WOLNE MIASTO KRAKÓW

Kongres wiedeński roku 1815 postanowił o utworzeniu Wolnego Miasta Krakowa. Było to wynikiem sporu pomiędzy Austrią a Rosja o Kraków. Kompromisowym rozwiązaniem usawnowiono miasto wraz z okolicą jako terytorium autonomiczne. Zarządzali nim trzej zaborcy poprzez swoich rezydentów. W ten sposób W.M. Kraków zaistniało na mapie politycznej Europy po kongresie wiedeńskim. Austria od samego początku dążyła do włączenia tego terytorium na swoją rzecz. Wyczekiwała jedynie odpowiedniego momentu do tej akcji.

Terytorium autonomii krakowskiej zamieszkiwało 95 tys. ludzi w 1815 roku a 145 tys. w roku 1843. Około 80% wyznawało katolicyzm a 20% judaizm. Poza Krakowem w tym obszarze leżały następujące miasta: Chrzanów, Trzebinia i Nowa Góra. Wsi było 244. Obszar zajmowany przez W.M. Kraków liczył 1164 km2.

Konstytucję z roku 1818 przygotowała Komisja złożona z przedstawicieli dworów opiekuńczych. Ustrój tego terytorium miał być oparty o zasady liberalizmu parlamentarnego. Zgromadzenie Reprezentantów stanowiło władzę ustawodawczą. W jego skład wchodziło 26 deputowanych z gmin oraz po 3 przedstawicieli Senatu, Kurii Biskupiej i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Do tej liczby deputowanych dochodziło jeszcze 6 sędziów pokoju. Czynne prawo wyborcze oparto o cenzus majątkowy oraz sprawowanej funkcji. Kolejne nowelizacje ograniczały znaczenie Zgromadzenia. Zmniejszono liczbę jego członków do 20 oraz powierzono wybór przewodniczącego Senatowi. Zgromadzenie obradowało rzadko, głównie dla uchwalenia budżetu i powołania sędziów. Ważniejsze sprawy oddano w kompetencje rezydentów.

Kolejnym organem porządku konstytucyjnego Rzeczypospolitej Krakowskiej był Senat. W jego skład wchodziło 13 senatorów. W tym po dwóch przedstawicieli Uniwersytetu oraz Kurii. Był on organem władzy wykonawczej. Prezes Senatu pełnił równocześnie funkcję prezydenta miasta Krakowa. Jego kadencja trwała 3 lata. Nad wszystkimi wymienionymi organami czuwali rezydenci trzech mocarstw. Do nich należała faktyczna władza.

Do lat 30 wieku XIX miasto rozwijało się pomyślnie. Wolność handlu oraz brak ceł przyczynił się do rozwoju gospodarczego regionu. Chłopi zostali oczynszowani na skutek działania specjalnej Komisji Włościańskiej, powołanej i nadzorowanej przez rezydentów. Protestował przeciw jej działalności Senat i Zgromadzenie. Komisja ta uregulowała stan posiadania chłopów, zapewniła im prawo własności do budynków, inwentarza i zasiewów. Uniwersytet Jagielloński odzyskał autonomię i przywrócił język polski jako wykładowy. Kształcił on studentów z pozostałych zaborów. W środowisku uniwersyteckim żywe były programy rewolucyjne i powstańcze. Działało Towarzystwo Nauk, które wspierało rozwój sieci szkół.

Dopiero rok 1827 przyniósł ferment w funkcjonowaniu W. M. Krakowa. Rezydenci przypomnieli o swojej roli. Odmówili bowiem zatwierdzenia nowego prezesa senatu. Jednocześnie przywrócili na to stanowisko Stanisława Wodzickiego, który pełnił tą funkcję piąty raz z rzędu. Zatarg ten stanowił atak na autonomię i konstytucję zagwarantowaną postanowieniami kongresu wiedeńskiego.

Następne tego typu problemu pojawiły się we wrześniu 1831 roku. Do Krakowa, po upadku powstania listopadowego, schroniły się resztki korpusu generała Różyckiego z księciem Czartoryskim. Za nimi wkroczyły oddziały rosyjskie pod dowództwem generała Rüdigera. Reakcja rezydentów była natychmiastowa. Zawieszono konstytucję na dwa lata. Pozostawiono opróżniony urząd prezesa Senatu. Relegowano przedstawicieli Uniwersytetu z Senatu.

Następne lata przyniosły rozwój działalności konspiracyjnej. Miasto stało się łącznikiem emigracyjnych ośrodków politycznych z krajowymi organizacjami konspiracyjnymi. Tutaj działały polscy węglarze, "Młoda Polska" oraz Stowarzyszenie Ludu Polskiego. Równocześnie wzmogła się aktywność policji i wywiadów mocarstw zaborczych. Oddziały rosyjskie i austriackie stacjonowały w pobliżu granicy W. M. Krakowa. Pretekstem do ich wkroczenia w roku 1836 była śmierć agenta policji. Austriacki generał Kaufman deportował 500 osób do Triestu. Austriacy wycofali się w 1841, pozostawiając garnizon przy moście granicznym w Podgórzu. Lojaliści pragnęli przywrócenia funkcjonowania porządku konstytucyjnego. Konspiratorzy oczekiwali znaku do wybuchu powstania. Ugodę reprezentował prezes Senatu ks. Jan Schidler.

