisko przysposabiającego obok swojego nazwiska rodowego);
Podkreślono nierówność praw mężczyzn i kobiet zamężnych;
Zniesiono prawo zrównujące dzieci pozamałżeńskie ze ślubnymi;
Przywrócono tzw. śmierć cywilną dla przestępców skazanych na najcięższe kary;
Proklamowano wolność stron w stosunkach umownych, ale w praktyce uzaleńiono pracowników od pracodawców;
Ogól szlachty ziemiańskiej, dzięki związanymi z nią sędziami i urzędnikami, paraliżował wprowadzenie w praktyce kodeksu. Duchowieństwo również było przeciwnikiem kodeksu.
Stosunek chłopów do właścicieli dóbr ujmowano jako dzierżawę gruntu w zamian za pracę albo jako najem pracy w zamian za użytkowanie gruntu.
Przez pojęcie „czynszu" w praktyce Księstwa rozumiano także robociznę, powołując się na klauzulę, która mówiła o swobodzie umów. Było to sprzeczne z podstawowymi założeniami kodeksu.
Ukaz cesarski z 1861 r. o oczynszowaniu stwierdził, że pańszczyzna w Królestwie „nie jest zgodna z duchem ustawodawstwa cywilnego", bo jest „ze wszech miar niedogodna".
Zmiany:
W miejsce francuskich przepisów o przywilejach i hipotekach weszło prawo hipoteczne uchwalone przez sejm Królestwa w 1818 r., a zmienione w 1825 r.
W miejsce księgi o prawie osobowym i rodzinnym oraz o umowie przedślubnej — wszedł kodeks cywilny Królestwa Polskiego (cz. I) z 1825 r.
m.in. kościelna forma zawierania małżeństwa jako wyłączną.
Autorem projektu ustawy hipotecznej oraz kodeksu Królestwa Polskiego (cz. I) był wybitny prawnik Antoni Wyczechowski.
1836 r - sprawy małżeńskie oddane do wyłącznej kompetencji sądów duchownych czterech uznanych wyznań;
Małżeństwa innych wyznań chrześcijańskich (mojżeszowego i mahometan) dodatkowo musiały być spisane w akcie ślubu przez urzędnika stanu cywilnego;
W oporze przeciwko rusyfikacji kodeks Napoleona traktowano później jako prawo narodowe, którego należy bronić.
PRAWO CYWILNE W ZABORZE PRUSKIM.
1794 r. - pruskie prawo krajowe (feudalno-burżuazyjne)
nierówność wobec prawa zależnie od przynależności stanowej;
współistnienie własności pełnej, zbliżonej do kapitalistycznej i równolegle własności podzielonej;
pomieszanie typów umów z nowego trendu z drobiazgowymi przepisami o czeladzi, oddającymi ją pod rygorystyczną kontrolę pracodawców i organów państwowych;
przewaga mężczyzny w rodzinie;
upośledzenie dzieci pozamałżeńskich;
ograniczenie swobody testowania.
Pojawiają się nowe tendencje - unifikacyjne (Landrecht dopuszczał istnienie norm lokalnych przy subsydiarności kodeksu) i egalitarne (równość wobec prawa wprowadzona w 1807 r.). Powolne dążenia w kierunku zmian kapitalistycznych z jednoczesnym likwidowaniem pozostałości feudalnych → przekształcanie lenn we własność pełną, likwidacja obciążeń feudalnych, zniesiono przeszkody stanowe w prawie małżeńskim, wprowadzono jako powszechnie obowiązującą świecką formę zawierania małżeństw. Ograniczono ingerencję władzy państwowej w sprawy opiekuńcze.
Od połowy XIX w. w ustawach szczegółowych powstała pełna chłopska własność ziemi. Równolegle powstają normy wzmacniające kapitalistyczną własność do ziemi i popierające ludność niemiecką.
1896 r. - Kodeks cywilny niemiecki (Bürgerliches Gesetzbuch - BGB) wszedł w życie 1 stycznia 1900 r.
pełna własność prywatna,
swoboda umów,
swoboda testowania.
utrzymywało się nadal uprzywilejowane stanowisko mężczyzn i upośledzenie dzieci pozamałżeńskich.
ograniczenie własności licznymi przepisami administracyjnymi, a także szerokie, „kauczukowe" normy umożliwiające sądom znaczną swobodę w orzekaniu → typowe dla interwencjonizmu państwowego.
PRAWO CYWILNE W ZABORZE AUSTRIACKIM.
1811 - Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch - ABGB. - wynik kompromisu między tendencjami mieszczańskimi i feudalnymi. Poza kodeksem pozostawiono aż do uwłaszczenia stosunki poddańczo-pańszczyźniane.
W stosunku do ogólnych zasad zgodny z tendencjami Oświecenia, ale w wielu rozwiązaniach szczegółowych wciąż zacofany:
formalna równość wobec prawa, z możliwości wyjątków od zasady.
Utrzymywały się:
upośledzenie kobiet,
uwzględnienie czynników wyznaniowych, m.in. przez ograniczenie praw wyznawców niektórych religii
Niektóre formy feudalnej własności ziemi (lenna), przy uregulowaniu własności kapitalistycznej;
Zapewniono wolność umów, rozwinięto główne ich typy, dopuszczono umowy wieczyste. → poza kodeksem przepisy o czeladzi, a także wiele niekorzystnych odrębności stanu chłopskiego (m.in. niepodzielność gospodarstw, ograniczenia w swobodzie testowania)
Obowiązek religijnej formy małżeństwa przy jednoczesnej i wyłącznej jurysdykcji sądów państwowych.
Upośledzenie dzieci pozamałżeńskie.
