BENICE

1. Lampa terakotowa granulowana (Warzenlampe, Flat Globule Lamp, lucerna aperline).

Benice gm. Krotoszyn, woj. kaliskie.

3. Według zachowanego opisu znaleziona w piaśnicy po lewej stronie drogi z Benic do Krotoszyna, na wschód od wsi. Znalezisko luźne, bez kontekstu archeologicznego.

4. Znaleziona w 1894 r. (informacja H. Tomaszewskiego z Poznania).

5. Okrągły, wysoki zbiornik, szerokie, wypukłe ramiona zdobione plastycznymi granulkami; mały zagłębiony dysk z centralnym otworem oliwnym, masywny i krótki palnik półokrągło zakończony z dużym otworem knotowym; masywne pionowe imadło; znana jest jedynie długość lampy wynosząca 6,8 cm.

6. Odciskana w matrycy w dwóch częściach. Z zachowanego rysunku wynika, iż wyraźny był szew łączący dwie części lampy.

7. Z zachowanych informacji archiwalnych wynika, że wraz z lampą znaleziono bryły bursztynu oraz naczynia gliniane. Obszar kultury przeworskiej.

8. IV w.n.e. (na podstawie analogii).

10. Zabytek znajdował się w zbiorach Działu Prehistorycznego Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu (jako depozyt) nr kat. 1923:29, a w 1924 r. oddany został ofiarodawcy. Lampa zaginiona; znana z rysunku J. Kostrzewskiego (Archiwum Muzeum Archeologicznego w Poznaniu).

11. Lampa należy do jednego z najpowszechniejszych typów używanych w Rzymie i prowincjach zachodnich. Wg klasyfikacji Dressela typ 30. Znajduje wiele analogii wśród zabytków italskich, lecz na obszarach bliższych Polsce jest to typ wyjątkowy: Sakaf, tabl. XIII, nr 3 ab,s. 65 — lampa z Neratovic (koło Mćlnik) zaliczana do typu katakumbowego. Lampa, wg J. Marsa (1972), na którego powołuje się autor, ma pochodzić z drugiej połowy III w., prawdopodobnie z osady. Niestety, ilustracja nie pozwala stwierdzić, czy imadło jest perforowane. Yikić- elanćić, tabl. XIII, nr 7 — zbliżona lampa z perforowanym imadłem z sygnaturą ROMANESIS datowana na pocz. II w. poprzez analogie italskie; tabl. XV, nr 9 — lampa z Trst z II-III w. — Neumann, tabl. VI, nr 36 — typ X z brązową angobą i stemplem na stopce INGEN, pochodzi z grobu w Vindobona datowanego na III w. — Deringer, tabl. XI, nr 342.B 10159 — lampa z Lauriacum z grupy późnoantycznej III a, datowana na późny III do początku V w. (wg autora prawdopodobnie import). — Bailey, nr Q 1425, tabl. 86 — lampa z Italii centralnej z przełomu III i IV w.

Z przedstawionych powyżej porównań wynika, iż lampa znaleziona w Benicach należała do popularnego italskiego typu produkowanego w centralnej i północnej Italii od początku III do początku V w.n.e. Była zapewne importem italskim, gdyż w prowincjach nadreńskich i naddunajskich nie stwierdzono produkcji tego typu. Jedynie za nieudane naśladownictwo uznalibyśmy zabytek lokalnej produkcji z Micia w Dacji, gdzie na lampie zostały ręcznie wyciśnięte koła imitujące granulki lamp italskich. Egzemplarz najbardzej zbliżony do lampy z Benic odnaleziony został na terenie Czech i sugeruje się, że pochodzi z Lauriacum. Zabytek z Benic, ze względu na pełne, masywne imadło możemy zaliczyć do późniejszych wyrobów tego typu, pochodzących z IVw.n.e.

CHYSZÓW

1. Lampa terakotowa, typ z dekorowanym dyskiem (Bild-
lampe).

2. Chyszów, północna dzielnica Tarnowa zwana też Chyszowo, woj. tarnowskie.

3. Z informacji zachowanych w archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie wynika, iż lampa została podarowana do kolekcji w 1922 r. przez B. Czapkiewicza. Prawdopodobnie znalezisko luźne.

5. Glina beżowa, drobnoziarnista ze śladami jasnej angoby. Na dysku ciemne konkrecje zacierające niewyraźny relief; dysk okrągły, zamknięty, prawie płaski; palnik masywny, okrągły; imadło modelowane, pionowe, perforowane; stopka płaska, otwór oliwny przesunięty w prawą stronę. Lampa zachowana w całości, konkrecje i zniszczenia an­goby na powierzchni. Na dysku, w płaskim reliefie przedstawione jest naczynie, zaś po drugiej stronie otworu oliwnego — umieszczony jest lituus. Dług. 9,5 cm, szer. 6 cm, wys. wraz z imadłem 4 cm.

6. Lampa odciśnięta w matrycy w dwóch częściach.

7. Analiz laboratoryjnych nie przeprowadzano.

6. Brak szczegółowej dokumentacji zabytku nie pozwala na odtworzenie okoliczności znalezienia. Obszar kultury przeworskiej.

