UNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI

Wydział Ekonomii i Zarządzania

Kierunek: Bezpieczeństwo Narodowe

Igor Samsonowicz, Szymon Bieniasz-Krzywiec

NAUKA, A NAUKI O PAŃSTWIE I PRAWIE,

ZNACZENIE WIEDZY O PRAWIE

Wydział Ekonomii i Zarządzania

dr Dariusz Stankiewicz

Zielona Góra 2007

Spis treści

WIADOMOŚCI WSTĘPNE DO NAUKI O PAŃSTWIE I PRAWIE.............3

Rozdział I Nauka, metoda, metoda badawcza....................................................3

Część I PODSTAWY NAUKI O PAŃSTWIE...................................................4

Rozdział I Pojęcie, geneza i klasyfikacje państw...............................................4

Rozdział II Państwo a naród...............................................................................6

Część II PODSTAWY NAUKI O PRAWIE......................................................7

Rozdział I Pojęcie prawa, prawo a państwo......................................................7

Rozdział II Filozoficzne definicje prawa............................................................8

Rozdział III Źródła prawa.................................................................................10

Rozdział IV System prawa.................................................................................11

Rozdział V Znaczenie wiedzy o prawie.............................................................13

Bibliografia..........................................................................................................14

WIADOMOŚCI WSTĘPNE DO NAUKI O PAŃSTWIE I PRAWIE

Nazwa „podstawy nauki o państwie i prawie" odnosi się do dyscypliny wyodrębnionej dla celów dydaktycznych, której są elementarne wiadomości z zakresu teorii państwa i prawa. Termin "nauka" wskazuje, że problematykę będziemy ujmować w sposób odpowiadający wymogom poznania naukowego. W sensie potocznym nauka utożsamiana jest z wiedzą. Celem nauki i wiedzy jest bowiem poznawanie prawdy o rzeczywistości. Jednak wiedza o rzeczywistości może być czymś przypadkowym, nieuporządkowanym. Nauka natomiast polega na użyciu odpowiedniej metody, czyli odpowiedniego sposobu postępowania w celu poznania prawdy o rzeczywistości. Powszechnie wyróżnia się dwie podstawowe metody poznawania naukowego: indukcyjną i dedukcyjną.

Metoda indukcyjna polega na wnioskowaniu w drodze dowodzenie wiodącego od szczegółów do ogółu. Metoda dedukcyjna polega na poznawaniu prawdy w drodze wnioskowania wiodącego od ogólnych przesłanek do szczegółowych rozwiązań. Istnieją różnice co do stopnia pewności wyników poznania, do jakich dochodzimy za pośrednictwem każdej z tych metod. Przy pomocy metody indukcyjnej dochodzimy do zdań orzekających tylko o jakimś stopniu prawdopodobieństwa (hipotezy naukowe). Natomiast przy użyciu metody dedukcyjnej dochodzimy do wyników pewnych, chociaż o różnym stopniu oczywistości.

Ze względu na metodę dzielimy nauki na: 1) empiryczne, stosujące metodę indukcyjną (chemia, biologia, astronomia, socjologia); 2) humanistyczne, stosujące metodę dedukcyjną, wyjaśniające rzeczywistość przez zastosowanie pewnych paradygmatów (nauki filozoficzne, nauki polityczne, nauki matematyczne).

Nauki prawne należą do nauk humanistycznych, chociaż korzystają także z dorobku nauk empirycznych. Wśród nauk prawnych wyróżnia się: 1) nauki teoretyczne, które mówią o tym, jak jest, względnie jak powinno być; 2) nauki praktyczne, które mówią o tym, jak działać, aby osiągnąć określony cel, jakim jest oczekiwany porządek życia społecznego; 3) nauki pomocnicze.

Do teoretycznych nauk prawnych należą: 1) teoria państwa i prawa, 2) historia prawa.

Naukami praktycznymi są dogmatyka i polityka prawa.

Zadaniem dogmatyki prawa jest wyjaśnianie znaczenia norm zwartych w obowiązujących przepisach prawnych.

Zadaniem polityki prawa jest prognozowanie tego, jakie prawo powinno być, jak powinno być skonstruowane, aby było efektywne.

Do nauk pomocniczych nauk prawnych zalicza się: logikę, ekonomię, etykę prawniczą, psychologię prawa, socjologię prawa, kryminalistykę, kryminologię, medycynę prawniczą itp.

Przedmiotem politologii jest polityka.

Rozdział I Nauka, metoda, metoda badawcza

Nauka- system czynności badawczych służących do obiektywnego poznania rzeczywistości i realizacji pewnych celów poznawczych. Podstawowym celem nauki jest dostarczenie dającej się weryfikować wiedzy. W badaniu naukowym można wyróżnić trzy cechy: wyjaśnianie, przewidywanie, rozumienie.

Metoda- zbiór wzajemnie spójnych dyrektyw, działań, czynności i środków, których właściwie, konsekwentnie i zgodnie z ustalonymi zasadami stosowania ma prowadzić do osiągnięcia zaplanowanych i ustanowionych celów.

Metoda naukowa to określona procedura, która powinna być stosowana w procesie pozyskiwania lub tworzenia rzetelnej wiedzy naukowej. Jest ona zbiorem zasad na podstawie których przyjmuje się lub odrzuca analizowane teorie lub opisy zjawisk. Rodzaje metod: obserwacyjna, monograficzna, badania dokumentów, indywidualnych przypadków, analizy i krytyki piśmiennictwa, sondażu diagnostycznego, statystyczna, heurystyczna, eksperymentalna, stymulacji komputerowej.

1. Metodologia nauki- pojęcie, znaczenie, zadania.

Metodologia- system jasno określonych reguł, procedur do których odwołują się poszczególne nauki. Jest dynamiczna i rozwojowa. Dzieli się na: opisową (zadania deskryptywne) i normatywną (wyjaśniająca, dokonująca oceny faktów społecznych).