Istotne nowele w latach 1914, 1915 i 1916 opracowane min przez prawników polskich (min. Fryderyk Zoll i in.). W Austrii obowiązuje do dziś, choć był wielokrotnie nowelizowany. W Polsce obowiązywał w b. zaborze austriackim w II RP jako powszechna księga praw cywilnych.
WPŁYWY DAWNEGO PRAWA POLSKIEGO.
Do prawa austriackiego weszła polska instytucja dożywocia i wymowy na skutek zaciągania opinii władz podczas prac nad kodeksem (użytkowania dóbr darowanych aż do śmierci i wymówienia sobie dożywotniego utrzymania).
We wszystkich dzielnicach rozpatrywanie według praw dawnej Rzeczypospolitej spraw majątkowych, gdy spór został zapoczątkowany przed 1795 r. lub, gdy nie było uregulowania w ustawodawstwie zaborczym.
ZASADY OGÓLNE PRAWA CYWILNEGO.
Zasada nienaruszalności własności prywatnej.
We wcześniejszych prawach - prawo własności jako prawo absolutne, niezbywalne i nienaruszalne, a wywłaszczenie tylko dla celów użyteczności publicznej i za odszkodowaniem.
Wielkie kodyfikacje XIX w. akceptowały w zasadę nienaruszalności własności prywatnej, ale ograniczały jej bezwzględny charakter
Kodeks Napoleona - stwierdzał, że właściciel nie może czynić użytku ze swego prawa, jeśli jest zabronione przez ustawę lub rozporządzenie.
BGB - uznał prawa właściciela nie za nieograniczone, ale tylko najszersze spośród praw rzeczowych.
Zasada równości podmiotów prawa cywilnego.
Konkretyzowała ona ogólną zasadę równości wobec prawa. Podlegała jednak ograniczeniom → brak równouprawnienia płci, dyskryminacja dzieci nieślubnych, dyskryminacja niektórych wyznań i zawodów.
Prawna, formalna równość, nie zmieniła faktycznej nierówności.
Zasada swobody umów.
Swoboda zawarcia umowy, wyboru kontrahenta, ukształtowania treści umowy i jej formy. Umowy mogły dotyczyć wszelkich stosunków niezabronionych przez prawo.
Brak było jednak zabezpieczeń dla słabszych podmiotów, co umożliwiało powstawanie monopoli, umów typowych.
Zasada bezpieczeństwa obrotu.
Istniała już w prawie dawniejszym, ale uległa rozwinięciu. → konkretyzacja zasady bezpieczeństwa prawnego.
Na zasadę tę składały się różnorodne instytucje prawne normujące obrót zarówno o charakterze ogólnym, jak i szczególnym.
Unormowanie zdolności prawnej, zdolność do czynności prawnych,
Określenie formy niektórych czynności
Unieważnienie tylko w określonych wypadkach (błąd, przymus, podstęp).
lex retro non agit
pacta sunt servanda
zasada ochrony praw nabytych
rozwój abstrakcyjnych czynności prawnych - m.in. weksle i czeki.
instytucja ksiąg wieczystych (gruntowe, hipoteczne).
Zasada harmonijnego współżycia.
Uwzględnienie podstawowych reguł współżycia ogółu ludzi. Zasada ta kształtowana była w zależności od obowiązujących zasad ustrojowych i norm moralnych, zespalając je pod jedną nazwą. Wyznaczała kierunek interpretacji przepisów prawa przez organy stosujące prawo i przyczyniła się do wykształcenia takich pojęć wartościujących jak: słuszność, dobra wiara, uczciwy obrót, dobre obyczaje, pokrzywdzenie, krzywda moralna, niesłuszne wzbogacenie, cel niegodziwy, niegodność dziedziczenia, niewdzięczność. Czerpała również z paremii wykształconych w nauce prawa rzymskiego.
Choć orzecznictwo posługiwało się nimi rzadko, to licznie występowały w doktrynie i wpływały na nowo tworzone prawa i nowelizowanie starych.
Zasada ta przede wszystkim brała w ochronę stronę słabszą.
HIPOTEKA I PRAWO HIPOTECZNE.
Przepisy dotyczące rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności pieniężnej na nieruchomości;
Prawo polskie - przepisy dotyczące hipoteki jeszcze z czasów końca XVI w.
Kodeks Napoleona - nie najlepszy w porównaniu z przepisami polskimi i Landrechtem:
Braku jawności hipoteki
Przewidywał odnawianie hipoteki, co pewien czas, jej przedawnienie się w wypadku nieodnowienia po 10 latach.
Brak szczegółowego określania nieruchomości, na której ustanawia się prawo.
Polski ustawodawca poszedł w kierunku połączenia ze sobą dawnych przepisów prawa polskiego (zasada jawności, szczegółowości, przymusu czynienia wpisów, pierwszeństwa wpisu i dobrej wiary) oraz norm pruskich. Z prawa francuskiego przejęto przepisy o rodzaju, skutkach i umarzaniu. → 1818 r. ustawa hipoteczna uchwalona przez sejm Królestwa. Uzupełniona i zmodyfikowana w 1825 r.
Księga wieczysta składała się z trzech części: a) księgi umów, b) zbioru dokumentów, c) wykazu hipotecznego (skrótowy obraz stanu nieruchomości pod względem jej przestrzeni i stosunku do właściciela oraz osób trzecich).
Zasada jawności materialnej - wszelkie prawa do nieruchomości nabywało się na skutek wpisu do księgi.
Zasada publicznej wiary ksiąg hipotecznych - treść księgi była wiążąca dla wszystkich osób działających w dobrej wierze.
