STATYSTYKA SPOŁECZNA: KIERUNKI ROZWOJU

1. Przedmiot statystyki społecznej

2. Integracja statystyki o zjawiskach i procesach społecznych

3. Statystyka społeczna w pracach instytucji międzynarodowych

4. Budowa systemu statystyki społecznej w Unii Europejskiej

5. Budowa systemu wskaźników społecznych w ramach Unii Europejskiej

6. Źródła danych w statystyce społecznej

7. Przykłady badań Eurostatu

PRZEDMIOT STATYSTYKI SPOŁECZNEJ

Definicja:

Zbiór metod służących pozyskiwaniu, prezentacji i analizie społecznych efektów procesów ekonomicznych oraz polityki państwowej (gospodarczej i społecznej)

Obszary analiz:

• procesy ludnościowe

• rynek pracy

• warunki życia

• sytuacja dochodowa

• wydatki

• zagospodarowanie materialne

• wyżywienie

• ochrona zdrowia

• edukacja i nauka

• turystyka i rekreacja

• wykorzystanie czasu

• warunki pracy

• ochrona środowiska

• itd.

INTEGRACJA STATYSTYKI O ZJAWISKACH

I PROCESACH SPOŁECZNYCH

Definicja:

Kombinacja, doprowadzonych do porównywalności, danych z różnych źródeł, zarówno na poziomie jednostkowym jak i na różnych poziomach agregacji.

Cele integracji statystycznej:

• umożliwienie badania powiązań między różnymi zmiennymi (miernikami, wskaźnikami) niemożliwe w przypadku oddzielnych źródeł danych

• ograniczenie przypadków występowania sprzecznych lub fragmentarycznych i niekompletnych informacji o badanych zjawiskach i procesach

STATYSTYKA SPOŁECZNA

W PRACACH INSTYTUCJI MIĘDZYNARODOWYCH

Organizacje międzynarodowe

• Biuro Statystyczne i wyspecjalizowane agendy Organizacji Narodów Zjednoczonych

• FAO (Międzynarodowa Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa)

• UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury)

• UNDP (Program Rozwoju ONZ)

• WHO (Światowa Organizacja Zdrowia)

• ILO (Międzynarodowa Organizacja Pracy)

• OECD (Organizacja Współpracy Ekonomicznej i Rozwoju)

• EUROSTAT

Podstawowe pola działań

• wypracowywanie metod monitorowania i oceny społecznych skutków polityki gospodarczej i społecznej

• budowa sektorowych systemów wskaźników społecznych

• stworzenie podstaw systemu statystyki społecznej

BUDOWA SYSTEMU STATYSTYKI SPOŁECZNEJ

W UNII EUROPEJSKIEJ

ZARYS SYSTEMU STATYSTYKI SPOŁECZNEJ UE

ZADANIA STATYSTYKI SPOŁECZNEJ

W PODSTAWOWYCH DOKUMENTACH UE

PODSTAWOWE DOKUMENTY UE

• Traktat o Unii Europejskiej (artykuły o ekonomicznej i społecznej spójności, o równości, warunkach życia i bezpieczeństwie socjalnym oraz o edukacji i zdrowiu publicznym)

• traktat amsterdamski (artykuł o zatrudnieniu)

• "Białe Księgi" (o wzroście, konkurencyjności i zatrudnieniu, o europejskiej polityce społecznej, o edukacji)

• Postanowienia Rady Europejskiej (z posiedzeń w ESSEn, Madrytu, Cannes, Florencji, Dublina, Kopenhagi)

ZADANIA POLITYKI SPOŁECZNEJ UE

(TRAKTAT Z MAASTRICHT)

• promocja zatrudnienia

• polepszenie warunków życia i pracy

• zapewnienie właściwej ochrony społecznej

• rozszerzenie dialogu między zarządami przedsiębiorstw

i związkami zawodowymi

• rozwój zasobów ludzkich przy trwałym, wysokim zatrudnieniu

• walka w marginalizacją społeczną i ubóstwem

PODSTAWOWE SKŁADNIKI (NARZĘDZIA) STATYSTYKI SPOŁECZNEJ WYSTĘPUJĄCE

W UNII EUROPEJSKIEJ

• bieżąca statystyka społeczna (statystyka sektorowa) obejmująca określone obszary (sektory) warunków życia,