Zadania metod. - opis wzorów postępowania badaczy, metody konceptualizacji, zbierania, analizy, budowania def., typologii, wyjaśnień, analiza pojęć, eksplikacja metod, pojęć, konstrukcja narzędzi naukowych, ocena sposobu postępowania badaczy.

Cele metod., dostarcza reguł wnioskowania, dostarcza reguł intersubiektywności (empiryczna obiektywność i sposób weryfikacji)

2. Społeczne i naukowe przesłanki formowania problemu.

Naukowe- ciekawość, białe plamy (świadomość istnienia sfer rzeczywistości społecznej o której mamy małą wiedzę) istnienie w nauce dwóch sprzecznych, konkurencyjnych hipotez, teorii, odkrycie metodologiczne.

Społeczne- motywacje praktyczne, instrumentalne podejście do poznania świata, skutki wyników przeprowadzonych badań, motywacje socjotechniczne i ideologiczne.

Problem badawczy- to pewien zbiór pytań lub zhierarchizowany system pytań tego rodzaju, iż warunkiem udzielenia odp. na pytanie bardziej ogólne w tym systemie są wcześniejsze odp. na pytania bardziej szczegółowe. Pytania zaczynać się muszą od „czy, ile, jakie, na skutek czego”

Cele badania, eksploracja- próba wstępnego zrozumienia jakiegoś zjawiska, opis jakiejś sytuacji lub wydarzenia, wyjaśnianie- odkrywanie i wyjaśnianie związków między różnymi aspektami badanego zjawiska.

Część I PODSTAWY NAUKI O PAŃSTWIE

Rozdział I Pojęcie, geneza i klasyfikacje państw

1. Definicje państwa.

1. Definicja etymologiczna. Na oznaczenie zjawiska społecznego, jakim jest państwo, używano wielu nazw, jak: "polis"(gr), "civitas", "respublica", "imperium", "regnum" (łac.), Reich (niem.), regne (franc.), reigne (ang.). W XV w. pojawiła się praktyka używania terminu łacińskiego "status" i jego narodowych odpowiedników: "lo stato" (włoskie), Staat (niem.), l'etat (franc.), state (ang.). W Polsce do XVII w. dopiero w XIX w. upowszechniła się nazwa "państwo".

2. Definicje rzeczowe. Państwo jest to grupa społeczna wyróżniająca się wysokim stopniem sformalizowania. W celu określenia państwa powstały różne definicje.

Arystoteles (+322 przed Chrystusem) twierdził, że państwo jest to wspólnota ludzi, mająca na celu osiąganie możliwie doskonałego życia (w sensie moralnym); której cechą jest samowystarczalność; składająca się z obywateli ("wspólnota równych"); w której istnieje podział na rządzących i rządzonych.

Według G. Jellinka (1851-1910) istotnymi elementami państwa są: ludność, terytorium i samorodna (suwerenna) władza.

Jean Dabin określa państwo - z punktu widzenia solidaryzmu społecznego - jako "grupę, która pewnej zbiorowości nadaje charakter społeczności zorganizowanej i zhierarchizowanej, mającą na celu dobro publiczne". Podobną definicję głosi katolicka nauka społeczna, według której celem państwa jest dobro wspólne osoby ludzkiej.

Według marksistów państwo jest organizacją społeczną mająca na celu interes klasowy, polegający na zabezpieczeniu osiągania partykularnych celów przez określoną klasę społeczną. Cechą istotną państwa - ich zdaniem - jest stosowanie przymusu w celu ochrony interesów klasowych.

2. Współcześnie powszechnie przyjmowana jest koncepcja państwa prawnego. W sensie formalnym państwo prawa jest organizacją opartą na ustawach, oderwaną od celu materialnego. W tym sensie państwo jest tylko formalną organizacją, której działalność jest organizacją opartą na zasadach określonych w konstytucji; zwłaszcza na zasadzie trójpodziału władz i ich wzajemnym kontrolowaniu się. W sensie materialnym państwo prawne oznacza, że działalność państwa jest oparta nie tylko na normach prawnych, ale również na wartościach (celach), które są nadrzędne w stosunku do prawa stanowionego.

3. Geneza państwa.

Spośród teorii formułujących odpowiedzi na te pytania dotyczące powstania państwa należy wyróżnić koncepcje: teistyczne, umowy społecznej; podboju i przemocy oraz marksistowska.

Schemat 1. Niektóre koncepcje genezy państwa

4. Suwerenność.

Suwerenność jest istotnym atrybutem państwa. Pojęcie to powstało w Średniowieczu na oznaczenie dwóch najwyższych w swoim porządku podmiotów władzy w społeczności chrześcijańskiej, nazywanej sacrum imperium romanum. Cesarzowi przypisywano suwerenność w porządku doczesnym, a papieżowi - w porządku duchowym. Po rozpadzie cesarstwa na szereg narodowych państw suwerenność w sensie terytorialnym, przypisuje się każdemu władcy państwa. Natomiast papież pozostał jedynym suwerenem w porządku duchowym.

5. Klasyfikacje państw

Arystoteles klasyfikował państwa według dwóch kryteriów: 1) ze względu na to, ilu ludzi sprawuje władzę, wyróżniał: a) monarchię (władzę sprawuje jednostka), b) arystokracje (władzę sprawuje jedna warstwa społeczna), 3 politeję (władzę sprawują wszyscy obywatele). Ze względu na to, w czyim interesie władza jest sprawowana, wyróżniał: a) tyranię (władza jest sprawowana w interesie jednostki) b) oligarchię (władza jest sprawowana w interesie bogatych), c) demokracje (władza jest sprawowana w interesie wszystkich. Idealny typ państwa polega na połączeniu arystokracji z demokracją.