Zwierzchność hipoteczna zatwierdzała wpisy i badała prawidłowość czynności, będącej podstawą wpisu, tj. legalność hipoteczną.
Zasada szczegółowości - obciążanie konkretnej, ściśle określonej nieruchomości.
Zasada pierwszeństwa hipotecznego i związana z nią zasada niepodzielności wierzytelności.
Wyjątki - tzw. przywileje, czyli należności, którym służyło pierwszeństwo również przed wpisanymi do ksiąg wierzytelnościami (m.in. podatki gruntowe, składki na ubezpieczenie od ognia, należności dla sług i czeladzi)
Hipoteczne prawo zastawu miało trzy rodzaje (podobnie jak w prawie francuskim):
umowny
sądowy
ustawowy (np. należności żony, nieletniego i ubezwłasnowolnionego wobec opiekuna i kuratora, skarbu państwa za zaległe podatki)
Dla dóbr ziemskich oraz domów w Warszawie i w miastach wojewódzkich - założenie księgi obowiązkowe, a dla nieruchomości we wsiach i w innych miastach fakultatywne
Odpowiednie wydziały sądowe, a sporządzanie umów przez notariusza (rejenta, pisarza hipotecznego)
Hipoteka wcześniej:
W zaborze austriackim w XVIII w. zainicjowano zakładanie ksiąg gruntowych, ale przez długi czas nie przynosiło to rezultatów w przypadku gruntów wiejskich.
Zmiana nastąpiła po wydaniu w 1871 r. austriackiej ustawy hipotecznej i ustaw krajowych sejmu galicyjskiego.
Tam, gdzie księgi założono, obowiązywał przepis ustawy z 1871 r., według którego nabycie, przeniesienie i ograniczenie tych praw, które należało ujawniać w księgach, można było uzyskać tylko przez wpis do księgi. Jednakże w praktyce ugięto się przed tradycjami chłopskimi o tyle, iż brak wpisu do księgi nie naruszał ważności zawartej transakcji. → W rezultacie w Galicji nadal rozpowszechniony był obrót pozaksięgowy.
Pogłębiająca się niezgodność pomiędzy stanem prawnym i faktycznym wykorzystywana była przez lichwiarzy i spekulantów.
PRAWO HANDLOWE I GOSPODARCZE
Obejmowało ono prawo, które rozwinęło się w krajach kapitalistycznych wraz z nowymi stosunkami produkcji i sprzedaży towarów, choć zawierało jeszcze rozwiązania poprzednich epok.
KODEKSY HANDLOWE.
dwa ujęcia rozróżniania prawa handlowego od prawa cywilnego prywatnego:
zasada przedmiotowa - charakter czynności prawnych
zasada podmiotowa - zawód kupca.
Prawo handlowe współistnieje z normami prawa publicznego (od konstytucyjnego do administracyjnego), które zapewniają czy to gwarancje wolności handlu, czy to jego reglamentacje (przepisy podatkowe, przepisy dotyczące organizacji sądów handlowych, normy dotyczące interwencjonizmu państwowego)
1809 r. wprowadzono w Księstwie Warszawskim (bez oporów) kodeks handlowy francuski z 1807 r. i obowiązywał on formalnie prawie bez zmian aż do wprowadzenia w II Rzeczypospolitej nowoczesnego handlowego kodeksu polskiego.
Zmiany i uzupełnienia:
w okresie Królestwa Polskiego wynikały z: nowej organizacji kupców, przepisów o giełdzie (instytucji regularnych spotkań kupców i pośredników dla zawierania transakcji handlowych papierami wartościowymi lub towarami masowymi i standardowymi za pośrednictwem maklerów - w Anglii w 1551 r., w Warszawie w 1817), przepisów dotyczących prowadzenia ksiąg handlowych z 1825 r.
Dalsze zmiany - na drodze praktyki, orzecznictwa i dzięki literaturze prawniczej.
Za najlepszą ustawę handlową uważany był niemiecki kodeks handlowy z 1897 r., obowiązujący, jak i BGB, od 1900 r. w zaborze pruskim.
Przepisy prawa handlowego, obowiązujące w trzech zaborach, dopuszczały do działalności handlowej ludzi wszystkich stanów i warstw.
Do ogólnych zasad prawa handlowego należały:
zapewnienie bezpieczeństwa obrotu w skali krajowej i międzynarodowej,
zdolność przystosowywania danych norm do potrzeb bieżących transakcji handlowych,
swoboda umów,
zasada jawności
samodzielność zawodu handlowego - oddzielenie majątku przedsiębiorstwa od pozostałego majątku przedsiębiorcy.
PRAWO GOSPODARCZE. ZASADY WOLNOŚCI I REGLAMENTACJI.
Choć do lat osiemdziesiątych XIX w. przeważały ujęcia liberalne i indywidualistyczne (wolność gospodarcza), to władza państwowa (nieraz pod naciskiem grup interesów) interweniowała w stosunki gospodarcze.
W Królestwie Polskim w 1816 r. proklamowano wolność przemysłową (zasada, iż do uprawiania przemysłu nie trzeba przywileju, nie jest się skrępowanym przepisami cechowymi), oraz zasadę wolnej konkurencji.
Ograniczenia ww zasad:
1817 r. rząd upoważnił Komisję Spraw Wewnętrznych i Policji do udzielania „patentów swobody", czyli zwolnienia od podatków na okres od 3 do 9 lat po założeniu fabryki oraz wpisów na „listę wynalazków", które zapewniały ich ochronę na okres od 5 do 15 lat
1820 r. postanowienia namiestnika - przepisy zachęcające głównie do rozwoju przemysłu sukienniczego.
Udzielanie zezwoleń (koncesji) oraz polityka protekcjonistyczna w stosunku do wytwórczości.