• wskaźniki społeczne opisujące różne aspekty warunków życia na poziomie mikro,

• badania grup ryzyka w społeczeństwie, takich jak przewlekle chorzy, bezdomni, narkomani i inne grupy tzw. wykluczenia społecznego,

• modele mikrosymulacyjne, które dostarczają odpowiedzi na pytania w jaki sposób ulega lub będzie ulegać zmianie sytuacja materialna gospodarstw domowych lub osób pod wpływem regulacji rządowych, np. zmian w systemach podatkowych lub transferowych,

• rachunki społeczne będące elementem systemu rachunków narodowych

BUDOWA SYSTEMU WSKAŹNIKÓW SPOŁECZNYCH

W RAMACH UNII EUROPEJSKIEJ

ETAPY BUDOWY SYSTEMU WSKAŹNIKÓW SPOŁECZNYCH

• zdefiniowanie nowej struktury systemu wskaźników społecznych

• określenie zasad ich konstrukcji oraz interpretacji

• tworzenie bazy danych wskaźników społecznych

STRUKTURA SYSTEMU WSKAŹNIKÓW SPOŁECZNYCH

• Poziom 1 obejmuje ograniczoną liczbę wiodących (około dziesięciu) wskaźników podstawowych. Opisują one wszystkie najważniejsze dziedziny, są łatwe w interpretacji i mają najbardziej ogólny charakter.

• Poziom 2 obejmuje wskaźniki uzupełniające wskaźniki podstawowe, bardziej szczegółowe i opisujące inne wymiary badanych zjawisk, również tych opisywanych przez wskaźniki Poziomu 1. Ograniczenia odnośnie ich liczby są mniej rygorystyczne, choć również jest niewskazane, zarówno ze względu na koszty jak i porównywalność, nadmierne rozszerzanie ich zestawu.

• Poziom 3 składa się ze wskaźników, o których decydowałyby same kraje członkowskie. Są one najbardziej szczegółowe i mają za zadanie wspomaganie wskaźników Poziomów 1 i 2.