8. Ostatnie ćwierćwiecze II w.n.e. (na podstawie analogii).

10. Lampa może być datowana dzięki analogiom znajdującym się w kilku kolekcjach: — Waldhauer, tabl. XXXV, nr 340, s. 51 — podobna ikonografia na lampie pochodzącej z Kerczu datowanej na I do III w. — Heres 1972, tabl. 33, nr 274, s. 56; w kolekcji berlińskiej znajdują się dwie identyczne lampy nabyte z kolekcji stworzonej w Rzymie w XIX w. Mają imadło typu VIII Loeschcke. Z opisu nr 273 wynika, iż na dysku znajduje się przedstawienie lituusu i urceusza, na stopce stempel ERACLID, co pozwala datować lampę na koniec I i początek II w. Druga, analogiczna lampa z sygnaturą ERACLID datowana jest na II w. — Bailey, tabl. 80, nr Q 1374, — typ Q grupa VI datowana na okres późno- antoniński do pół. III w. W Italii datowanie oparte na znaleziskach monet. Lampa stemplowana FLORENT uważana przez autora za produkt Italii centralnej ostatniej ćwierci II w.

Lampa z Chyszowa, choć nie ma sygnatury, jest praw­dopodobnie wyrobem warsztatu środkowoitalskiego z drugiej połowy II w.n.e.

LACHMIROWICE

1. Lampa terakotowa stemplowana (Firmalampe). Lachmirowice gm. Kruszwica, woj bydgoskie.

3. Znaleziona w kobiecym grobie popielnicowym nr IV (po stronie wschodniej).

4. Odkryta przez B. Zielonkę w trakcie badań ratowniczych w 1950 r. na cmentarzysku w Lachmirowicach.

5. Glina brunatna drobnoziarnista; kształt zbiornika okrągły z wydłużonym palnikiem owalnie zakończonym; przez środek palnika biegnie kanał plastycznie wymodelowany łączący się z okrągłym dyskiem; na środku dysku umieszczony jest otwór oliwny, a ramiona oddzielone są od dysku plastycznym modelunkiem; na szerokich, lekko spadzistych ramionach umieszczone są symetrycznie po bokach trzy plastyczne sztabki; lampa bezimadłowa, przy nasadzie palnika znajduje się dodatkowy otwór powietrzny. Wybita stopka, z której zachowały się jedynie ryte koła. Dług. 10,2 cm, śred. dysku 7 cm, wys. 3,1 cm, grubość ścianek 3 mm.

6. Zniszczenie stopki nie pozwala na stwierdzenie, czy znajdował się tam stempel. Górna powierzchnia lampy plastycznie odciśnięta w matrycy, następnie łączona z częścią dolną.

Lampa usytuowana była w grobie po stronie wschodniej, na głębokości 50 cm od powierzchni ziemi. Wraz z nią znaleziono: miniaturowe naczyńko z lejkowatą szyjką i kolankowym uszkiem, część den naczyń brązowych, część fibuli, fragmenty naczynia jeżowatego, blaszkę brązową, przęśliki dwustożkowe, klucze żelazne oraz okucie zamka, żelazny łańcuszek, brązową sprzączkę, stop szkliwa, trzonek szpili kościanej, zawieszkę brązowego wiaderka. Najpełniejszą listę znalezisk publikuje Wielowiejski 1985, s. 277,278, datując zespół na okres Clą. Obszar kultury przeworskiej.