Udzielanie przez państwo pomocy (zwolnienia podatkowe, kredyt) wykorzystywała część ziemiaństwa przechodząca na nowe formy produkcji i zbytu, a także zamożna mieszczaństwo.
W interesie ziemiaństwa utrzymując zasadę dawnego prawa polskiego z 1576 r. o własności wnętrza ziemi należącej do właściciela powierzchni.
Ustanawianie przez władze takich instytucji jak giełda, trybunał handlowy, izby handlowe i rękodzielnicze.
Utrzymaniu w karbach ludności pracującej dzięki licznym przepisy reglamentacyjnym.
Wolność przemysłową proklamowano w ustawie pruskiej z 1845 r. i niemieckiej z 1869 r., w ustawie austriackiej z tegoż roku, a także w rosyjskiej ustawie podatkowej z 1863 r.
Zasadę tzw. własności górniczej wprowadzono w ślad za ustawą napoleońską w Austrii w 1864 r., w Prusach w 1865 r. Analogiczne normy wydano w Rosji.
Przymusowe publiczne zrzeszenia i porozumienia monopolistyczne pojawiały się coraz częściej od XIX/XX w. Dopuszczano je w Królestwie Polskim i w Rosji, tolerowano w Prusach, w Austrii podejmowano bezskuteczne próby ich ograniczeń. → Wymagano legalizacji tych umów i związków przez organy administracji.
SAMORZĄD GOSPODARCZY.
Służył reprezentacji i obronie grup interesów, a dla państwa był jednym z instrumentów oddziaływania na życie gospodarcze poprzez przekazywanie części swoich uprawnień z zastrzeżeniem nadzoru.
Rolnictwo:
Prusy - izby rolnicze lub przymusowe zrzeszenia obejmując tylko rolników płacących określonej wysokości podatek.
Austria - ustawa o izbach rolniczych nie została wprowadzona w życie ze względu na opór wielkiej własności wschodniej Galicji - nie chcieli wchodzić w porozumienia z ukraińskimi chłopami.
Rosja - nie było izb rolniczych.
Królestwo - ustawa (z 1898 r.) o towarzystwach i syndykatach rolniczych znalazła szerokie zastosowanie. Powstały rolnicze towarzystwa kredytowe w Łodzi, Lublinie, Radomiu.
Izby przemysłowo-handlowe:
W Prusach i Austrii pod koniec XVIII w ustawowo utworzono takie izby.
W Rosji nie doszło pomimo dyskusji na ten temat. Rządowy projekt upadł ze względu na obawę kupców przed nadmierną ingerencją rządu. Wielka burżuazja i kupcy woleli rozszerzać istniejące już giełdy i ogólnorosyjskie zjazdy kół gospodarczych.
POCZĄTKI PRAWA PRACY
ZASADY OGÓLNE.
Początki w przepisach drugiej połowy XVIII i początku XIX w dotyczących ludzi luźnych.
Nowoczesne prawo pracy powstało jako wynik połączenia rozwoju kapitalistycznych stosunków produkcji z powstaniem klasy robotniczej podejmującej walkę o swoje prawa.
W XIX w. przepisy prawa pracy występowały w prawie zobowiązań jako najem pracy → traktowanie pracy jako towaru. Przyjmowano zasadę równości stron, bez zagłębiania się w faktyczna nierówność. Zapłatę (określoną w stosunku do czasu lub ilości wykonanej pracy) uiszczano zwykle tygodniowo lub miesięcznie, ale czasem tez i rocznie czy kwartalnie.
Wymówienie: jeśli bez powodu to pracodawca musiał zapłacić całkowitą pensję za czas, jaki powinien oddzielać wymówienie od ustawowego terminu ustania najmu pracy. Jeśli z powodu winy pracownika (zła wola, oczywista niestaranność, niestosowne zachowanie) to natychmiast bez pensji → dawało to drogę do nadużyć.
Podobnie musiał czynić pracownik - w razie niestosownego zachowania się lub nieodpowiednich wymagań ze strony pracodawcy, albo w razie nie zapłacenia czy nie wywiązania się z warunków umowy pracownik miał prawo opuścić miejsce bez uprzedniego wymówienia. Jeżeli nie było przyczyny miał taki sam czas na wymówienie jak pracodawca.
PIERWSZE NORMY W KRÓLESTWIE POLSKIM.
Utrzymanie organizacje cechowej, przy jednoczesnym pozwoleniu na prowadzenie produkcji nie zrzeszonej w cechy. Jednak tylko czeladnicy z cechu mogli odwoływać się do „starszych” cechu oraz tworzyć „skrzynki" czeladnicze (zapomogi). Zatrudnieni poza cechem mieli wydawane książki robocze, które uzależniały ich od przedsiębiorcy i policji państwowej.
Tępienia wszelkich przejawów oporu, w szczególności strajków.
Górnictwo rządowe:
tzw. kasy brackie (forma ubezpieczeń społecznych) - organizacja samopomocy (bezpłatne leczenie i lekarstwa, zasiłki chorobowe, zapomogi pośmiertne).
Czas pracy - 12 godzin.
Brak ograniczeń w zatrudnianiu młodocianych i dzieci.
Zmiana na lepsze → 1817 r. wprowadzenie Korpusu Górniczego, wyróżniającego się swoją nowoczesnością i przetrwał do końca XIX w.
Górnikom zapewniono szczególne warunki pracy i płacy, wyżywienia i umundurowania, mieszkania, nauki zawodu i normy awansowania.
Nie mogli sami zmieniać miejsca zatrudnienia.
PRAWO PRACY W ZABORZE PRUSKIM.
