Rozdział 3

RÓWNANIA NIELINIOWE

3.1. Wstęp

W niniejszym rozdziale omówimy algorytmy wyznaczania pierwiastków rzeczywistych jednokrotnych równań nieliniowych. Niech
będzie funkcją rzeczywistą zmiennej rzeczywistej
. Pierwiastkiem (zerem) równania

(3.1)

(lub pierwiastkiem (zerem) funkcji
) nazywamy każdą wartość
zmiennej niezależnej
, dla której
.

Zagadnienie przybliżonego obliczania pierwiastków definiujemy następująco: dla zadanej dokładności
należy znaleźć takie
, dla której zachodzi nierówność

. (3.2)

Przybliżoną wartość pierwiastka funkcji wyznaczamy w dwóch etapach:

1. najpierw lokalizujemy pierwiastki równania (3.1), tj.

1. znajdujemy liczbę
   pierwiastków równania,

2. dla każdego pierwiastka
   znajdujemy taki przedział
   , że
   oraz
   ,

2. potem uściślamy przybliżoną wartość pierwiastka, tj. dla zadanego
   i zadanej dokładności
   znajdujemy taką wartość
   , że
   .

3.2. Lokalizacja pierwiastków

Dotychczas nie opracowano algorytmów lokalizacji pierwiastków rzeczywistych dowolnej funkcji ciągłej (odstępstwem od powyższego stwierdzenia jest twierdzenie Sturma, na mocy którego można skonstruować algorytm lokalizacji wszystkich rzeczywistych pierwiastków wielomianu o współczynnikach rzeczywistych).

Na etapie lokalizacji korzystamy z podstawowej wiedzy o funkcjach elementarnych.

Przykład 3.1. Zlokalizować rzeczywiste pierwiastki funkcji

. (3.3)

Rozwiązanie. Funkcję (3.3) przyrównujemy do zera otrzymując równanie

,

które następnie przekształcamy do postaci

.

Z łatwością wykonujemy wykresy znanych funkcji
oraz
. Odcięte punktów przecięcia się wykresów są pierwiastkami funkcji (3.3). Z tabeli 3.1 oraz wykresu wnioskujemy, że istnieją dwa rzeczywiste pierwiastki funkcji (3.3) leżące w przedziałach
,
.

Rys. 3.1. Wykresy funkcji
i

Tabela 3.1. Lokalizacja pierwiastków funkcji
-1.0	0.00000	1.00000	-1.00000
-0.9	0.09531	0.62000	-0.52469
-0.8	0.18232	0.28000	-0.09768
-0.7	0.26236	-0.02000	0.28236
-0.6	0.33647	-0.28000	0.61647
-0.5	0.40547	-0.50000	0.90547
-0.4	0.47000	-0.68000	1.15000
...	...	...	...
0.7	0.99325	-0.02000	1.01325
0.8	1.02962	0.28000	0.74962
0.9	1.06471	0.62000	0.44471
1.0	1.09861	1.00000	0.09861
1.1	1.13140	1.42000	-0.28860
1.2	1.16315	1.88000	-0.71685
1.3	1.19392	2.38000	-1.18608
1.4	1.22378	2.92000	-1.69622
1.5	1.25276	3.50000	-2.24724

3.3. Metoda bisekcji (metoda połowienia przedziału)

Zakładamy, że wcześniej został zlokalizowany rzeczywisty pierwiastek funkcji
, który leży w przedziale
- zatem
. Metoda bisekcji jest metodą uściślania przybliżonej wartości pierwiastka, która wymaga założenia:

. (3.4)

Algorytm 3.1. Uściślanie pierwiastka funkcji
leżącego w przedziale
metodą bisekcji.

Przykład 3.2. Obliczyć ujemny pierwiastek funkcji

z dokładnością
metodą bisekcji.

Rozwiązanie. W przykładzie 3.1 pokazano, że ujemny pierwiastek funkcji (3.3) leży w przedziale [-0.8 ; -0.7]. Obliczenia kolejnych kroków metody bisekcji są zestawione w tabeli 3.2.