3. Połowa II w.n.e. (na podstawie analogii).

10. Począwszy od terenów najbliższych geograficznie lampa ma następujące analogie: Kraskovsk£, tabl. XXX, nr 9 —typ X, z grobu 54 z Gerulata, lampa bez stempla z II-III w., oraz tabl. XLIV, nr l z sygnaturą SCA. — Pichlerovś 1981, tabl. XLI, s. 269 — sygnowana CRESCES, datowana na koniec I i pocz. II w.; tabl. LIV, nr 2, s. 285 sygnowana CRESCES; tabl. XLVII, nr 5, s. 274 sygnowana FORTIS; tabl. LXXXIII, nr 5, s. 311 sygnowana CRESCE znaleziona z monetą Faustyny Starszej z 140 r.; tabl. CLXVII, nr l sygnowana CAMPIL. — Marsa 1978, tabl. 27 sygnowana FORTIS z pocz. II w. — Szubert; s. 157, nr 28,29, grupa IV z Novae, sygnowana FORTIS; ten typ- w Novae datowany jest na l pół. II w. na podstawie monet. — Mu§ejeanu, Culica, Elefterescu
    1980, tabl. 14, nr 95 — grupa 2 z Durostorum, wariant Xa, s. 303 sygnowana LUPATI; ta rzadka sygnatura datowana jest na 2 pół. II w. — BSluta 1975, tabl. III, nr 4, s. 317 — prawdopodobnie wyrób lokalny z Apulum datowany wg monet na l dekadę II w. — Śubic, tabl. 7, nr 29,30,31 — lampa z Poetovio sygnowana URSI; tabl. 8, nr 33,34,36 — sygnowana JUSTINIANUS, mniej starannie wykonana z krótszym palnikiem, prawdopodobnie lokalne imitacje z I-II w. (tabl. 12, nr 53- 56 matryce Firmalampen z Poetovio). — Urlab, s. 298, 317 — lampy z Cerkvici w Słowenii sygnowane OCTAVI i FORTIS, datowane wg znalezisk w Emona na l pół. II w. — Ser-gejevski, ryć. 6, s. 17 — lampa z Jajce (w Bośni), bez sygnatury, datowana na podstawie zabytków z Poetovio na IV w. (znaleziska lamp wraz z monetami). — Rubright, tabl. VII, nr 69, typ XVII, wariant l, s. 51,52, 60 — lampa z Sirmium porównywana z typem X Loeschcke i XXVI Broneera, sygnowana APERE praw­dopodobnie wyrób lokalny (szara miejscowa glina). — Deringer, ryć. 16, nr 17 — importowana italska lampa z Lauriacum, sygnowana FORTIS z około 200-235 r. — Iv2nyi, tabl. XLVIII, nr 6 i XLIX, nr 7, — typ XVII odpowiadający typowi X Loeschcke datowany na II i III w.; w Pannonii monety datują ten typ do IV w. — Buchi, s. XXVI, typ Xa, tabl. XXXI — typ datowany na koniec I do III w., z otwartym kanałem, głównie z II w. — Waldhauer, tabl. XLIV, nr 461 — lampa z Chersonezu datowana na II w. — Pichlerowś 1985, tabl. IX, nr 118, 120 — lampy prawdopodobnie pannońskie (bez datowania). — Szentlćleky, nr 125a,130a, 13la; 130a pochodzi prawdopodobnie z Pannonii, rej. Szombathely, sygnatura CRESCES (glina czerwonawa, barwiona); nr 13 la sygnatura SEXTUS (niebarwiona) porównywana z lampami Pannonii. — Farka, nr 66, typ IXc datowany w Magdalensbergu na l pół. I w. do okresu Tyberiusza, prawdopodobnie z doliny nadpadańskiej, oraz nr 103-114, typ X b nieco późniejszy. — Lavizzari Pedrazzini, tabl. 133, nr Ia,b, s. 510 — lampa z nekropoli Angera Romana (Lombardia), typ X Loeschcke l pół. II w., sygnowana FAVOR. — Panazza, tabl. XI, nr 19, s. 130 — lampa z Cicidate (reg. Brescia), sygnowana CAMPILI; tabl. XII, nr 22 a,b sygnowana CRESCES, datowana na podstawie sygnatury na II w., prawdopodobnie pochodzenia lokal­nego. — Zaccaria Ruggiu, nr 183-185 — część lamp pochodzi z Montebelluna, sygnowane DEC oraz IEGIDI, typ Xa Loeschcke, datowane wg sygnatur znanych z Emilii, doliny padańskiej i Pannonii na II w.n.e. — Bailey, tabl. 51, nr Q 1166, typ N, s. 282 grupa II — lampa z warsztatu północnoitalskiego sygnowana STROBILI prawdopodobnie z ostatniego ćwierćwiecza I w. Jak wynika z przytoczonych analogii lampa z Lachmirowic należy do jednego z bardziej popularnych wariantów Fir-malampen datowanych w północnej Italii na okres od początku II do połowy III w.n.e., a na terenach Pannonii aż do połowy IV w. Jeżeli przyjąć, iż nasza lampa nie miała sygnatury, to na terenach Słowacji, w Gerulata, znaleziono podobne egzemplarze datowane na II-III w.n.e. Również egzemplarze sygnowane przez różnych wytwórców z tego samego okresu znaleziono w Novae, gdzie prawdopodobnie były imitowane; podobne lampy datowane są przez W. Szuberta na l połowę II w., a więc wcześniej w stosunku do datowania M. Cićikovej. Firmalampen tego typu znane są z Apulum, gdzie były prawdopodobnie imitowane już od pierwszej dekady II w., oraz z Poetovio, częściowo syg­nowane przez lokalnych wytwórców, skąd także pochodzą liczne matryce.

W Jajce, w Bośni, znaleziono Firmalampen bez sygnatur, datowane podobnie jak znaleziska z Poetovio, na podstawie monet, na IV w.n.e. Jednocześnie z Lauriacum, z pierwszego ćwierćwiecza III w., znane są lampy sygnowane przez wytwórców Italii północnej. Znaleziska z Pannonii potwier­dzają fakt użytkowania Firmalampen od końca I w. do połowy IV w., zarówno importowanych z Italii, jak i imitacji. W samej Akwilei lampy tego typu produkowane były od końca I do III w., lecz największe natężenie ich występowania zauważa się w II w. W tym czasie rozpoczęła się produkcja w prowincjach, dokładnie imitująca wyroby italskie. Niestety, w przypadku lampy z Lachmirowic ustalenie warsztatu nie jest możliwe. Może być ona doskonałym technicznie wyrobem pannońskim, dackim lub italskim. Jakość oraz forma lampy mogą świadczyć o jej pochodzeniu z połowy II w.n.e., okresu apogeum tego typu.

MAJDAN

1. Lampa terakotowa granulowana (Warzenlampe, Flat Globule Lamp, lucerna aperline).

2. Majdan (dawn. pow. Kolbuszowa, część wsi Widełka), gm.Kolbuszowa, woj. rzeszowskie.

3. Znalezisko pojedyncze; brak danych na temat okoliczności odkrycia.

4. Znalezisko sprzed II wojny światowej.

5. Glina beżowa, drobnoziarnista z konkrecjami na całej powierzchni; wysoki, okrągły zbiornik, spadziste ramiona zdobione rzędami granulek; mały, zagłębiony dysk z centralnym otworem oliwnym; imadło pionowe, stożkowate z niepełną perforacją (nieprzelotowe); masywny, krótki, zaokrąglony palnik, stopka w formie płaskiego, kolistego wałka. Dług. 10 cm, szer. 8 cm, wys. 5,5 cm.