Jako odrębna gałąź prawo pracy (łączące w sobie elementy prawa cywilnego, administracyjnego, ubezpieczeń itp.), najwcześniej powstało w Prusach, wraz z rozwojem gospodarki przemysłowej i rolnej.
Gdy powstał Związek Północno-Niemiecki kompetencje ustawodawcze w sprawach gospodarczych i przemysłowych przeniesiono na Związek (od 1871 r. na Rzeszę), choć niektóre działy prawa pracy (czeladź i robotnicy rolni) pozostały w kompetencja krajów → dla ziem polskich pod zaborem pruskim — Prus.
Z pozostałościami feudalnymi w rolnictwie i w służbie domowej współistniały początki nowoczesnego prawa pracy w przemyśle i górnictwie.
Wolność umów o pracę → w przemyśle warunki pracy i organizację produkcji regulowały liczne ordynacje przemysłowe, a normy kodeksu cywilnego miały w stosunku do norm prawa pracy jedynie ogólny charakter, ale nawet ustawa z 1908 r. pozostawiła poza jej obrębem zakłady pracy o liczbie zatrudnionych mniejszej niż 10.
Ograniczenia zasady wolności umów o pracę:
zakaz pracy w niedzielę i święta.
upowszechnienie się w wielkim przemyśle i górnictwie regulaminów pracy (zawierały wzór domniemanie zawartej, typowej umowy, i układy taryfowe) → pod koniec XIX w poddano je nadzorowi państwa.
stopniowo wprowadzana ochrona pracy młodocianych i kobiet, przy jednoczesnym zastrzeganiu wyjątków.
ustanowiono inspektorów pracy - początkowo jedynie nadzór nas warunkami bezpieczeństwa pracy, później i inne sprawy.
dopiero kodeks cywilny z 1900 r. zakazał pracodawcom karania fizycznego pracowników.
długo istniał przymus pracy (od ustaw połowy XIX w. i kodeksu karnego z 1870 r.)
Zasady służby publicznej - uregulowane już w Landrechcie z 1794 r. i utrzymały się aż do drugiej połowy XIX w. → Stosunek pracy urzędnika powstawał nie z tytułu umowy, lecz nominacji. → Winni oni byli gorliwie popierać politykę rządu, ale mieli wiele uprawnień, co czyniło tą służbę szczególnie atrakcyjną.
Ustawy o prawach socjalnych końca XIX w. za rządów Bismarca (w walce z rosnąca popularnością socjalistów)
ubezpieczeń chorobowych (1883)
ubezpieczenia od wypadków przy pracy (1884)
ubezpieczenia na wypadek inwalidztwa i na starość (1889).
Nie było ubezpieczenia na wypadek bezrobocia.
Rozszerzano stopniowo te normy na dalsze kategorie pracowników.
Powstawały w związku z tym instytucje ubezpieczeniowe o charakterze osób prawnych, na których działalność mogli wywierać wpływ i sami ubezpieczeni poprzez udział w ich władzach i kontrolę.
Część składki wpłacał pracodawca, część uiszczali pracownicy w formie potrącania tej kwoty z płacy w wysokości, która zależała od rodzaju ubezpieczenia.
SYTUACJA W INNYCH ZABORACH.
Podobny był rozwój prawa pracy w innych zaborach, choć w Rosji (i w Królestwie) występowały odrębności i opóźnienia związane z absolutystyczno-policyjnym charakterem państwa.
Wszędzie u schyłku XIX w. nasiliła się tendencja zakazu pracy dzieci.
Wszędzie też ograniczano też czas pracy robotników dorosłych.
Wszędzie wprowadzano też obowiązkowy odpoczynek w niedzielę i święta.
W Austrii i Prusach robotnicy uzyskali prawo stowarzyszania się (koalicji), a także prawo do strajku (nazywane bezrobocie). W Rosji aż do rewolucji 1905-1906 r. nie istniała wolność koalicji, a strajki uważano za przestępstwo.
W Rosji i w Austrii polepszono warunki pracy poprzez wprowadzenie inspekcji fabrycznych pod koniec XIX w.
W Galicji ustawodawstwo autonomiczne wzmacniało pozycję ziemiaństwa w stosunku do pracowników folwarcznych i służby domowej.
W Królestwie - do inicjatywy prywatnej dodano, niegdyś państwowe, pośrednictwo pracy.
Prawa te długo obejmowały jedynie robotników dużych zakładów przemysłowych, robotników rolnych i chałupników pozostawiając poza unormowaniami polepszającymi. Poza tym długo jeszcze utrzymała się stosunkowo dowolna ingerencja państwa, np. w instytucje ubezpieczające poprzez wprowadzanie zarządów komisarycznych.
PRAWO ADMINISTRACYJNE
ETAPY ROZWOJU.
Feudalizm aż do XVIII w. cechowała administracja o niewielkim zakresie.
I Rzeczypospolita administracja (obsada i kompetencje) regulowana jedynie w sposób ogólny.
Państwa oświeconego absolutyzmu - duży rozwój administracji, ale bez zasadniczej regulacji prawnej.
XIX w. - rozwój administracji działającej na podstawach prawnych.
Granice działalności administracyjnej określały zasady:
legalności, która doprowadziła m.in. do rozwoju sądownictwa administracyjnego;
odpowiedzialności nie tylko urzędnika, lecz i państwa za szkody wyrządzone obywatelom przy wykonywaniu funkcji państwowych (budowie dróg, zniszczeniach wywołanych przez ćwiczenia wojskowe itp.).