Max Weber dzieli państwa na trzy typy: 1) charyzmatyczny (władza jest akceptowana ze względu na charyzmat, dzięki któremu jednostka uzyskuje akceptację społeczeństwa), 2) autokratyczne (grupa rządząca nie ma akceptacji społecznej), 3) racjonalistyczny (grupa rządząca ma akceptację ze strony społeczeństwa ze względu na potrzebę zachowania porządku).

Hans Kelsen dzieli państwa na: 1) autokratyczne, w których sprawujący władzę nie mają akceptacji społecznej; 2) demokratyczne, w których mają taką akceptację.

Rozdział II Państwo a naród

1. Teorie wyjaśniające relacje: państwo a naród.

Państwo należy do wartości centralnych w świadomości narodowej. Istnieją wszakże różnice w poglądach co do tego, która z tych zbiorowości jest pierwotna: naród czy państwo? Należy wyróżnić trzy teorie formułujące odpowiedzi na to pytanie. Są to: teoria naturalna, teoria kulturowa i teoria mieszana.

1. Teoria naturalna głosi, że naród jest wartością pierwotną w stosunku do państwa. Według jej założeń, naród został ukształtowany przez wspólnoty plemienne w wyniku powstawania podobieństwa czy też tożsamości w przeżywaniu wartości kulturowych, na które składają się: wspólny język, wspólna religia, wspólna tradycja, zazwyczaj także wspólna historia. Według tej teorii naród jest czynnikiem tworzącym własne państwo.

2. Teoria kulturowa istotę narodu upatruje w związku ludzi połączonych świadomością wspólnych losów historycznych. W powstawaniu narodu decydującą rolę odgrywa powszechna świadomość u członków danej grupy ludzi co do swej identyczności historycznej, dotyczącej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Wspólnota ta powstaje na podłożu uznawania tych samych wartości duchowych, jak wolność, niepodległość. Według tej teorii najpierw powstaje struktura polityczna, która jednoczy różne grupy etnicznych i narodowościowe w jeden naród.

3. Teoria mieszana, której reprezentantem jest kard. Stefan Wyszyński, prymas Polski. Jego zdaniem, przez naród należy rozumieć naturalną wspólnotę, będącą "wspólnotą rodzin", związaną w całość przez wspólną historię, język, kulturę i religię, powstałą w dążeniu do osiągnięcia najwyższych wartości duchowych. Wartości te tworzą dobro wspólne narodu. Naród jest bytem analogicznym do osoby ludzkiej i do rodziny, posiada własną świadomość, skierowaną ku wspólnemu dobru; własną godność, będącą źródłem podstawowych praw i wolności.

2. Naród a ojczyzna.

Z pojęciem narodu wiąże się pojęcie ojczyzny. Najogólniej mówiąc, jest to zbiór wartości, w których człowiek czuje się zakorzeniony, z którymi łączy go przywiązanie do własnej ziemi, będącej symbolem wartości narodowych. Stanisław Ossowski rozróżnia "ojczyznę prywatną" i "ojczyznę ideologiczną" (wspólną, publiczną).

Część II PODSTAWY NAUKI O PRAWIE

Rozdział I Pojęcie prawa, prawo a państwo

Prawo - zespół norm postępowania. Normy te są chronione przez państwo i zabezpiecza ono ich stosowanie. Wg. Łopatki - Prawo to całokształt generalnych i abstrakcyjnych norm postępowania, ustanowionych lub uznanych przez państwo, których przestrzeganie jest zagwarantowane przez państwo.

W literaturze przedmiotu wskazuje się. że cechą wyróżniającą pra­wo od innych norm istniejących w społeczeństwie są ścisłe i różno­rodne związki prawa z państwem. Charakteryzując te związki najczę­ściej wskazuje się na:

1) związek genetyczny, przejawiający się w tym, że prawo i pań­stwo powstały w tym samym czasie i w wyniku podobnych proce­sów społecznych;

2) wielostronne związki funkcjonalne, przejawiające się we wza­jemnych uzależnieniach prawa i państwa w toku codziennego bytu tych zjawisk.

W literaturze przedmiotu od dawna zwraca się uwagę na ścisłe związki państwa z prawem. Wśród nich wskazuje się często na związek genetyczny obu zjawisk, przejawiający się w tym, że mają one wspólną genezę, powstały razem i z powodu takich samych przyczyn. Na stanowisku takim stoją zwo­lennicy tezy o wieczności państwa, którzy są przekonani o wieczności rów­nież prawa jako zjawiska społecznego (itbi societas ibi ius), zwłaszcza zaś wieczności prawa natury, pochodzącego ich zdaniem - tak jak władza - od istoty nadprzyrodzonej. Teorię tę prezentują też akceptanci poglądów o historyczności państwa, którzy wskazują, że państwo i prawo powstały w tym samym czasie i w wyniku podobnych procesów społecznych (wewnętrznych lub zewnętrznych).

Wielostronnie postrzegane są w piśmiennictwie związki funkcjonalne pań­stwa i prawa. Państwo jest kreatorem prawa - ustanawia ono normy prawne albo decyduje, że niektóre z tych norm przestają być obowiązujące, a także uznaje pewne normy społeczne za normy prawne. Tworząc i stosując prawo, państwo realizuje swoje funkcje władcze wobec wszystkich podmiotów podle­głych jego władzy suwerennej. Państwo stoi na straży norm prawnych. Zabez­piecza ich przestrzeganie przez adresatów, za pomocą wszelkich dostępnych mu środków - organizacyjnych, ekonomicznych i ideologicznych, a w razie konieczności -za pomocą przymusu państwowego.