.

6. Wykonana w matrycy w dwóch częściach. Pęknięcie wzdłuż szwu łączenia dwóch części lampy. Imadło dołączone oddzielnie, przechylone nieco w prawą stronę w stosunku do osi lampy.

7. Analiz laboratoryjnych nie przeprowadzano.

8. Nieznany charakter odkrycia. Obszar kultury przeworskiej.

9. IV w.n.e. (na podstawie analogii).

10. Muzeum Archeologiczne w Krakowie nr inw. 3537.

11. Majewski 1949, tabl. XV, nr l fotografia zbiorcza, m.in.lampy (autor podaje, iż fotografię otrzymał wraz z informacjami od T. Sulimirskiego); Eggers, nr 2105; Majewski 1960, tabl. LVI a,b (fot. lampy), s. 73; Wielowiejski 1960, 340:749; Wielowiejski 1970, s. 62.

12. Uwzględniając specyficzne ukształtowanie imadła lampa znajduje następujące analogie: Deringer, ryć. 33, nr 341, s. 54 — lampa z Lauriacum o nieco mniejszych wymiarach, prawdopodobnie importowana z Italii, z końca III i początku IV w. — Szentlćleky, nr 181, znalezisko z rejonu Szombathely; nr 182, grupa 13 z IV w., bez proweniencji. — Zaccaria Ruggiu, nr 226-236, zwłaszcza ta ostatnia ze skrzywionym imadłem, podobnie jak w lampie z Majdanu; większość pochodzi z północnej Italii z III-IV w. — Bailey, tabl. 86, nr Q 1423 — lampa sygnowana literami SA; nr Q 1424 — zaliczany również do typu R lamp z centralnej Italii datowanych na późny
    III do początku V w.

Znane są dwie lampy tego typu znalezione na obszarze Polski: w Majdanie (kolbuszowskim, [5]) i w Benicach (koło Krotoszyna, [1]). Lampa z Majdanu może być datowana na IV w.n.e., zaś z Benic jest od niej nieco późniejsza.

Ze względu na minimalną ilość znalezisk tego typu lamp na terenach geograficznie bliskich Polsce, nie można dzisiaj odtworzyć drogi napływu tego typu wyrobów, które naj­liczniej produkowane byty w Italii.

SZCZECIN-ZDROJE

1. Lampa terakotowa stemplowana (Firmalampe).

2. Znalezisko luźne; według R. Wołągiewicza znaleziono, dwie lampy, lecz jedna z nich zaginęła.

4. Data odkrycia, jak również okoliczności nie są znane. Zabytek przekazany do zbiorów szczecińskich na mocy testamentu H. Schmerbaucha ze Stargardu.

5. Glina jasnobeżowa; palnik wyraźnie wyodrębniony, plastyczny; otwór oliwny przesunięty w prawą stronę w stosunku do osi dysku; dwie poprzeczne sztabki na ramionach, brak imadła; na zatartej stopce nieczytelny odcisk stempla (poprzeczne zgrubienie); stan zachowania dobry z wyjątkiem przegrody oddzielającej palnik od dysku; asymetria stron zakończenia palnika; zniszczona powierzchnia lampy, zatarte kontury modelunku. Dług. 7,5 cm, średn. 3,3 cm, średn. stopki 3,2 cm.

6. Odciskana prawdopodobnie we wtórnej matrycy o niewyraźnych konturach, co wpłynęło na niesymetryczność palnika oraz — zapewne wraz ze zużyciem — na nieczytelność stempla na stopce.

7. Brak bliższych danych na temat znaleziska poza przypuszczalnym istnieniem drugiej lampki (obecnie zaginionej). Grupa lubuska.

Datowanie niepewne: od ostatnich 25 lat I w.n.e. do II w.

dla prowincji nadreńskich i naddunajskich (wg analogii). Według klasyfikacji Loeschcke typ pośredni między IXb i IXc. (R. Wołągiewicz datuje lampę ze Szczecina-Zdrojów hipotetycznie na III w.).