Tabela 3.2. Wyznaczanie ujemnego pierwiastka funkcji
z dokładnością 10^-5 metodą bisekcji.
	-0.800000		-0.700000		1.0E-03
0	-0.800000	-0.700000	-0.750000	-9.6E-03	1.0E-01
1	-0.800000	-0.750000	-0.775000	-1.7E-04	5.0E-02
2	-0.800000	-0.775000	-0.787500	4.7E-03	2.5E-02
3	-0.787500	-0.775000	-0.781250	1.1E-03	1.3E-02
4	-0.781250	-0.775000	-0.778125	2.4E-04	6.2E-03
5	-0.778125	-0.775000	-0.776563	4.7E-05	3.1E-03
6	-0.776563	-0.775000	-0.775781	6.1E-06	1.6E-03
7	-0.775781	-0.775000	-0.775391	-2.2E-07	7.8E-04
8	-0.775781	-0.775391	-0.775586	8.3E-07	3.9E-04
9	-0.775586	-0.775391	-0.775488	1.3E-07	2.0E-04
10	-0.775488	-0.775391	-0.775439	6.8E-09	9.8E-05
11	-0.775439	-0.775391	-0.775415	-2.0E-09	4.9E-05
12	-0.775439	-0.775415	-0.775427	-5.3E-10	2.4E-05
13	-0.775439	-0.775427	-0.775433	2.1E-10	1.2E-05
14	-0.775433	-0.775427	-0.775430	-3.5E-11	6.1E-06

3.4. Metoda stycznych (metoda Newtona-Raphsona)

Metoda stycznych jest inną metodą uściślania przybliżonej wartości pierwiastka. Zakładamy zatem, że wcześniej został zlokalizowany rzeczywisty pierwiastek funkcji
leżący w przedziale
; a zatem
. Metoda stycznych wymaga silniejszych niż metoda bisekcji założeń odnośnie funkcji
, a mianowicie:

1. 
   , (3.5)

2. dla każdego
   albo
   albo
   (
   nie zmienia znaku w przedziale
   ), (3.6)

3. dla każdego
   albo
   albo
   (
   nie zmienia znaku w przedziale
   ). (3.7)

Algorytm 3.2. Uściślanie pierwiastka funkcji
leżącego w przedziale
metodą Newtona-Raphsona.

Metoda Newtona-Raphsona(
)

1. W charakterze
   wybieramy ten kraniec przedziału
   (tzn. albo
   ,

albo
), który spełnia warunek:
. (3.8)

2. Wyznaczamy:
   

(3.9)

Ciąg wygenerowany według reguł (3.8)÷(3.9) nosi nazwę procesu Newtona-Raphsona. Jego własności zostały sformułowane w poniższym twierdzeniu.

Twierdzenie 3.1. Jeżeli funkcja
spełnia założenia (3.5)÷(3.7), to proces Newtona-Raphsona ma następujące własności:

1. 
   (proces jest zbieżny do pierwiastka funkcji
   leżącego w przedziale 
   , (3.10)

2. ciąg (3.8)÷(3.9) jest ściśle monotoniczny, tzn. albo
   albo
   (3.11)

3. k-ty wyraz procesu spełnia nierówność:   
   , (3.12)

gdzie
.

Przykład 3.3. Obliczyć ujemny pierwiastek funkcji

z dokładnością
metodą Newtona-Raphsona.

Rozwiązanie. W przykładzie 3.1 pokazano, że ujemny pierwiastek funkcji (3.3) leży w przedziale
. Na początku wykażemy, że funkcja (3.3) spełnia w przedziale
warunki (3.5)÷(3.7).

• Dla
  funkcja (3.3) jest ciągła i posiada ciągłe pochodne wszystkich rzędów.

• 
  

Zatem w przedziale [-0.8 ; -0.7]
.

• 
  .