PROBLEMY ORGANIZACJI ADMINISTRACJI.
centralizacja (skupienie decyzji w organach centralnych i naczelnych) czy decentralizacja (podział ich pomiędzy organy centralne i terytorialne).
koncentracja (skupianie decyzji w jednych rękach) czy dekoncentracja (podział uprawnień decyzyjnych, a co się z tym wiąże i odpowiedzialności, pomiędzy różne czynniki i osoby).
kolegialność czy kierownictwo jednoosobowe → rozwój w kierunku kierowniczej roli szefa urzędu.
zakres działania władz państwowych → związane przez ustawy lub akty administracyjne wyższego rzędu czy swobodne w działaniu. → podkreślano, że nie sposób przewidzieć wszystkich przypadków.
stosunek administracji (pojęcie to zastąpiło pojęcie policji z XVIII w) do biurokracji (początkowo o pozytywnym znaczeniu; łączone z biuralizmem, tj. oparciem administracji na biurach złożonych z urzędników. → fachowość szła w parze ze wzrost liczby urzędników, a także z wyobcowaniem ich od społeczeństwa i formalizowaniem pracy).
ZAKRES PRAWA ADMINISTRACYJNEGO.
Dwie duże części prawa administracyjnego:
prawo o ustroju organów administracji (+ w XX w. postępowanie administracyjne)
prawo materialne, reglamentujące różne dziedziny życia.
Ukształtowanie się prawa administracyjnego było połączone z konstrukcją państwa prawa ≠ państwo policyjne.
urzeczywistnienie programu liberalnego mieszczaństwa w ramach monarchii konstytucyjnej.
podział władz i prawa i wolności obywatelskie, odpowiedzialność konstytucyjna i parlamentarna rządu i ministrów, sądownictwo administracyjne i rozbudowywane instytucje samorządu terytorialnego, korporacyjnego i zawodowego, hierarchia norm.
Druga połowa XIX w. z prawa administracyjnego wyodrębniają się dalsze gałęzie prawa - prawo pracy i ubezpieczeń społecznych oraz prawo finansowe (skarbowości)
W Galicji istniało prawo krajowe wynikające z kompetencji ustawodawczych dotyczących szeroko rozumianej Kultury krajowej w ramach, której w dużym stopniu mieściła się administracja.
SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE.
rozpatrywanie skarg obywateli na sprzeczne z normami wyższego rzędu decyzje administracyjne.
sprawowane przez organy niezawisłe od administracji → wymóg by przed zwróceniem się do sądu administracyjnego, wyczerpać tok instancji w postępowaniu administracyjnym.
Prusy - jako pierwsze (1872-1883). Powierzono te sądy organom samorządowym
I instancja - wydział powiatowy
II instancja - wydział obwodowy w rejencji, który w ważniejszych sprawach orzekał także jako sąd administracyjny I instancji.
III instancja - Najwyższy Trybunał Administracyjny w Berlinie.
kasacja i pewne formy rewizji
Austria - postępowanie jednoinstancyjne → 1875 r. jeden tylko Trybunał Administracyjny, który orzekał w danej sprawie po wyczerpaniu administracyjnego toku instancji → pomimo wielu wad (nawał spraw i duże koszty) wzór austriackiego TA został przyjęty w II RP.
tylko kasacja (rozpatrywano zgodność zaskarżonego aktu z prawem)
W Cesarstwie Rosyjskim funkcje najwyższego trybunału administracyjnego spełniał Senat Rządzący (stał na czele sądownictwa rosyjskiego a także był zwierzchnim organem zarządu administracji.
NAUKI ADMINISTRACYJNE W POLSCE.
Antoni Okolski, profesor warszawskiej Szkoły Głównej; F. Kasparek, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego; J.B. Oczapowski, profesor w Krakowie i Warszawie.
PRAWO KARNE
NA PRZEŁOMIE XVIII I XIX W.
Prusy - Landrecht (1794 r.) - tendencje feudalno-absolutystyczne i niski stopień techniki legislacyjnej.
stanowość, kazuistyka połączona z drobiazgowym interweniowaniem w życie mieszkańców, surowość stosowanych kar (szczególnie za czyny wymierzone przeciw władzy i ustrojowi). Czeladź i służba nadal pozostawiona w zakresie dominialnego „prawa karcenia". Proces nadal inkwizycyjne, jednak tortury zastąpiono specjalnymi karami mającymi na celu wymuszenie zeznań.
Austria - józefiński kodeks karny (1787 r.) → pewien postęp w ograniczeniu stosowania kary śmierci, choć kary pozostały okrutne (kwalifikowane pozbawienie wolności połączone z udręczeniami, publiczna chłosta, piętnowanie i przykucie.)
Pod koniec XVIII w. łagodzony system karny → wpierw wprowadzono w Galicji zachodniogalicyjski kodeks karny, a po kilku latach próby wprowadzono jako ogólnopaństwowy kodeks karny → stosunkowo wysoka technika prawnicza, odejście od kazuistyki, ale wciąż pozostały normy typu feudalnego (pomimo zasady równości wobec prawa, sądy uwzględniały różnice stanowe).
W KSIĘSTWIE WARSZAWSKIM I W KRÓLESTWIE POLSKIM.
Księstwo - proklamowano przywrócenie dawnego prawa polskiego z utrzymaniem pruskiego jako pomocniczego → dostosowano ustawowo te normy do ustroju Księstwa (zniesienie kwalifikowanych kar śmierci, choć rozszerzyło stosowanie chłosty wobec buntujących się chłopów i zaostrzyło kary za kradzież)
1810 r. - podział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia, ale sejm sprzeciwił się wprowadzeniu francuskiego prawa karnego, który uznano za niekorzystny dla pozycji szlachty.