ZASADY KONSTRUKCJI POJEDYNCZYCH

WSKAŹNIKÓW SPOŁECZNYCH

Zasada	Komentarz
Wskaźnik powinien identyfikować istotę problemu i mieć jasną, akceptowalną interpretację	Różnego rodzaju użytkownicy powinni uznawać wskaźnik za istotny z punktu widzenia opisu zjawiska. Wskaźniki te powinny być akceptowane przez opinię publiczną, co oznacza, że ogólne zasady zastosowanych metod ich wyznaczania powinny być zrozumiałe, a wyniki uchodzić za “uzasadnione”.
Wskaźnik powinien być możliwie odporny na arbitralne założenia i uzasadniony statystycznie	Wskaźnik powinien być stworzony w sposób akceptowalny. Zastosowane dane powinny być uważane za wiarygodne i nie powinny podlegać arbitralnym korektom. Gdy dane pochodzą z badań reprezentacyjnych, badania te powinny być oparte na najwyższych standardach metodycznych i praktycznych. Przyjęta metoda powinna minimalizować błędy powodowane dwuznacznością pytań, mylnych definicji, obciążeń spowodowanych brakiem odpowiedzi oraz błędami ankietera i kodującego dane. Wartości wskaźników powinny być, w miarę możliwości, sprawdzone z innymi źródłami.
Wskaźnik powinien być wrażliwy na skutki polityki społecznej, jednakże nie może podlegać manipulacji	Wskaźniki powinny odzwierciedlać istotne skutki polityki gospodarczej lub społecznej. Przykładowo, niedopuszczalne jest aby miernik ubóstwa nie odnotował żadnych zmian pomimo istotnego polepszenia warunków życia ubogich. Równocześnie wskaźniki te nie powinny być podatne na manipulację, tzn. powinny uniemożliwiać działania mające na celu wyłączenie wpływu zmian na wartości uzyskiwane przez ten wskaźnik.
Wskaźnik powinien być porównywalny pomiędzy krajami członkowskimi UE oraz porównywalny, w miarę możliwości, ze standardami stosowanymi przez ONZ i OECD	Pełna porównywalność nie jest możliwa do osiągnięcia, gdyż nawet gdy dane krajów członkowskich są zharmonizowane, różnice w strukturach instytucjonalnych i społecznych mogą powodować różnice w interpretacji wskaźników. Osiągnięcie akceptowalnego poziomu porównywalności wskaźników powinno jednak być jednym z głównych celów. Realizacja tego zamierzenia wymaga prac nad samą konstrukcją wskaźników oraz ich właściwego wyboru. Niektóre z nich są bowiem bardziej od pozostałych wrażliwe na różnice strukturalne między krajami członkowskimi. Przykładowo, sposób konstrukcji wskaźnika ubóstwa nie powinien zależeć od odsetka osób żyjących z rolnictwa, charakteryzujących się wysoką relatywnie wielkością konsumpcji naturalnej.
Wskaźnik powinien być aktualny i możliwy do modyfikacji	Aktualizacja danych winna iść w parze z modyfikacją koncepcji wskaźnika gdy jest to konieczne. Modyfikacja może być pożądana np. gdy poczynione zostały postępy w metodzie konstrukcji wskaźnika, a także gdy mają miejsce zmiany prowadzonej polityki. Możliwość nawiązań łańcuchowych wskaźników, sprzed i po zmianach ich konstrukcji jest optymalnym rozwiązaniem problemu porównywalności wyników w czasie.
Obliczenie wskaźnika nie powinno nakładać zbyt dużych obciążeń na kraje członkowskie, na przedsiębiorstwa ani na obywateli Unii	Wskaźniki powinny, w miarę możliwości, wykorzystać już istniejące badania lub informacje uzyskane na podstawie tych badań. Za przykład tego rodzaju podejścia może służyć wchodzące w życie od 2003 r. Statystyczne Badanie Dochodów i Warunków Życia UE (EU-SILC). Zbiory danych wchodzące w jego skład mogą pochodzić z więcej niż jednego źródła, np. także z danych administracyjnych.

ŹRÓDŁA DANYCH W STATYSTYCE SPOŁECZNEJ

PODSTAWOWE ZASADY ZBIERANIA, UDOSTĘPNIANIA

I ROZPOWSZECHNIANIA DANYCH STATYSTYCZNYCH

• bezstronność: niepodleganie zewnętrznym naciskom,

• rzetelność: odzwierciedlenie rzeczywistości,

• przydatność dla użytkownika: gromadzenie tylko potrzebnych informacji,

• efektywność: uwzględnianie kosztów przy planowaniu badań,

• zapewnienie poufności: przestrzeganie zasady anonimowości indywidualnych danych,

• jawność: respondenci powinni mieć możliwość zapoznania się z podstawami prawnymi, celami i metodami zabezpieczenia danych. Jawna też powinna być metodyka badania.

JAKOŚĆ DANYCH STATYSTYCZNYCH

• dostosowanie do potrzeb użytkowników

• dokładność ocen

• terminowość i punktualność w rozpowszechnianiu wyników

• dostępność i klarowność informacji

• porównywalność

• spójność

ŹRÓDŁA DANYCH

• spisy i mikrospisy ludności i mieszkań;

• reprezentacyjne badania gospodarstw domowych;

• sprawozdawczość statystyczna;

• systemy ewidencyjne;

• rejestry cywilne;

• rządowe dane administracyjne;

• pozarządowe dane administracyjne;

• specjalne badania naukowe;

• międzynarodowe bazy danych Eurostatu oraz ONZ.

METODY ZBIERANIA DANYCH

W STATYSTYCE SPOŁECZNEJ

• bezpośrednie wywiady indywidualne,

• wywiady telefoniczne,

• metody oparte na systemie pocztowym,

• samospisywanie,

• metody obserwacji i pomiaru,

• metody wykorzystujące różnego rodzaju rejestry.