10. Muzeum Narodowe w Szczecinie nr inw. 18299.

11. Rulewicz, s. 42, ryć. 12; Wołągiewicz, s. 517, ryć. 207:1, 209, s. 485.

Lampa znajduje następujące analogie poczynając od terenów zbliżonych geograficznie do Polski: Pichlerova* 1981, tabl. XXII: 13, s. 250 — sygnowana FORTIS, z dwoma otworami powietrznymi na kanale; tabl. CXV, nr 6 — lampa z zatartą sygnaturą, znaleziona wraz z monetą Domicjana; tabl. LXX, nr 4 — sygnowana P VIII, zbliżona pod względem wykonania (z otwartym kanałem); tabl. CII, nr 5 — z zatartą sygnaturą, znaleziona wraz z monetą Trajana; tabl. CXIV, nr l — sygnowana YVCOznaleziona z monetą Antonina Piusa; tabl. CLYIII, nr 3 — znaleziona z monetą Domicjana. — Kraskovska*, tabl. XXIV, nr 5, s. 100, 219 — jedna z trzech lamp tego typu sygnowana FORTIS, datowana wg lamp z Pannonii na koniec II w.; tabl. XLII, nr 12, s. 227 — zbliżona pod względem wykonania (z otwartym dyskiem), znaleziona wraz z monetą Antonina Piusa. — Kreković, ryć. l, 11 — lampa z otwartym kanałem pochodząca z Trenćina (Słowacja), określana jako typ zdegenerowany z III w.; tabl. IB — lampa sygnowana FORTIS z Pochov z l pół. II w. — Szubert, nr 35, s. 158 — lampa grupy IV z Novae, sygnowana OCTAVI, datowana stratygraficznie na l pół. II w. — Ćićikova, tabl. 35, grupa 11,1 — zbliżona lampa z wąskim kanałem sygnowana STROBILI, z Ratiaria, zaliczana do wyrobów lokalnych (grupa zawiera typ IX i X Loeschcke), głównie z 2 pół. II w. — Gostar, tabl. 7, s. 190 — zbliżona pod względem wykonania lampa z Apulum sygnowana VIVT, prawdopodobnie produkt pannoński, porównywana z zabytkami Mezji Dolnej (Tomi), z Intercisa, datowana nie później niż II w.n.e. — Mu§ejeanu, Culica, Elefterescu, 1980, nr 26,27 grupa 4a, typ Xb z Durostorum, sygnowane FAVOR F i AV, z ok­resu Antoninów; nr 47, grupa Ib, wariant Xa, sygnowana FORTIS, częste w Mezji Dolnej od II do III w. — Rubright, tabl. VI, nr 67 — typ XVI, sygnowana FOR­TIS, znaleziona w Sirmium wraz z monetą Julii Domny (porównywana z typem XXVI Broneera). — Śubic, tabl. 6, nr 27 — lampa z Poetovio sygnowana OCEANUS (z dodatkowym otworem powietrznym na kanale), I-II w. — Póczy, tabl. XXII, nr 2,3, s. 87-90 — prawdopodobnie z warsztatu pannońskiego, może z Intercisa (z otwartym kanałem). — Ivśnyi, tabl. XLIX, nr 4,5, typ XV, — podobne ze względu na formę i wykonanie; tabl. XLVIII, nr 3 — typ XVI datowany według klasyfikacji Loeschcke na przełom I na II w. (nieliczny w Pannonii); lampy znane z Szombathely (Savaria) znalezione wraz z monetami Julii Domny; z Pettau — z monetami Druzusa i Nerwy. — Neumann, tabl. VIII, nr 45 z Vindobona, sygnowana STROBILI; tabl. IX, nr 78 -7- sygnowana OCTAVI (z dodatkowym otworem powietrznym); datowane wg Iva*nyi na I-II w. — Szentlćleky, nr 287 z brązu, nieznanego pochodzenia, datowana na II w.; nr 128,132 z rejonu Szombathely sygnowane FORTIS i LDP, na tej podstawie datowane na 2 pół. I do II w. — Menzel, ryć. 51, nr 2 — lampa z czerwonej gliny sygnowana PHOETASPI, typ IXb Loeschcke, datowana na okres Wespazjana (pocho­dzenia prawdopodobnie egipskiego); ryć. 53, nr 4,11 oraz nr 389 — lampa typu X Loeschcke sygnowana QGC (z otwartym kanałem) datowana na 2 pół. II w. — Farka, nr 51-54, typ IXb z Magdalensbergu z okresu Tyberiusza (chronologia dyskusyjna), prawdopodobnie z warsztatów nadpadańskich. — Lavizzari Pedrazzini, tabl. 131, nr 5, s. 505 — lampa zbliżona, odciśnięta w matrycy, pochodzi z nekropolii z Angera Romana (Lombardia), przypuszczal­nie produkt lokalny, porównywana z typem IXb Loeschcke z okresu flawijskiego. — Buchi, typ IXb, nr 993, tabl. LI oraz III, nr 35a, 42a; XI, nr 155a,160a; XLVII, nr 946a; LXV, nr 1271a, s. XXXIII, datowanie na 60-100 r.n.e., często sygnowane COMMUNIS lub bez sygnatury. — Bailey, tabl. 54, nr Q 1178, — lampa syg­nowana VIBIANI, typ X Loeschcke, Bailey typ N, grupa III z połowy II w.

Jak wynika z powyższych analogii, lampa ze Szczecina-Zdrojów należy do Firmalampen typu przejściowego między obiektami z otwartym i zamkniętym kanałem według klasycz­nego podziału Loeschckego dla lamp z Vindonissa z II w.n.e. Niestety, lampa szczecińska ma nieczytelną sygnaturę. Pewną wskazówką pozwalającą na późniejsze datowanie, mianowicie na 2 pół. II w.n.e. jest niedokładne wykonanie w matrycy. Może to być wskazówką, iż do wykonania lampy użyto wtórnej matrycy, na co wskazują mniejsze niż zazwyczaj wymiary zabytku. Trudno jest określić, z jakiego pochodzi warsztatu, lecz najbliższe analogie znajdujemy w nielicznych lampach typu przejściowego z Pannonii oraz lampach z terenów naddunajskich dzisiejszej Bułgarii, datowanych na koniec I-II w.n.e.