Utrzymano procedury inkwizycyjne: pruską i austriacką, z dodaniem rozprawy jawnej jako końcowego stadium postępowania z powołaniem oskarżycieli publicznych oraz zagwarantowaniem prawa do obrony.
Królestwo Polskie - sejm uchwalił w 1818 r. kodeks karzący dla Królestwa Polskiego.
formalna równość wobec prawa,
nullum crimen sine lege poenali anteriori,
wina jako podstawa odpowiedzialności.
ograniczono karę śmierci do siedmiu najcięższych przestępstw ujętych kazuistycznie
zlikwidowano kwalifikowaną karę śmierci (jedynie ścięcie i powieszenie)
Rozbudowano kary pozbawienia wolności → idea sprawiedliwego odwetu, stąd możliwość ich obostrzenia (np. piętnowanie, przykucie łańcuchem, pręgierz).
Kara śmierci lub dożywotniego więzienia połączona z tzw. śmiercią cywilną → w 1825 r. zniesiona i zastąpiona stopniowanym ograniczeniem praw.
Idea poprawy → dom poprawy (do 3 lat) i aresztu.
Osobno uregulowane - prawo karne wojskowe → przepisy francuskie (nader surowe), potem kodeks karny wojskowy Królestwa z 1815 r. (oparty na zasadach jawności, ustności i bezpośredniości oraz szybkości postępowania, przy jednocześnie rozbudowanej bezwzględności represji).
KODEKS KAR GŁÓWNYCH I POPRAWCZYCH Z 1847 R.
1847 r. - kodeks kar głównych i poprawczych - wprowadzony w celu zbliżenia systemu karnego do obowiązującego w Cesarstwie → w wielu normach nawiązywał do kodeksu rosyjskiego z 1845 r. Oba kodeksy były dziełem komisji, w której ważną rolę odegrał polski prawnik Romuald Hube (konserwatysta i współpracownik caratu, zwolennik klasycznej szkoły prawa karnego i odwetowej i prewencyjnej funkcji kary)
kazuistyczny,
11 rodzajów kar, z których niemal każda dzieliła się jeszcze na stopnie.
różnicował przestępców ze względu na stan, wyznanie, stanowisko i posiadany majątek.
surowe kary za zabójstwo pracodawcy
kary cielesne (piętnowaniem, chłostą, przepędzaniem przez rózgi, okuwaniem w kajdany).
kary o charakterze religijnym (pokutę kościelną, pozbawienie pogrzebu samobójcy).
Nieliczne plusy tego kodeksu to wprowadzenie obowiązku alimentacji (pod groźbą kary) dla niezamożnej matki i nieślubnego dziecka przez ojca.
PRAWO KARNE I NAUKA O NIM W DRUGIEJ POŁOWIE XIX I POCZĄTKU XX W.
Rosja
1876 r - wprowadzono kodeks karny rosyjski (z 1866 r.), nowelizowany w 1885 r.
System kar pozostał nader skomplikowany → kary kryminalne (kara śmierci, ciężkie roboty jak katorga, dożywotnie zesłanie na Syberię, połączone z utratą praw stanu) i kary poprawcze (zesłanie na Syberię, Kaukaz i do guberni w Rosji północnej i centralnej). Kary czasowego więzienia i aresztu - rzadkie.
1863 r. zniesiono kary cielesne, ale seria ustaw szczegółowych zaostrzyły represję, upoważniając Radę Ministrów do ustanawiania stanu wyjątkowego. Dodatkowo minister spraw wewnętrznych miał prawo zsyłania w drodze administracyjnej lub przekazywać niektóre sprawy sądom wojskowym.
ustawa o postępowaniu karnym z 1864 r. - postępowa, ale ograniczono jej stosowanie w Królestwie.
1903 r. - kodeks Tagancewa - uwzględniający nowoczesne, humanitarne prądy w doktrynie prawa karnego. W Królestwie wszedł on w życie dopiero w 1915 r. wprowadzony przez niemiecką władzę okupacyjną.
Niemcy
1851 r. - w Prusach - nowe prawo karne → nowelizacje → represja karna uległa na ogół złagodzeniu.
1871 r. - ogłoszono kodeks karny ogólnoniemiecki. → ujęcia pozytywistyczne, wpływ szkoły socjologicznej → na pierwszym miejscu nie tyle represję za czyn przestępny, ile czynniki indywidualne ujawnione przez sprawcę czynu.
wzięto pod uwagę przestępstwa szczególnie niebezpieczne dla porządku publicznego.
ustawy specjalne → zwiększenie represji karnej, ale też wzięcie pod uwagę nowoczesnych elementów (np. kradzież prądu)
Austria
1852 r - kodeks karny (niewielka przeróbka kodeksu z 1803 r.), złagodzony w ustawach konstytucyjnych z 1867 r. i w dalszej praktyce. → zniesiono karę chłosty oraz zakaz koalicji. Obok tego istniała jednak seria ustaw specjalnych.
W Rzeszy Niemieckiej podobnie jak w Austrii, zwiększała się rola prawa karnego przy zwalczaniu ruchów narodowo-wyzwoleńczych oraz robotniczych → specjalne prawa naruszały konstytucyjne gwarancje prawa koalicji, swobody słowa i druku. → przepisy „praw wyjątkowych przeciw socjalistom" tak Niemczech i Austrii wzmacniano represję stosowaną przez władzę.
Ogólne zasady
represja karna określona przez założenia utylitaryzmu, racjonalizmu i laicyzacji prawa;
zasada równości wobec prawa;
formalna definicja przestępstwa, stanowiąca wyraz zasady legalizmu represji karnej, którą przede wszystkim gwarantowała zasada nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori;
przebudowa katalogu przestępstw i kar, a także nowy układ hierarchii dóbr chronionych represją
→ W niewielkim stopniu dotyczyło to jednak ziem polskich pod zaborem rosyjskim.