WARUNKI PORÓWNYWALNOŚCI DANYCH STATYSTYCZNYCH MIĘDZY KRAJAMI

• porównywalność konceptualna - pomiary powinny odnosić się do tych samych pozycji lub pojęć,

• porównywalność statystyczna - dla wszystkich pozycji powinny być użyte metody zbierania danych akceptowane w badaniach statystycznych (np. losowy wybór próby, zadawalająca precyzja oszacowań),

• porównywalność interpretacyjna - badane kategorie powinny być interpretowane w ten sam sposób we wszystkich badanych krajach, ale jednocześnie uwzględniając uwarunkowania występujące w tych krajach.

DZIAŁANIA ZMIERZAJĄCE DO ZAPEWNIENIA PORÓWNYWALNOŚCI DANYCH MIĘDZY KRAJAMI

• zharmonizowanie badań,

• zharmonizowanie pojęć i definicji,

• wspólne klasyfikacje,

• akceptowalne metody zbierania danych.

PRZYKŁADY BADAŃ EUROSTATU

• Europejski Panel Gospodarstw Domowych (1994-2001)

• Statystyczne Badanie Dochodów i Warunków Życia UE

(od 2003 r.)

EUROPEJSKI PANEL GOSPODARSTW DOMOWYCH

ZARYS HISTORYCZNY PROJEKTU

• 1991 - rozpoczęcie prze EUROSTAT prac zmierzających do uruchomienia Panelu

• 1993 - przeprowadzenie dwóch badań pilotażowych

• 1994 - przeprowadzenie 1-szej fazy panelu z udziałem 12 krajów - członków EWG

• przeprowadzenie badania pilotażowego przez Austrię

• 1995 - przeprowadzenie 2-giej fazy Panelu z udziałem 13 krajów - członków EWG

• przeprowadzenie badania pilotażowego przez Finlandię

• 1996 - przeprowadzenie 3-ciej fazy Panelu z udziałem 14 krajów - członków EWG

• 2001 - zakończenie badań

CELE PROJEKTU

• uzyskanie informacji służących do formułowania, a następnie monitorowania polityki społecznej prowadzonej przez Komisję EWG,

• śledzenie zmian zachowań gospodarstw domowych i ich członków w krajach EWG jako reakcji na zachodzące zmiany społeczno-ekonomiczne i polityczne uwarunkowania warunków życia,

• porównanie warunków życia gospodarstw domowych w krajach członkowskich EWG.

OGÓLNA BUDOWA FORMULARZA

• część pierwsza: pytania skierowane do głowy gospodarstwa domowego i dotyczące gospodarstwa

• warunki mieszkaniowe

• wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku

• wydatki w gospodarstwie domowym

• subiektywna ocena sytuacji materialnej

• część druga: pytania odnoszące się do osób wchodzących w skład gospodarstwa domowego, które ukończyły 16 lat

• informacje biograficzne o osobach

• aktywność pozazawodowa

• dochody osób wchodzących w skład gospodarstwa domowego

• zabezpieczenie społeczne

• ochrona zdrowia

DOBÓR PRÓBY I JEJ LICZEBNOŚĆ

• dobór próby gospodarstw domowych reprezentacyjnej dla wszystkich krajów Wspólnoty Europejskiej traktowanych łącznie, przy jednoczesnym zapewnieniu reprezentacyjności podróbek dla poszczególnych krajów,

• założenie minimalnej liczebności podróbki 1000 gospodarstw domowych dla krajów mniejszych (Holandia, Belgia, Dania, Luksemburg) oraz 2000 gospodarstw domowych w większych krajach (Niemcy, Hiszpania, Francja, Grecja, Irlandia, Włochy, Portugalia, i Wielka Brytania).

ZASADY SCHEMATU LOSOWANIA PRÓBEK KRAJOWYCH

• Pokrycie. Populacją badaną będzie ludność żyjąca w indywidualnych gospodarstwach domowych. Ze względów praktycznych zostaną wyłączone z badań następujące grupy ludności: osoby bezdomne, gospodarstwa zbiorowe oraz cudzoziemcy, którzy nie znają języka danego kraju.