TOMASZÓW LUBELSKI

1. Lampa terakotowa typu syro-palestyńskiego.

2. Tomaszów Lubelski, woj. lubelskie.

1. Miejsce znalezienia w Tomaszowie Lubelskim bliżej nie sprecyzowane; według danych inwentarzowych miejsco­wego Muzeum Regionalnego lampa znaleziona została ze

śladami gliny lessowej przywartej do jej ścianek; wewnątrz znajdowały się spalone szczątki organiczne.

4. Znalezisko po II wojnie światowej (data bliżej nie znana) dokonane przez dr J. Petera, założyciela tomaszowskiego
   muzeum; w inwentarzu zarejestrowana jako dar.

5. Glina jasna, gruboziarnista; kształt owalny, pionowe, wyrostkowate imadło; palnik wtopiony w korpus, na którym znajduje się stylizowany roślinny relief; palnik łączy się z plastycznym wylewem otaczającym otwór oliwny umieszczony w środku dysku; dysk zredukowany na rzecz szerokich ramion zdobionych reliefem skomponowanym z granulek i wzoru liniowego; plastyczna stopka; stan zachowania dobry. Dług. 9,2 cm, szer. 7 cm, wys. 4 cm.

4. Wykonana w matrycy; relief dobrze czytelny.

6. Analiz laboratoryjnych nie przeprowadzano (wskazane jest w przyszłości wykonanie analiz szczątków organicznych z wnętrza lampy).

8. Z informacji zawartych w inwentarzu muzealnym, w Tomaszowie Lubelskim i okolicach znalezionych zostało (bez dokładnej lokalizacji) piętnaście zabytków różnych kategorii i o różnej chronologii, por. Kutyłowska, s. 151. Obszar kultury przeworskiej.

8. IV do V w.n.e. (na podstawie analogii).

10. Muzeum Regionalne im. J. Petera w Tomaszowie Lubelskim nr inw. 417.

11. Kutyłowska, ryć. 114, s. 151, nr 53; A. Kokowski, Dwa zabytki antyczne ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Tomaszowie Lubelskim, Rocznik Tomaszowski II, (w druku).

12. Znane są następujące analogie głównie z terenów bliskowschodnich: Modrzewska-Marciniak, typ III zbliżony pod względem kształtu; ryć. 14, 22 i 24, s. 140, datowanie na IV-V w. (w oparciu o znaleziska palestyńskie). — McCown, . 116,126, ryć. 22 nr 6-8, s. 127, ryć. 23 — lampy z Tell Nasbeh z IV w. — Hussaini, tabl. VII,VIII — zbliżone lampy z Ain Yabrud z IV w. — Hamilton, tabl. 153-156 — lampy z Jerozolimy datowane na koniec III-IV w. — Baramki, Sellers, s. 53 — lampy z północnej Palestyny (porównywane z zabytkami z Lachisz i Silet ed Dahr) datowane od IV do VI w. — Burrows, s. 29 — lampy z Jerozolimy IV-VI w., uważane za produkty lokalne. — Day, tabl. XI, nr 2, s. 71 — forma ewolucyjna lamp z okresu abbasydzkiego, porównywana z zabytkami z Antiochii z warstw islamskich; datowanie na VI w. — Kennedy, typ XXIII, nr 775, s. 90, tabl. XXVIII — mała lampa uważana za wotywną, porównywana z zabytkami z Khirbet Mefjer datowanymi na połowę VIII w. Podobieństwo kształtu do lamp typu XVII, tabl. XXV, nr 631, 632, 640; typu XIX, tabl. XXV, nr 658, 659, 667, 679, 680, 699, 702 określanych jako palestyńskie candle-stick (z motywem świecznika żydowskiego na palniku). — Bernhard, tabl. C, nr 344; CI, nr 345 — zbliżone pod względem kształtu i dekoracji lampy, określane jako wschodnie z V w. (bez metryk). — Szentlćleky, nr 246a, zbliżona lampa (bez proweniencji), świadcząca zdaniem autora o kontaktach z Bliskim Wschodem; datowana na IV-Vw.

Typ syro-palestyńskiej lampy z Tomaszowa Lubelskiego trudny jest do precyzyjnego datowania pomimo licznych znalezisk z obszarów bliskowschodnich. Najliczniejsze lampy datowane są od IV do VI w.n.e. Przez co najmniej dwa wieki formy i dekoracja tego typu nie podlegała zmianom. Lampa z Tomaszowa Lubelskiego należy do jednego z mniej popularnych wariantów i jej dekoracja może wskazywać, że pochodzi ona z IV-V w.n.e.

TURZA WIELKA

1. Lampa terakotowa czarkowata (Tiegellampe, lampee suif).

2. Turza Wielka (dawn. Gross Tauerfee) gm. Działdowo, woj. ciechanowskie.

3. Luźne znalezisko powierzchniowe; według W. Gaerte znaleziona wraz z bransoletą i ceramiką z I-II w.n.e.

4. Odkrycie z końca XIX lub początków XX w.

5. Lampa bezimadłowa, z masywnym palnikiem znacznie uniesionym do góry ponad otwór oliwny; miała prawdopodobnie szeroki otwór oliwny i plastyczny wylew; zbiornik osadzony na wysokiej stopce; bez ornamentów. Zabytek znany wyłącznie z rysunku W. Gaerte wykonanego w skali 1:3 z czego można wnioskować, iż długość wraz z palnikiem wynosiła w przybliżeniu 5,8 cm, wysokość zbiornika 4,5 cm (rysunek z profilu uniemożliwia obliczenie średnicy otworu oliwnego).