REPRESJE KARNE W ZABORZE ROSYJSKIM (najcięższe represje ze wszystkich zaborów)
Do wydania Statutu Organicznego z 1832 r. skazani odbywali karę w zakładach penitencjarnych Królestwa.
Pierwsza fala Polaków skazanych na katorgę i zesłanie - po powstaniu listopadowym. Między innymi dzięki polskim zesłańcom Syberia została poznana w sensie naukowym i rozwinęła się gospodarczo. Surowość represji karnej łagodziły częste amnestie dla więźniów i zesłańców politycznych oraz przychylny do nich stosunek ludności i części władz lokalnych.
W okresie powstania styczniowego szafowano karą śmierci na Litwie.
W latach 1905-1906 rewolucji zaostrzyła się represja w sprawach politycznych → szerokie zastosowanie sądów wojskowych i sądów wojenno-polowych (kary śmierci i zesłania), a także wielu zastrzelonych bez sądu. (Odsetek karanych za przestępstwa polityczne dwa razy większy w Królestwie niż w Cesarstwie)
Od końca XIX w. coraz więcej więźniów Polaków kierowano do więzień (coraz więcej ich budowano). → więzienie w Petersburgu (zwane Kriesty) i centralne więzienie w Orle.
SĄD I PROCES
CZYNNIK SPOŁECZNY W SĄDOWNICTWIE.
Odmiennie niż w koncepcji angielskich ławników → tylko jedna ława przysięgłych (12 osób) orzekająca o winie. Natomiast prowadzenie rozprawy i orzekanie kary należało do trybunału złożonego z sędziów zawodowych.
Cel ławy przysięgłych → ochrony praw podsądnych a także wyrobienie się społeczne przysięgłych.
Sądów przysięgłych nie wprowadzono w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim z obawy przed udziałem przedstawicieli społeczeństwa polskiego w zrusyfikowanych sądach (z wyjątkiem sądów wojskowych w czasie powstania listopadowego), choć wprowadzono je w Cesarstwie Rosyjskim, ale wkrótce ograniczono ich uprawnienia do pospolitych przestępstw.
W Królestwie Polskim formą udziału czynnika społecznego były (od 1864) SĄDY GMINNE (obieralni sędziowie i ławnicy zatwierdzani przez władze) opierające się na prawie zwyczajowym. Instytucją społeczną były też RADY FAMILIJNE (pod przewodnictwem sędziego sprawowały władzę opiekuńczą; w praktyce tylko dla bogatych).
Od połowy XIX w. rozbudowano te sądy w Niemczech i Austrii, więc funkcjonowały w Galicji i zaborze pruskim.
PROCEDURY.
XIX w. - stopniowe zagwarantowanie praw oskarżonego w procesie karnym i obu stron w procesie cywilnym, nacisk na poszukiwanie prawdy materialnej, rozdzielenie procesu w sprawach cywilnych i karnych (zostały pewne wspólne zasady, np. równouprawnienie stron procesowych, niezawisłość sądu od czynników zewnętrznych, postępowanie zgodne z obowiązującymi normami proceduralnymi przy założeniu kontroli przez sądy odwoławcze, ostateczność wyroku w ramach danej instancji)
Nowe procedury niemieckie (cywilna i karna; 1877) - zasady wspólne dot. m.in. jawności procesu, kontradyktoryjności, prawdy materialnej (przedstawianej przez strony w procesie cywilnym, a w procesie karnym oparta na zasadzie śledczej inicjatywy sadu)
Nowe procedury rosyjskie (1864) - wprowadzone w Królestwie Polskim w 1876, gdy przeprowadzano ogólną reformę organizacji wymiaru sprawiedliwości na wzór rosyjski (rosyjski językiem urzędowym, Rosjanie sędziami i urzędnikami sądowymi).
Zerwanie z procesem inkwizycyjnym w kierunku mieszanego procesu karnego - skargowo-śledczego (dochodzenie policyjne → śledztwo prokuratury).
ponowne zaostrzenie procesu karnego po rewolucji 1905-1906 → specjalny komitet o dużych uprawnieniach wymiaru kar, sądy wojenno-polowe → postępowanie skrócone i doraźne, a kompetencje tych sadów nieograniczone, bez prawa apelacji, a wyrok wykonywany w ciągu jednej doby.
Modernizacja procedur austriackich (karna 1873, cywilna 1895) - proces karny śledczo-skargowy, ustny, jawny, swobodna ocena dowodów. W postępowaniu cywilnym → większe uprawnienia sędziego w kierowaniu procesem (ograniczenie zasada kontradyktoryjności na rzecz zasady instrukcyjnej, połączenie ustności z pisemnością, swobodna ocena dowodów.
ADWOKATURA.
W miarę przemian w sądownictwie wzrost znaczenia licznej adwokatury (zwłaszcza w Warszawie i Galicji). W królestwie adwokatów dzielono na: adwokatów przysięgłych (wyższe wykształcenie + 5 lat doświadczenia) i obrońców sądowych (tylko zdanie egzaminu z praktycznej znajomości prawa; nie mogli występować przed sądami wyższych instancji)
We wszystkich krajach Europy korporacyjna organizacja adwokatów - IZBY OBROŃCZE (ADWOKACKIE) → nie dopuszczono takiej reprezentacji w Królestwie, gdzie kontrolę nad składem i działalnością adwokatury powierzono rosyjskim sądom. Dopiero pod rządami okupanta niemieckiego w 1915 r powstał pierwszy samorząd adwokatów Królestwa pod nazwą Delegacji Adwokatury Warszawskiej.