Zatem funkcja (3.3) spełnia w przedziale [-0.8 ; -0.7] warunki (3.5)÷(3.7) i w związku z tym możemy zastosować metodę stycznych do uściślenia przybliżonej wartości pierwiastka.

Wyznaczamy
oraz
. Z tabeli 3.1 odczytujemy

,
. Więc
, ponieważ
. Następnie obliczamy

.

Wartości kolejnych iteracji metody stycznych są podane w tabeli 3.3.

Tabela 3.3. Wyznaczanie ujemnego pierwiastka funkcji
z dokładnością 10^-5 metodą stycznych.
	-0.800000		3.569231		1.0E-03
0	-0.800000	-0.097678	4.033333	-0.024218	2.7E-02
1	-0.775782	-0.001374	3.919977	-0.000350	3.8E-04
2	-0.775432	0.000000	3.918341	0.000000	8.0E-08

3.5. Metoda iteracji prostej

Metoda iteracji prostej jest metodą uściślania przybliżonej wartości pierwiastka. Zakładamy zatem, że wcześniej został zlokalizowany pierwiastek funkcji
i leży w przedziale
; zatem
. Metoda iteracji prostej składa się z dwóch etapów.

1. Najpierw równanie

(3.13)

przekształcamy do równoważnej postaci

(3.14)

(takie przekształcenie jest zawsze wykonalne i zazwyczaj można to dokonać kilkoma sposobami).

2. Wybieramy z przedziału
   przybliżenie
   . Kolejne iteracje obliczamy ze wzoru

   (3.15)

W poniższym twierdzeniu zostały sformułowane warunki wystarczające zbieżności ciągu (3.15) do pierwiastka funkcji (3.13) leżącego w przedziale
.

Twierdzenie 3.2. Niech funkcja
będzie określona, ciągła i różniczkowalna w przedziale domkniętym
oraz
dla każdego
. Jeśli nierówność

zachodzi dla każdego
,

to

1. proces (3.15) jest zbieżny niezależnie od wyboru
   oraz
   

2. zachodzą nierówności

(3.16)

Algorytm 3.3. Uściślanie pierwiastka funkcji
leżącego w przedziale
metodą iteracji prostej.

Metoda iteracji prostej(a, b, q,
)

1. Równanie (3.13) przekształcamy do takiej postaci równoważnej (3.14), która spełnia założenia twierdzenia 3.2.

2. W charakterze przybliżenia zerowego wybieramy dowolny
   , np.
   .

Przykład 3.4. Obliczyć ujemny pierwiastek funkcji

z dokładnością
metodą iteracji prostej.

Rozwiązanie. W przykładzie 3.1 pokazano, że ujemny pierwiastek funkcji (3.3) leży w przedziale
a dodatni w przedziale
. Poszukamy obecnie przekształcenia równania

do równoważnej postaci typu (3.14), spełniającej założenia twierdzenia 3.2. Równanie możemy przekształcić w następujący sposób

.

Dla tego przedstawienia mamy

.

Ta funkcja jest:

• w przedziale
  monotonicznie malejąca, zatem dla
  zachodzi
  ;

• w przedziale
  monotonicznie rosnąca, zatem dla
  zachodzi
  .

W obydwu przedziałach
, więc utworzony proces (3.15) przez odwzorowanie
jest rozbieżny.

Równanie
może być przedstawione w równoważnej postaci jako para równań

Dla obydwu funkcji mamy

.

Dla
funkcja
jest monotonicznie malejąca, zatem

.

W związku z tym, w procesie iteracyjnym użyjemy

• funkcji
  dla wyznaczenia przybliżonej wartości pierwiastka z przedziału
  ,

• funkcji
  dla wyznaczenia przybliżonej wartości pierwiastka z przedziału
  .

Za
przyjęto:

dla pierwiastka z przedziału
,

dla pierwiastka z przedziału
.

Wartości kolejnych iteracji metody iteracji prostej są podane w tabeli 3.4.