6. Z kształtu zaznaczonego wyraźnymi liniami na rysunku wynika, iż lampa toczona była na kole garncarskim. Duży otwór oliwny może sugerować palenie na tłuszcz zwierzęcy.

7. Z danych zamieszczonych w publikacji W. Gaerte wynika, że z dzisiejszej miejscowości Turza Wielka pochodziły zabytki różnych kategorii datowane przez autora na I-II w., niezbyt dokładnie dokumentowane; dzisiaj prawdopodobnie zaginione. Kultura wielbarska.

8. Nie wcześniej niż II do końca IV w.n.e. (datowanie hipotetyczne, na podstawie analogii).

10. Zabytek zaginiony.

12. Można podać jedynie przybliżone analogie do zaginionego zabytku: Bichir, tabl. 5, nr 4 — lampa z Golonesti-MSru^ei w Dacji, profil identyczny jak lampy z Turzy Wielkiej. Dysk tej zniszczonej obecnie lampy dackiej był zapewne zagłębiony, ramiona półokrągłe bez dekoracji. Palnik (w rzucie pionowym) wydaje się krótki i zaokrąglony; nie można wykluczyć pierwotnego imadła; lampa datowana stratygraficznie na III-IY w.n.e. — B£lutśł1975, tabl. VI, nry 11, 13 — zabytek ma krótszą stopkę oraz palnik, dług. 7,9 cm, wys. 4,9 cm, szer. 7 cm; porównywana jest przez autora do typu XXII Ivśnyi, XXIII Loeschcke oraz do nieco innych lamp z imadłami z Lauriacum, por. Deringer, tabl. XIV, nr 404. W Apylurn lampa zaliczana jest wraz z innymi o zbliżonych kształtach do form pojedynczych typu IV; lampa o zbliżonym kształcie, lecz bez wylewu — tabl. VI, nry 12, 14, s. 291, typ III s, do którego należą lampy chrześcijańskie; ta lampa porównywana jest do zabytku publikowanego przez Bernhard, tabl. CXII, nr 329 z IV-VI w. Niestety, lampy z Apulum nie posiadają dobrej dokumentacji wykopaliskowej. Autor uważa, iż mogą być produktem lokalnym prawdopodobnie z IV w.n.e. BSluta 1977, tabl. V, nr 44 a,b — zbliżona lampa bez metryki z utrąconym imadłem (wymiary 16 x 10 x 4 cm), bez chronologii. — Śubic, tabl. 6, nr 24, s. 83 — lampa z Poetovio (z imadłem) z III-IV w. Rubright, typ XXII, tabl. XXV, nr 256 — zbliżona lampa z Sirmium (ma niższą bazę); tabl. XXV — inne egzemplarze z półokrągłymi imadłami; s. 53,54 — lampy nr 152-292 robione na kole garncarskim, stanowią prawie połowę wszystkich lamp z Sirmium; produkt lokalny, datowanie na podstawie znalezisk monet na IV-V w., najwcześniejsze datowane stratygraficznie na początek IV w.n.e. — Póczy, tabl. XXIII, nr 10, s. 89 — lampa z Inter-cisa zbliżona ze względu na wysoki wylew i uniesiony pal­nik; różni się masywnym imadłem i glazurą. Datowanie na podstawie monet na IV w., porównywana z lampami z innych obozów dolnego Dunaju; tabl. XXIII, nr 2, s. 89 — lampa typu "na tłuszcz zwierzęcy" (d suif), płaska baza; datowanie na koniec IV do V w. — Loeschcke, tabl. XX, nr 1041, typ XIII — lampa z Vindonissa z ułamanym imadłem, niższą bazą i wylewem; nr 1039 — czarkowata lampa z niskim wylewem, typ XIII (tiegell-fórmige) obejmujący różne czarkowate egzemplarze; w Vindonissa wyjątkowe, najwcześniejsze egzemplarze datowane są na II w., częściej na III w., jako wyroby lokalne. — Szentlćleky, grupa 19, nr 252-256, s. 132 — lampy typu d suif z imadłem lub bez, z wydłużonym lub krótkim pal­nikiem, datowane na III-IV w., używane aż do VI w.n.e. Pomimo zbieżności formalnych, lampa z Turzy Wielkiej nie znajduje ścisłych analogii wśród zbliżonych lamp (Tiegel-lamperi) znanych z Vindonissa oraz Intercisa, które datowane są z pewnością od początków III w.n.e. i w niezmiennej for­mie używane były ponad dwa, trzy wieki. Najbliższe naszemu zabytkowi wydają się lampy znalezione w Apulum datowane hipotetycznie na IV w., oraz lampa z Colonesti-MSfrunJei w Dacji z III-IV w.n.e

WALEWICE

1. Lampa terakotowa.

2. Walewice gm. Bielawy, woj. skierniewickie.

1. Znalezisko luźne z łąk nad Bzurą, prawdopodobnie z cmentarzyska kultury przeworskiej.

3. Znalezisko prawdopodobnie z początków XX w.

5. Glina jasnoczerwona, miejscami czerwona; dysk lekko wgłębiony, niezdobiony, z małym centralnym otworem oliwnym; lekko spadziste ramiona z kolistym, negatywowo odciskanym wzorem; wysoka baza zakończona plastycznie zaznaczoną stopką, z pięcioma kółkami w środku (średn. 3,2 cm); imadło masywne, pionowe, perforowane. Dług.

zachowana (bez palnika) wraz z imadłem 8,2 cm, szer. 6,8 cm, wys. 3,2 cm.