• Próba krajowa. Próbka ma być reprezentatywna na poziomie krajowym. Nie wyklucza się regionalnych uzupełnień.

• Losowość próbki. Gospodarstwa domowe wybierane będą według procedury losowej. Nie przewiduje się zastępstw w przypadkach braku odpowiedzi (odmowa lub inna przyczyna).

• Wywiady. Informacje zbierane będą od wszystkich członków gospodarstwa domowego w wieku 16 lat i więcej. Nie przewiduje się wywiadów zastępczych.

• Dokumentacja metodologiczna. Szczegółowy opis schematu losowania opracowany jest przez jednostkę krajową, przed rozpoczęciem badania. Po przeprowadzeniu badania w terenie sporządzony zostanie raport z metod losowania wraz z uzyskanymi wynikami oraz przyczynami nieuzyskania odpowiedzi.

• Schemat ważenia. Krajowe jednostki opracowują propozycje kontroli i ważenia próbki. Propozycje te muszą być zatwierdzone przez koordynatorów na poziomie Wspólnoty. Ważenia dokonuje się w jednostkach krajowych.

Tabl. 1. Liczebność podróbek krajowych w pierwszym etapie PBGWE

Kraj	Liczebność podróbki
Belgia Dania Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Luksemburg Niemcy Portugalia Wielka Brytania Włochy	4192 3482 7400 5523 7448 5187 4091 1010 5000 4879 5779 7115
Ogółem	61106

ZAŁOŻENIA TWORZENIA BAZY DANYCH

• zasoby informacyjne i programowe dotyczące projektu PBGDWE - obejmujące m. in. dane jednostkowe z paneli krajowych, pakiet statystyczny SAS oraz wyniki tabulacji - są gromadzone na komputerze SUN w siedzibie Eurostatu,

• dostęp do danych indywidualnych jest ograniczony do upoważnionych osób,

• instytucje prowadzące panele krajowe dostarczają Eurostatowi zbiory zawierające dane wynikowe z kolejnych faz o badanych gospodarstwach domowych i ich członkach,

• dodatkowo dostarczane są informacje na temat występujących braków danych, specyficznych dla paneli krajowych zasad kodowania itd.,

• po dokonaniu kontroli jakości danych obliczane są wartości pewnych kluczowych zmiennych (np. wielkość dochodu rozporządzalnego),

• szacowane są wielkość brakujących danych,

• wykonywane są procedury ważenia dla doprowadzenia do porównywalności zarówno danych w ramach poszczególnych fal panelu, jak i pomiędzy kolejnymi jego falami,

• wszystkie informacje pochodzące z krajowych paneli, po uzupełnieniu brakujących danych oraz ich odpowiednim przeważeniu, gromadzone są w postaci dwóch zbiorów:

• zbiór danych o gospodarstwach domowych,

• zbiór danych o członkach tych gospodarstwa,

• dane posiadające klauzule poufności gromadzone są w ramach specjalnie zabezpieczonego (o ograniczonym dostępie) systemu Verdi.

STATYSTYCZNE BADANIE DOCHODÓW

I WARUNKÓW ŻYCIA

BADANE OBSZARY I KATEGORIE

• składniki dochodów brutto na poziomie gospodarstwa domowego, w szczególności dochód brutto z zatrudnienia i pracy na rachunek własny (pieniężny i w naturze), wkład pracodawcy w ubezpieczenia społeczne, renta imputowana, dochód z własności, otrzymane i płacone transfery,

• podstawowe informacje o gospodarstwie domowym, w tym informacje o środowisku i otoczeniu społecznym (przestępczość, zanieczyszczenie, hałas itp.),

• praca i jej warunki,

• stan zdrowia,

• informacje o mieszkaniu (typ, własność, wielkość, wyposażenie itp.),

• inne zjawiska społeczne.