Tabela 3.4. Wyznaczanie pierwiastków funkcji
metodą iteracji prostej, z dokładnością 10^-5.
	-0.75000							1.05000
	0.27096							0.08135
0	-0.75000						0	1.05000
1	-0.78203	8.6E-02					1	1.02838	5.8E-02
2	-0.77369	2.2E-02					2	1.02665	4.7E-03
3	-0.77589	5.9E-03					3	1.02651	3.7E-04
4	-0.77531	1.6E-03					4	1.02650	3.0E-05
5	-0.77546	4.1E-04					5	1.02650	2.4E-06
6	-0.77542	1.1E-04
7	-0.77543	2.8E-05
8	-0.77543	7.5E-06

3.6. Efektywność metod przybliżonego obliczania pierwiastków funkcji

Obecnie naszym celem jest porównanie metod uściślania przybliżonej wartości jednokrotnego pierwiastka funkcji
. Zakładamy, że metoda iteracyjna generuje ciąg
kolejnych przybliżeń zbieżny do pierwiastka
funkcji
. Każdej metodzie można przyporządkować liczbę
zwaną wykładnikiem zbieżności metody (lub rzędem metody), oraz stałą
, zwaną stałą asymptotyczną błędu metody, które spełniają warunek

. (3.17)

Rząd metody i stała
charakteryzują szybkość zbieżności metody iteracyjnej: ciąg kolejnych przybliżeń
jest tym szybciej zbieżny do pierwiastka, im większy jest rząd metody i im mniejsza jest stała asymptotyczna błędu. Spośród tych dwóch wielkości istotniejszą rolę odgrywa wykładnik zbieżności
. Przykładowo,

Dla metody iteracji prostej:
oraz
,

Dla metody stycznych:
oraz
.

3.7. Zadania

Zad. 3.1.  Liczba iteracji w metodzie bisekcji

Wykazać, że dla wyznaczenia przybliżonej wartości pierwiastka leżącego w przedziale
z dokładnością
trzeba w metodzie bisekcji wykonać
iteracji.

Zad. 3.2.  Kryterium zakończenia obliczeń w metodzie Newtona-Raphsona

Udowodnić, że dla procesu Newtona-Raphsona zachodzi nierówność

,

gdzie

,
.

Nierówność tę można wykorzystać jako kryterium zakończenia obliczeń w metodzie Newtona-Raphsona.

Zad. 3.3.  Kryterium zakończenia obliczeń w metodzie iteracji prostej

Udowodnić, że jeśli proces iteracji prostej jest zbieżny, to zachodzi nierówność

,

Nierówność tę można wykorzystać jako kryterium zakończenia obliczeń w metodzie iteracji prostej.

Zad. 3.4.  Podprogram obliczania pierwiastka

Zakładamy, że dysponujemy narzędziem obliczeniowym wykonującym 5 działań zmiennoprzecinkowych: dodawanie, odejmowanie, mnożenie, dzielenie i potęgowanie. Opracować algorytm obliczania
dla dowolnej dodatniej liczby rzeczywistej
i dowolnego naturalnego
.

Wskazówka. Oznaczyć
. Równość ta jest równoważna równości
. Oznacza to, że należy znaleźć pierwiastek funkcji
. Dowieść, że do znalezienia pierwiastka tej funkcji można zastosować metodę Newtona-Raphsona.

Zad. 3.5. Stosując metodę bisekcji obliczyć z dokładnością ε rzeczywiste pierwiastki poniższych funkcji

1. 
   

2. 
   

3. 
   

4. 
   

5. 
   .

Zad. 3.6. Stosując metodę Newtona-Raphsona obliczyć z dokładnością ε rzeczywiste pierwiastki poniższych funkcji.

1. 
   

2. 
   

3. 
   

4. 
   

5. 
   .

Zad. 3.7. Stosując metodę iteracji prostej obliczyć z dokładnością ε rzeczywiste pierwiastki poniższych funkcji.

1. 
   

2. 
   

3. 
   

4. 
   

5. 
   .

---