6. Odciskana w matrycy w dwóch częściach; negatywowy wzór na ramionach i stopce odciskany z matrycy.

7. Analiz laboratoryjnych nie przeprowadzano.

8. Znaleziona prawdopodobnie wraz z innymi przedmiotami pochodzącymi ze zniszczonego cmentarzyska ciałopalnego: naczyniami glinianymi, popielnicami, mieczem, umbo, ostrogą, grotami oszczepów datowanych na koniec III i początek IV w.n.e. (według danych muzealnych).

9.2 połowa III w.n.e. (na podstawie analogii).

10. Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi nr inw. 11-1946/59; oddana w depozyt do Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie. Do 1945 r. zabytek znajdował się w zbiorach dworskich w Walewicach, nas­ tępnie przekazany został Muzeum Prehistorycznemu w Łodzi.

11. Niezachowana dolna część lampy, zwłaszcza palnik, uniemożliwiają określenie kształtu, dlatego porównania mogą być jedynie przybliżone: Szamałek, tabl. l, s. 126 —pewne zbieżności formalne z lampą z Odercy wykonaną z brunatnej gliny, porównywaną do egipskich III-IV w.n.e. ; autor wiąże ją z tradycją wyrobów hellenistycznych, wska_zując na wytwórnię mezyjską w latrus, gdzie odkryto warsztat ceramiczny. — Bucovala, s. 112, nr 69 a, — lampa z Tomis z różowej gliny z wydłużonym palnikiem nie połączonym z dyskiem; datowana na I w.n.e. — Mus^eanu, Elefterescu 1983, tabl. 4, nr 62, s. 122 — typ VIII z Durostorum z okrągłym palnikiem, odciskanymi kołami (z rozetą na dysku), nieperforowane imadła; datowana na III i IV w.n.e. — Iconomu, tabl. 148, nr 663, typ XXV —lampa z Konstancy porównywana z korynckimi; okrągły, nieco wydłużony palnik z półksiężycem na dysku; datowana na IV w. — Leibundgut, typy XX-XXII, s. 78 — podobne lampy (zdobienie ramion) znane ze Szwajcarii od I do III w. — Deringer, nr 339-f 214, s. 52, 53 — lampa z Lauriacum (niestarannie wykonana), z okrągłym, sercowato zakończonym palnikiem, figuralnym dyskiem. Identyczny wzór negatywowy na ramionach; stemplowana CIVN BIT; zaliczana do form rzymskich końca II i pocz. III w. — Bailey, tabl. 63, nr Q 1241, Q 1242, typ VI odpowiadający typowi VIII Loeschcke (formy różne); zazwyczaj wzorem półkolistym zdobione ramiona, duży, okrągły palnik połączony bezpośrednio z dyskiem; datowanie na wczesny II w. — Zaccaria Ruggiu, nr 160 a, b, wzór kół odciskanych negatywowo na ramionach (dwurzędowy), palnik krótki z pseudosercowatym zakończeniem; lampa stemplowana ANNI SER pochodzi z południowej Italii. Inne lampy typu VT,2 mają często gładkie dyski, geometrycznie zdobione ramiona; znane są do III w. — Michelucci, tabl. X, nr 141, s. 56, typ XXVI,do którego należą późne naśladownictwa lamp italskich; w oparciu o analogie, datowana najpóźniej na IV w. (różni się masywnym imadłem, dysk otaczają plastyczne kulki). — Joly, s. 41, tabl. XLI, nr 977 zbliżone lampy z półokrągłymi palnikami z Sabratha, trudne do datowania; w oparciu o chronologię proponowaną przez J.W. Hayesa datowane na IV-V w. — Bruneau, tabl. 32, nr 4677 naj­bardziej zbliżona lampa attycka pochodząca z Delos; typ produkowany początkowo jako imitacje lamp korynckich wIIIilYw. Jak wynika z przedstawionych porównań dekoracji oraz formy, lampa z Walewic należy do zabytków w pewnej mierze wyjątkowych. Niezachowany palnik uniemożliwia ostateczną identyfikację. Wydaje się jednak, iż podstawowa forma wywodzi się z późnohellenistycznych lamp występujących w Dobrudży do I w.n.e., nawiązuje do zabytków italskich o zdobionych dyskach z szerokim palnikiem połączonym z dys­kiem z początku II w., oraz być może do lamp z pseudoser-cowatym palnikiem z II i III w.n.e. Lampa nawiązuje formą do typu wschodniego, produkowanego w Attyce od III do V w.n.e. oraz do lamp z półokrągłym palnikiem pochodzących z okresu późnoantycznego z Trypolitanii.

Na bliższych Polsce terenach, zbliżone formy o okrągłych palnikach znane są z Dobrudży w początkach IV w., Lauriacum w początku III w., oraz Bułgarii płn.-wschodniej prawdopodobnie w końcu III i początku IV w.n.e., gdzie przypuszczalnie są produktem lokalnym. Wydaje się, iż nie można datować lampy z Walewic wcześniej niż na 2 połowę III w.n.e.

---