W lutym 1846 roku wybuchło zbrojne powstanie. Było ono bardzo źle przygotowane. Miało objąć swoim zasięgiem cały kraj a wybuchło jedynie w Galicji. Spowodowane to było licznymi aresztowaniami prewencyjnymi. Równocześnie wybuchło powstanie chłopskie, nazwane później rabacją galicyjską. Jego przywódcą był Jakub Szela. Chłopi zachęceni przez Austriaków mordowali powstańców oraz szlachtę. Urzędnicy cesarscy płacili za głowę pana. Zaborca umiejętnie podsycał antagonizmy społeczne. Potrafił je wykorzystać do własnych celów.20 lutego Kraków został opanowany przez powstańców. Wojska generała Collina wycofały się poza miasto. Ewakuowały ze sobą rezydentów oraz biskupa. 22 lutego powstał Rząd Narodowy Rzeczypospolitej Krakowskiej. W jego skład wchodzili: L. Gorzkowski, J. Tyssowski, A. Grzegorzewski. Rząd ten ogłosił manifest. Zapowiadał on istotne reformy demokratyczne i wzywał do powstania we wszystkich zaborach. Mówił o rozwoju powstania w innych częściach kraju. Była to informacja całkowicie nieprawdziwa, gdyż agenci zaborców wcześniej rozpracowały organizacje powstańcze. W tej działalności państwa Świętego Przymierza wykazywały absolutną zgodność. Dwa dni po ogłoszeniu manifestu Jan Tyssowski ogłosił się dyktatorem powstania. Jego sekretarzem został Edward Dembowski. 27 lutego poprowadził on tragiczną procesję w kierunku mostu w Podgórzu. Zginął tam od salwy austriackiej. 4 marca Jan Tyssowski skapitulował na granicy pruskiej. Odziały rosyjskie i austriackie wkroczyły na Rynek krakowski. Powstanie, które miało wyzwolić Polskę, nie wyzwoliło nawet Krakowa.

Los Wolnego Miasta był przesądzony od chwili wybuchu powstania. Ostatecznie 9 listopada 1846 roku traktat pomiędzy Wiedniem a Petersburgiem przyznawał Kraków Austrii. Zlikwidowano odrębność autonomiczną Rzeczypospolitej Krakowskiej. Francja i Wielka Brytania zaprotestowały przeciw łamaniu postanowień kongresu wiedeńskiego. Dopiero lata 60 wieku XIX miały przynieść odrodzenie autonomii Krakowowi. Jednakże to już zupełnie inna historia.

Tragiczne dzieje Wolnego Miasta Krakowa ukazują mechanizmy działalności państw Świętego Przymierza. Nie respektowały one nawet własnych porozumień i układów. Można oczywiście mówić o roli tego organizmu państwowego w losach ziem polskich po roku 1815. Rola ta była ograniczona poprzez mały zasięg terytorialny i szczupłość zasobów ludzkich. Należy tutaj zwrócić uwagę na odziaływanie intelektualne Uniwersytetu oraz pewną małą pomoc aprowiacyjną dla powstańców listopadowych. Wreszcie rewolucja krakowska i rabacja galicyjska stanowią najtragiczniejszą kartę polskich zrywów narodowościowych.

Fragmenty postanowień kongresu wiedeńskiego z 9 czerwca 1815 dotyczące W.M. Krakowa:

Art. I

(...) Polacy, poddani państw Rosji, Austrii i Prus, otrzymają reprezentację i instytucje narodowe urządzone wedle modły bytu politycznego, jakie każdy z rządów, do których przynależą, osądzą za pożyteczne i stosowne im udzielić.

Art. VI

Miasto Kraków ze swoim okręgiem ogłoszone będzie na wieczne czasy miastem wolnym, niepodległym i ściśle neutralnym pod opieką Rosji, Austrii i Prus.

Art. VIII

Najj. cesarz Austrii, chcąc ze swej strony przyczynić się szczególnie do ułatwienia stosunków handlowych i dobrego sąsiedztwa między Galicją a Wolnym Miastem Krakowem, nadaje miastu nadrzecznemu Podgórze, na wieczne czasy, przywileje wolnego miasta handlowego takie, jakich używa miasto Brody.

Edward Dembowski

1822-46, działacz demokratyczny, filozof, publicysta; od 1843 w konspiracji w Królestwie Polskim, zwolennik głębokich reform agrarnych; jeden z przywódców rewolucji krakowskiej 1846, poległ; Pisma (1955).

Ludwik Gorzkowski

1811-ok. 1857, współorganizator rewolucji krakowskiej 1846; członek Rządu Narodowego.

Jan Tyssowski

1811-57, działacz polityczny; uczestnik powstania listopadowego 1830-31; w rewolucji krakowskiej 1846 członek Rządu Narodowego, następnie dyktator; na emigracji.

Dokumenty powiązane:
Konstytucja Wolnego Miasta Krakowa i jego okręgu z 1818
Manifest Rządu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Kraków, 22 II 1846 r.
Źródła:
Encyklopedia Multimedialna PWN
Historia 1789 - 1990 Wybór tekstów źródłowych dla szkół średnich Jerzy Eisler Melania Sobańska - Bondaruk
Boże Igrzysko Norman Davies
Historia ustroju i prawa polskiego Juliusz Bardach Bogusław Leśnodorski Michał Pietrzak

---