Prawo określa strukturę, kompetencje i tryb funkcjonowania organów państwowych, prawnie legitymizując w ten sposób władzę państwową. Pra­wo wyznacza status jednostki w państwie, określając jej wolności, prawa i obowiązki. Jest wyrazem polityki państwa. Zjawiskiem politycznym, wielo­stronnie uwikłanym w procesy sprawowania władzy w państwie. Związek prawa z procesami sprawowania władzy wyraża się szczególnie w tym. że:

• prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawowania władzy publicznej, wyznaczając zakazy i nakazy określonego zachowania się preferowanego przez władzę, poparte możliwością zastosowania przy­musu państwowego; dzięki temu rządzący mogą osiągać zakładane przez siebie cele;

• prawo wyznacza ramy (a przynajmniej powinno je wyznaczać), w jakich mogą poruszać się podmioty sprawujące władzę (cele władzy, struktury władzy, kompetencje, procedury podejmowania decyzji);

• prawo wyraża określone treści aksjologiczne preferowane przez władzę, kształtując w ten sposób wyobrażenia, podstawy i zachowania adresatów.

Nie należy jednak zapominać, że prawo jest w pewnym stopniu samodzielne, autonomiczne w stosunku do polityki państwa. Posługiwanie się prawem wyłącznie jako narzędziem sprawowania władzy publicznej może prowadzić do instrumentalizacji prawa. Doświadczenie historyczne przekonuje zaś, że instrumentalizacja prawa na dłuższą metę niszczy je jako sku­teczne narzędzie sprawowania władzy.

Rozdział II Filozoficzne definicje prawa

W odpowiedzi na pytanie, co to jest prawo, powstały różne koncepcje, wśród których należy wyróżnić: 1) pozytywizm prawniczy, 2) normatywizm, 3) funkcjonalizm, 4) realizm prawniczy, 5) psychologizm, 6) koncepcje prawa natury, względnie prawa naturalnego, 7) koncepcja ekonomiczna, czyli marksistowska; 8) koncepcje kulturowe.

1. Pozytywizm prawniczy.

Koncepcje pozytywistyczne zakładają, iż prawo jest to zespół norm ustanowionych przez władze państwowe z zachowaniem odpowiedniej procedury. Za rzecz drugorzędną uważają to, czy normy te odpowiadają normom moralnym, religijnym czy obyczajowym. Za podstawowy postulat uważane jest zapewnienie bezpieczeństwa prawnego, czyli dostatecznej stabilności, jasności i pewności prawa. Skrajny pozytywizm zakłada uzasadnienie tylko tetyczne norm prawnych, czyli że prawem jest to, co w odpowiedniej formie zostało ustanowione przez państwo, natomiast pomija uzasadnienie aksjologiczne.

Twórca pozytywizmu John Austin (1790-1859 r.) twierdził, że prawo jest to zespół nakazów czy zakazów, które w określonej grupie terytorialnej obowiązują dlatego, że zostały ustanowione przez suwerena pod zagrożeniem zastosowania sankcji. Leon Hart twierdzi, że normy prawne to nie tylko zespół prostych nakazów skierowanych do obywateli i nakazów wymierzania sankcji przez organy państwowe, ale także zespół norm dotyczących dokonywania różnych czynności prawnych, w szczególności stanowienia prawa, wymierzania sprawiedliwości, podejmowania decyzji administracyjnych przez organy państwowe w myśl przyznanych im kompetencji; oraz reguł uznawania kogoś za kompetentnego do stanowienia prawa, reguł dotyczących sposobu dokonywania zmian w dotychczasowych normach oraz stanowienia autorytatywnych decyzji wykonawczych. Przedstawicielami pozytywizmu w Niemczech byli Karl Bergbohm (1849-1927), Rudolf von Ihering (1818-1892), Georg Jellinek (1851-1911).

2. Normatywizm prawniczy jest skrajną postacią pozytywizmu.

Jego twórca Hans Kelsen wyróżniał dwa systemy norm: 1) system statyczny, utworzony na zasadzie treściowego powiązania norm, czyli oparty na uzasadnieniu aksjologicznyn; 2) system dynamiczny oparty na założeniu, iż wchodzące w jego skład normy są stanowione na podstawie norm kompetencyjnych. System prawa jest to dynamiczny system norm kompetencyjnych, mających uzasadnienie w normach kompetencyjnych wyższego rzędu zawartych w konstytucji, zaś kompetencje do stanowienia konstytucji mają podstawę w jakiejś domyślnej normie podstawowej.

3. Funkcjonalizm prawniczy powstał w XIX w. na gruncie amerykańskim.

Jego poprzednikiem był pragmatyzm, który zakładał badanie zjawisk nie pod kątem poznawania ich istoty ale pod kątem skuteczności w działaniu. Stąd o wartości prawa decyduje jego skuteczność.

4. Realizm prawniczy jest odmianą funkcjonalizmu.

Główny jego reprezentant N. Llewellyn (1893-1962) głosił, że zadaniem prawoznawstwa jest badanie tego, jak rzeczywiście postępują sędziowie i obywatele w obrocie prawnym. Nie jest natomiast istotne, według jakiego prawa (zawartego w księgach) powinni postępować, gdyż nie jest ono prawem rzeczywistym. Przedstawicielem pozytywizmu w Europie jest Alf Ross, którego zdaniem, w rozważaniach prawniczych pojawiają się antynomie (niezgodności wewnętrzne w zakresie głoszonych tez), gdyż z jednej strony przyjmuje się normatywistyczny a z drugiej strony - realistyczny punkt widzenia. O obowiązywaniu normy prawnej rozstrzyga się przepowiadając przyszłe zachowanie sędziego.

5. Psychologizm prawniczy sprowadza prawo do określonych zjawisk psychicznych po stronie członków społeczeństwa. Kierunek ten miał zwolenników w pierwszej połowie XX wieku. Do jego przedstawicieli należą: Gurvitch, Leon Petrażycki (1867-1931) i Jerzy Lande (1876-1954).