Założenia tworzenia bazy danych

• podstawowe źródła danych stanowią utworzone w każdym kraju bazy danych indywidualnych

• zaleca się, aby wykorzystywać inne istniejące źródła danych (np. z rejestrów lub innych badań) jeżeli gwarantują one porównywalność wyników

• próba gospodarstw domowych objęta badaniem ma być reprezentacyjna łącznie, przy jednoczesnym zapewnieniu reprezentacyjności próbek dla poszczególnych krajów

• próba gospodarstw domowych ma umożliwić analizy przekrojowe i longitudinalne w przekrojach krajowych i regionalnych

• próba gospodarstw domowych ma zapewnić szczegółowe analizy dla podgrup gospodarstw

• w każdej próbie krajowej wydziela się część panelową gospodarstw domowych uczestniczącą w badaniu przez 4 kolejne lata

• liczebność próbek krajowych wynosi, w zależności od wielkości kraju, od 4 tys. do 20 tys. gospodarstw domowych

STATYSTYCZNE BADANIE DOCHODÓW

I WARUNKÓW ŻYCIA UE (UE-SILS)

Cel:

Dostarczenie porównywalnych dla Unii Europejskiej danych dotyczących dochodów, ubóstwa oraz zjawisk społecznego wykluczenia, umożliwiających zarówno analizy przekrojowe (cross-sectional), jak i analizy zmian w czasie (lingitudinal).

Zakres:

• podstawowe informacje dotyczące cech demograficznych respondentów

• poziom i źródła dochodów

• uczestnictwo respondentów w procesie edukacji

• ocena stanu zdrowia

• wybrane dane dotyczące ubóstwa i wykluczenia społecznego

• dane z zakresu warunków mieszkaniowych

• szczegółowe informacje na temat aktywności ekonomicznej

Jednostki badania:

Prywatne gospodarstwa domowe oraz osoby w wieku 16 lat i więcej wchodzące w skład tych gospodarstw.

Założenia odnośnie próby:

Wielkość próby w każdym z krajów powinna zapewnić reprezentatywność wyników na poziomie narodowym zarówno w przypadku danych przekrojowych, jak i panelowych, przy czym okres obserwacji dla próby panelowej powinien wynosić przynajmniej 4 lata.

Założenia odnośnie pochodzenia danych:

Zakłada się możliwość łączenia danych pochodzących z reprezentacyjnych ankietowych badań gospodarstw domowych z informacjami z rejestrów administracyjnych i statystycznych.

ZAŁOŻENIA TWORZENIA BAZY DANYCH

• podstawowe źródła danych stanowią utworzone w każdym kraju bazy danych indywidualnych

• zaleca się, aby wykorzystywać inne istniejące źródła danych (np. z rejestrów lub innych badań) jeżeli gwarantują one porównywalność wyników

• próba gospodarstw domowych objętych badaniem ma być reprezentacyjna dla wszystkich krajów UE traktowanych łącznie, przy jednoczesnym zapewnieniu reprezentacyjności próbek dla poszczególnych krajów

• próba gospodarstw domowych ma umożliwić analizy przekrojowe i longitudinalne w przekrojach krajowych i regionalnych

• próba gospodarstw domowych ma zapewnić szczegółowe analizy dla podgrup gospodarstw

• w każdej próbie krajowej wydziela się część panelową gospodarstw domowych uczestniczących w badaniu przez 4 kolejne lata

• liczebność próbek krajowych wynosi, w zależności od wielkości kraju, od 4 tys. do 20 tys. gospodarstw domowych

Mikro-symulacje

Modele

rozkładów

Badanie grup ryzyka

(bezdomni, narkomani, alkoholicy, inne grupy marginesu społecznego)

Statystyka

sektorowa

• Ludność

• Praca

• Edukacja

• dochody

• Wydatki

• Warunki pracy

• Otoczenie pracy

• Zdrowie, itd.

WSKAŻNIKI SPOŁECZNE

Zdrowie Edukacja Zasoby finansowe Zawód Otoczenie pracy Mieszkanie

Transport Czas wolny Stosunki społeczne Bezpieczeństwo Zasoby polityczne Mobilność społeczna

Rachunki

Narodowe

Rachunki społeczne

(podział według grup społeczno-ekonomi-cznych)

---