6. Teorie prawa naturalnego.

Po II wojnie światowej na Zachodzie nastąpił nawrót do prawa naturalnego, nazywanego też prawem natury. Teorie te przyjmują, iż istnieją normy prawa naturalnego, nadrzędne w stosunku do prawa stanowionego. Teorie te przewijały się w dziejach myśli ludzkiej od starożytności poprzez Średniowiecze, Oświecenie aż do epoki współczesnej. Wśród tych teorii należy wyróżnić dwa nurty: religijny i laicki. Wspólne dla nich jest przyjmowanie następujących założeń:1) że istnieją normy prawne, które są niezależna od państwa i nadrzędne w stosunku do prawa stanowionego przez władze państwowe, a przynajmniej będące wzorcem dla norm prawa stanowionego, z którym się je krytycznie ocenia jako sprawiedliwe lub niesprawiedliwe; 2) że ze zdań o faktach, wynikają pewne normy; 3) że istnieje "natura ludzka", lub "natura rzeczy", która wyznacza ludziom pewne zasady postępowania; 4) istnieje pewna stałość prawa naturalnego, a przynajmniej większa stabilność aniżeli prawa stanowionego.

1. Religijne koncepcje prawa naturalnego zakładają, że ostatecznym twórcą prawa natury jest Bóg. Spośród tych koncepcji najbardziej znana jest teoria tomistyczna, wywodząca się od Św. Tomasza z Akwinu (+1274). Podał on następującą definicję prawa w ogólności: "Lex est ordinatio rationis ad bonum commune ab eo qui communitatis curam habet promulgata - Prawo jest to rozumny nakaz, wydany dla dobra wspólnego, przez tego, do kogo należy troska o społeczność, promulgowany". Istotnym elementem każdej normy prawnej jest rozumność. Podstawowe elementy tomistycznej koncepcji prawa naturalnego znajdują się we współczesnej katolickiej nauce społecznej.

2. Laickie koncepcje prawa naturalnego zakładają, iż w naturze ludzkiej istnieją pewne pragnienia, czy dążenia, które wskazują mu, jak ma postępować w sposób godny człowieka. Normy prawne nakazują realizację pewnego stanu rzeczy, który jest zgodny z podstawowymi zasadami moralności. Koncepcje prawa naturalnego występują znajdują akceptację w umowach międzynarodowych, dotyczących ochrony praw człowieka (m.in. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka).

7. Teoria marksistowska zakłada, że prawo jest to zbiór norm postępowania: 1) ustanowionych albo uznanych w odpowiedniej formie przez państwo; 2) zabezpieczonych użyciem przymusu ze strony organów państwowych; 3) będących wyrazem woli klasy panującej, a ich celem zapewnienie dogodnych dla tej klasy warunków społeczno-ekonomicznych.

8. Koncepcja kulturowa.

"Prawnicze skrzydło" badeńskiej szkoły filozofii kultury ( J. Binder, W. Lassk, M.E. Mayer, R. Radbruch) traktuje prawo jako przedmiot kulturowy, tzn. "zawieszony" między rzeczywistością a wartością. Rzeczywistość w przypadku prawa składa się z aktów woli empirycznej (nakazów), posiadających status wyższy od statusu prostych faktów, a mianowicie: status standardów wartości ze względu na swój sens zawarty w materialnych substratach, do których należą przepisy prawne i akty stosowania prawa. Sens tych faktów określa ich stosunek do absolutnej wartości sprawiedliwości czy słuszności. Przeznaczeniem prawa jako przedmiotu kulturowego jest realizacja tych wartości. Zwolennicy tych koncepcji różnią się w wyjaśnianiu relacji między prawem a wartościami. Jedni uznają obiektywny charakter wartości (G. Radbruch). Inni (Lask, Binder) - skłaniając się ku relatywizmowi - twierdzą, że prawo ulega historycznym zmianom, chociaż stale wciela w siebie absolutne wartości.

Rozdział III Źródła prawa

1. Pojęcie i klasyfikacja źródeł prawa.

Termin "Źródła prawa (fontes iuris)" jest zaczerpnięty z prawa rzymskiego. Wyróżnia się: 1) Źródła powstania prawa lub istnienia prawa (fontes iuris oriundi lub fontes iuris essendi), 2) Źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi).

W teorii prawa odróżnia się: 1) Źródła prawa w znaczeniu materialnym, 2) Źródła prawa w znaczeniu formalnym. Do Źródeł prawa w znaczeniu formalnym zalicza się organy władzy państwowej tworzące prawo oraz formy ich działalności prawotwórczej, rezultaty tej działalności i reguły dotyczące recepcji prawa z innych systemów prawa.

2. Ze względu na sposób powstania wśród Źródeł prawa wyróżnia się: zwyczaj prawny, akty normatywne, umowy, precedens sądowy, opinie prawników.

1. Zwyczaj prawny jest najstarszym źródłem prawa. Jego specyfika polega na tym, że powstaje oddolnie w drodze praktyki społecznej. Aby taka reguła stała się prawem, musi spełnić odpowiednie warunki: 1) przez pewien czas funkcjonować w określonej grupie społecznej i winno towarzyszyć jej przekonanie o konieczności jej przestrzegania, 3) jego treść ma być w miarę możności dokładnie sprecyzowana; 4) aby organy państwowe (organy sądowe lub administracyjne) uznawały ją przy podejmowaniu decyzji.

2. Akty normatywne, czyli prawo stanowione. Czynnikiem tworzącym je są wyspecjalizowane organy władzy ustawodawczej, postępujące z zachowaniem odpowiedniej procedury.

3. Umowa jest to odmiana prawa stanowionego, w którego tworzeniu biorą udział przynajmniej dwa podmioty (umowy dwustronne) lub więcej podmiotów (umowy wielostronne). Szczególną odmianą międzynarodowej umowy jest konkordat, czyli umowa między Stolicą Apostolską i danym państwem, dotycząca sytuacji prawnej Kościoła. Umowę publiczno-prawną charakteryzują następujące elementy: 1) wielość podmiotów tworzących prawo, 2) równorzędność tych podmiotów; 3) zasada wzajemności.

4. Precedens sądowy jest odmianą zwyczaju. Rolę podmiotu tworzącego prawo spełnia sąd. Taka forma tworzenia prawa występuje w anglosaskim systemie prawa. Polega ona na tym, iż sąd najwyższy dla sytuacji faktycznej, dla której nie ma podstaw w prawie stanowionym, tworzy ogólną regułę i zgodnie z nią wydaje konkretne rozstrzygnięcie, które z kolei staje się podstawą rozstrzygnięć w podobnych sprawach w przyszłości.

5. Opinie uczonych prawników były Źródłem prawa w starożytnym Rzymie, gdzie niektórzy prawnicy otrzymywali od cesarza przywilej ius respondendi. Współcześnie opinie prawników nie mają mocy obowiązującej, ale ich opinie oddziaływują na osoby tworzące i stosujące prawo.

3. System Źródeł prawa.

Każde państwo ma swój system Źródeł prawa, czyli całokształt obowiązujących w danym państwie źródeł prawa, odpowiednio uporządkowanych.W kontynentalnym systemie prawa podstawowym źródłem są akty normatywne. Źródła te mają taką samą moc obowiązująca, ale różnią się od siebie: mocą prawną, podmiotem i przedmiotem oraz trybem stanowienia.

1. Podmiotem aktu normatywnego jest państwo, a ściślej mówiąc określone organy powołane do stanowienia prawa. Moc prawna aktu normatywnego zależy od tego, jakie miejsce w hierarchii zajmuje organ, który go ustanowił.

2. Przedmiotem aktu normatywnego jest dana dziedzina stosunków społecznych, które mogą być regulowane przez dany akt.

3. Tryb stanowienia i publikowania aktu normatywnego określa procedurę, według której akt normatywny dochodzi do skutku.

4. Budowa aktów normatywnych.

Wyróżnia się następujące elementy tej budowy:

• nazwa, która wskazuje na rodzaj aktu normatywnego, np. konstytucja, ustawa, rozporządzenie, uchwała itp.;

• data ustanowienia lub uchwalenia danego aktu;

• tytuł określający przedmiot regulowanych stosunków społecznych, np. Kodeks karny, Prawo bankowe;

• preambuła, czyli uroczysty wstęp, który zawiera deklarację ustawodawcy o zamierzonych celach, o podstawowych wartościach legitymizujących akt od strony aksjologicznej itp.

• część ogólna, w której są formułowane przepisy zawierające normy wspólne dla części szczegółowej;

• część szczegółowa zawierająca zasadniczą materię aktu normatywnego ( określa dyspozycje lub sankcje);

• przepisy końcowe (postanowienia przejściowe, derogacyjne, określające termin wejścia w życie aktu normatywnego itp.);

• podpis osoby pełniącej funkcję organu, kompetentnego do promulgacji danego typu aktu normatywnego.

5. Zbiory Źródeł prawa, kodyfikacja, inkorporacja.

Rozwój stosunków społecznych rodzi potrzebę doskonalenia treści aktów normatywnych przez tworzenia nowych aktów, porządkowania ich, bądź sporządzania ich zbiorów urzędowych lub prywatnych. Tego rodzaju działalność obejmuje: nowelizację, inkorporację, kodyfikację.

1. Nowelizacja aktu normatywnego jest to wprowadzenie do niego zmian, polegających na uzupełnianiu tekstu o nowe fragmenty, skreśleniu fragmentów lub zastąpieniu już istniejących nowymi przepisami.

2. Inkorporacja polega na zebraniu w całość przepisów prawnych jakiejś dziedziny stosunków (np. prawa cywilnego).

3. Kodyfikacja polega na tym, że z szeregu aktów normatywnych dotyczących danej dziedziny stosunków (np. prawa pracy), tworzy się jedną ustawę, zwaną kodeksem.

6. System Źródeł prawa polskiego.

Do systemu Źródeł prawa polskiego należą akty normatywne, uporządkowane hierarchicznie w zależności od tego, jaką pozycję w hierarchii organów władzy zajmuje tworzący je organ. System źródeł prawa III Rzeczypospolitej jest uporządkowany zgodnie z zasadami określonymi w trzecim rozdziale Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r.. Ze względu na zasięg obowiązywania są to: 1) Źródła prawa powszechnie obowiązującego; 2) Źródła prawa miejscowego, pochodzące od organów samorządu terytorialnego i organów administracji rządowej.

Biorąc pod uwagę wymienione wyżej kryteria (podmiot, przedmiot, tryb stanowienia) w systemie Źródeł prawa III Rzeczypospolitej wyróżnia się akty normatywne pochodzące od: 1) organów władzy ustawodawczej, 2) organów władzy wykonawczej, 3) terenowych organów administracji rządowej, 3) organów samorządu terytorialnego.

Rozdział IV System prawa

1. Pojęcie systemu prawa.

Termin "system prawa" odnosimy do zespołu norm, uporządkowanych według określonych kryteriów. Wyróżnia się typy systemów prawa i konkretne systemy prawa.

Wyróżnia się następujące typy: 1) system prawa ustawowego, zwany kontynentalnym; 2) system prawa zwyczajowego - common law, zwany anglosaskim. System prawa ustawowego charakteryzowany jest przez trzy elementy: 1) hierarchiczne uporządkowanie norm, wśród których najwyższą pozycje zajmują normy zawarte w ustawie zasadniczej, czyli w konstytucji; 2) abstrakcyjność i ogólność norm ; 3) organy stosujące prawo (np. sądy) w zasadzie nie tworzą prawa. Natomiast w systemie prawa precedensowego, zwanego "common law" podstawową formą tworzenia prawa jest decyzja sądowa, czyli że sądy tworzą prawo w formie decyzji sądowej, zwanej zasadę ogólną (ratio decidendi), będącą podstawą rozstrzygnięcia.

Przez system prawa w ścisłym tego słowa znaczeniu rozumieć należy konkretny system prawa, czyli całokształt norm prawnych obowiązujących w konkretnym państwie w określonym przedziale czasowym. System ten powinien spełniać trzy postulaty: 1) ma być hierarchicznie zbudowany, 2) w dostatecznym stopniu niesprzeczny, 3) zupełny.

2. Hierarchiczność systemu prawa.

Powszechnie przyjmuje się założenie, że całokształt norm tworzących system prawa jest odpowiednio powiązany. Gdy chodzi o powiązanie obowiązujących norm, to wyróżnia się powiązanie podwójne: 1) formalne, czyli dynamiczne; 2) i materialne, czyli statyczne. Powiązanie formalne polega na tym, że norma hierarchicznie wyższa stanowi podstawę obowiązywania normy hierarchicznie niższej ze względu na pozycję organu władzy. Powiązanie norm jest statyczne, jeżeli norma ogólna stanowi podstawę dla norm szczegółowych. Związki między normami pod względem treści polegają na: a) powiązaniach logicznych między normami; b) istnieniu wspólnej podstawy aksjologicznej dla wszystkich norm należących do danego systemu prawa.

Konkretny system prawa jest mieszany, czyli statyczno-dynamiczny. System prawa statyczny zakłada postulat niesprzeczności. Przyjmując założenie, iż system prawa jest dynamiczny, stawiamy wymóg, aby normy niższego rzędu stanowiły konsekwencje obowiązywania norm hierarchicznie wyższego rzędu.

3. Niesprzeczność systemu prawa.

Dobrze zbudowany system prawa powinien być niesprzeczny, czyli że normy wchodzące w jego skład nie powinny się wykluczać pod względem logicznym, aksjologicznym lub prakseologicznym. W rzeczywistości zdarzają się różnego rodzaju sprzeczności, np. sprzeczność logiczna ma miejsce, gdy jedna norma nakazuje adresatowi w określonych warunkach czynić to, czego inna norma mu zakazuje. W celu usunięcia sprzeczności stosuje się reguły kolizyjne dotyczące obowiązywania norm prawnych. Reguły te są trojakiego rodzaju:

1. reguła kolizyjna dotycząca hierarchicznego porządku norm,. np."Lex superior derogat legi inferiori - norma prawna hierarchicznie wyższa uchyla normę niższej rangi";

2. reguła kolizyjna dotycząca porządku czasowego np. "Lex posterior derogat legi priori - norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą";

3. reguła kolizyjna dotycząca zakresu obowiązywania w porządku merytorycznym (co do treści stosowanych norm): "Lex specialis derogat legi generali - norma szczególna uchyla normę ogólną", jeżeli są ustanowione jednocześnie.

4. Zupełność systemu prawa.

Zasada głosząca, iż system prawa powinien być zupełny, tzn., iż organ stosujący prawo nie może wymówić się brakiem normy prawnej, w oparciu o którą należy wydać rozstrzygnięcie w konkretnej sprawie. Gdy ustawodawca powinien tę sprawę uregulować, a nie uregulował jej, mówimy o istnieniu luki w prawie (lacuna iuris). Powstaje problem, jak należy postąpić w celu usunięcia luki w prawie. Terminem "luka w prawie" możemy posługiwać się w różnych znaczeniach (konstrukcyjna, logiczna, aksjologiczna lub pozorna). Lukę konstrukcyjną (extra legem), można usunąć w podwójny sposób:

1. przez ustanowienie nowej ustawy;

2. przez zastosowanie analogii, której są dwa rodzaje:

1. analogia z ustawy (analogia legis)-gdy organ stosujący prawo w celu rozstrzygnięcia sprawy posługuje się normą wydaną w sytuacji podobnej, stwierdzając, iż istnieje ta sama racja zastosowania ustawy (ratio legis);

2. analogia z prawa (analogia iuris)-gdy organ stosujący prawo tworzy brakującą normę dla potrzeb danego rozstrzygnięcia na podstawie ogólnych zasad prawa całego systemu, bądź zasad danej gałęzi prawa, oraz przesłanek aksjologicznych.

5. Podział systemu prawa.

System prawa jest dzielony na gałęzie, czyli działy prawa.

1. Najstarszy jest podział prawa na publiczne i prywatne ze względu na interes, czyli cel prawa. Starożytny prawnik Ulpianus głosił: "ius publicum est id quod rei publicae spectat" - prawo publiczne jest prawem dotyczącym interesu państwa; natomiast "ius privatum est quod ad utilitatem singulorum spectat" - prawo prywatne jest to, które dotyczy interesu jednostek. W czasach współczesnych wprowadzono kryteria podmiotowe oraz ochrony prawnej .

2. Podział prawa na gałęzie. Każdy system prawa dzieli się na działy, czyli gałęzie. Podstawą tego podziału jest zespół kryteriów, który obejmuje:

1. kryterium przedmiotowe, czyli ze względu na rodzaj regulowanych stosunków;

2. kryterium podmiotowe, czyli kategorie osób, których uprawnień i obowiązków dotyczą regulowane stosunki;

3. kryterium sposobu regulacji prawnej. Na podstawie tego kryterium wyróżnia się: prawo cywilne, prawo administracyjne; prawo karne, prawo konstytucyjne.

1. Podział systemu prawa III Rzeczypospolitej:

• Prawo konstytucyjne zawiera normy nadrzędne dla pozostałych gałęzi prawa. Źródłem tego działu prawa jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.

• Prawo cywilne reguluje różnego rodzaju umowy zawierane przez podmioty na zasadzie równorzędności. Gałąź ta jest rozbudowana i podlegająca ciągłemu rozwojowi. Najważniejszymi działami prawa cywilnego są: a) prawo rzeczowe (prawo własności i inne prawa rzeczowe, np. użytkowanie wieczyste, służebności gruntowe i osobiste, zastaw, hipoteka),b) prawo zobowiązań (stosunki umowne i odpowiedzialność za czyny niedozwolone),c) prawo spadkowe (dziedziczenie ustawowe i testamentowe: zapis, polecenie, zachówek). Podstawowym źródłem prawa cywilnego jest Kodeks cywilny z 23 kwietnia 1964 r. (wielokrotnie nowelizowany).

• Prawo administracyjne określa zasady organizacji i działania organów państwowych oraz ich stosunki z obywatelami państwa polskiego i cudzoziemcami. Prawo to reguluje także organizatorską działalność organów państwowych podejmowaną w takich dziedzinach, jak: przemysł, opieka zdrowotna, oświata, porządek publiczny.

• Prawo procesowe, względnie prawo postępowania, obejmuje zarówno postępowanie procesowe jak i nieprocesowe. Te działy prawa określają reguły postępowania organów państwowych, zwłaszcza organów sądowych, które ingerują w sferą stosunków między podmiotami, gdy zaistnieją wątpliwości co zachowania się jednego z nich w sposób naruszający uprawnienia i obowiązki innego, wyznaczone przez normy prawa materialnego: cywilnego, karnego i administracyjnego.

• Pochodne znaczenie w stosunku do działów wyżej wymienionych mają nowsze działy prawa, jak: prawo finansowe, prawo rodzinne i opiekuńcze, prawo handlowe, prawo pracy.

• Odrębny charakter mają międzynarodowe prawo prywatne i międzynarodowe prawo publiczne. Międzynarodowe prawo prywatne reguluje stosunki między podmiotami, w których występuje element obcy (jedna ze stron lub przedmiot stosunku prawnego). Prawo międzynarodowe publiczne reguluje stosunki między państwami. W istocie rzeczy jest to prawo międzypaństwowe.

Rodział V Znaczenie wiedzy o prawie

Rozważania nad istotą, prawa znalazły swe odbicie w dyskusjach naukowych, przynajmniej od końca XIX wieku. Ówcześni myśliciele podjęli próbę poddania własnych refleksji takim rygorom, co do metod ich prowadzenia, które zapewniłyby uzyskanie uzasadnionego i niepodważalnego wyniku. Przedmiotem tych dociekań była oczywiście istota prawa, ale także sposoby jego poznawania i szczegółowego badania, a także kwestia podstawy wyodrębnienia i statusu nauk prawnych jako dyscypliny naukowej. Nauka prawa ma długi rodowód. Wywodzi się ona jeszcze z rzymskiej jurysprudencji. Początkowo oznaczała tylko znajomość prawa, czyli pewien rodzaj umiejętności praktycznej. Dostrzegano jednak, że konkretne reguły i zasady prawne są ściśle związane z problemami etycznymi i filozoficznymi. Uświadamiano sobie także wymiar historyczny prawa. W związku z tym wiedza o prawie nabierała charakteru wiedzy bardziej ogólnej i stopniowo stawała się nauką.

Również współcześnie w myśleniu o prawie przewijają się dwa wątki. Pierwszy kładzie nacisk na praktykę prawa, na posługiwanie się prawem takim, jakim ono jest. Posługiwanie się prawem prowadzi do oddziaływania na życie ludzi, a nie do jego poznawania i wyjaśniania. Wykonywanie zawodów prawniczych jest szczególnego rodzaju rzemiosłem, proces kształcenia powinien, więc koncentrować się na rozwijaniu umiejętności praktycznych. Ten punkt widzenia jest najbardziej eksponowany w Stanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie studia prawnicze prowadzone są w ramach tzw. szkół prawa (law schools), zwykle luźniej związanych ze strukturami uniwersyteckimi, a nie na wydziałach prawa zorganizowanych tak jak wydziały nauk humanistycznych, biologii, chemii, itp. Stanowisko takie znajdowało swoje odbicie także w ramach refleksji naukowej.

Wbrew oczekiwaniom spory o to, czym jest nauka w ogóle i jakie są kryteria naukowości, nie zostały (i nadal do końca nie są) rozstrzygnięte. Toczyły się one od czasów starożytnych, gdyż już Arystoteles rozróżniał nauki teoretyczne i praktyczne. W końcu XIX wieku rozważania metodologiczne były szczególnie intensywne. W wyniku rywalizacji dwóch wielkich kierunków filozoficznych: systemu Immanuela Kanta, z jego aprioryzmem oraz pozytywizmu, który nacisk kładł na doświadczalne poznanie rzeczywistości, w nauce prawa wykształcił się podział na nauki dogmatyczne, filozoficzne, empiryczne oraz historyczne. Ten podział w istotnym zakresie utrzymuje się do dziś. Nauki filozoficzne, najczęściej w postaci filozofii prawa lub ogólnej nauki o prawie (Rechtslehre) lub teorii prawa, zajmują się formułowaniem ogólnych twierdzeń o prawie, o jego istocie jako zjawiska społecznego, podstawach obowiązywania, celach, a także metodach poznania.

Z kolei nauki empiryczne skupiają się na badaniu realnego funkcjonowania norm (przepisów, reguł) prawnych w poszczególnych dziedzinach lub gałęziach prawa. Nauki dogmatyczne w prawoznawstwie koncentrują się na interpretacji przepisów, na ustalaniu ich obowiązywania (zagadnienia walidacyjne) oraz na systematyzacji tych przepisów. Chodzi tu przede wszystkim o przepisy prawa obowiązującego tu i teraz, a niekiedy o postulaty wobec prawa przyszłego. Czwartą grupą nauk, których przedmiotem jest prawo, a których odrębność od innych jest dostrzegana, są nauki historyczno-prawne.

Bibliografia:

1. K. Jasińska i I. Raciborski „Naród, władza i społeczeństwo” Warszawa 1996

2. J. Krukowski „Podstawy nauki o państwie i prawie” Warszawa 2004

3. A. Łopatka „Podstawy wiedzy o państwie i prawie” Warszawa 1998

4. K. A. Wojtaszczyk „Kompedium wiedzy o państwie współczesnym” Warszawa 2000

14

---