75. „Kady nosi w sobie dum, nikt bowiem , nikt na wiecie nie jest od niej wolny" - uczy te sowa mottem do literatury wojny i okupacji.
Literatura wojny i okupacji poruszaa przede wszystkim problem wojny. Kady autor piszcy w tym okresie , czy chcia , czy nie , musia cho troch pisa na ten temat. I tak wanie czynili twórcy tacy jak: Zofia Nakowska , Tadeusz Borowski , Hanna Krall , Gustaw Herling-Grudziski, Kazimierz Moczarski i inni. Wszyscy opisywali losy ludzi okupywanych. A czynili to w sposób bardzo bezporedni. Ze swych dzie uczynili przede wszystkim wspaniae dokumenty , przedstawiajce na wybranych przykadach , tragiczn sytuacj narodu polskiego w okresie II wojny wiatowej.
Utworem , który na pierwszy rzut oka jest nieco innym od tych , które pisali w/w pisarze jest „Duma" Alberta Camusa. Akcja jej rozpoczyna si jak prawdziwa kronika , opisujca wydarzenia , które miay miejsce w 194...roku. Narrator sam jest wiadkiem epidemii dumy , a relacjonujc wydarzenia , odwouje si do wasnych dowiadcze i przey. Duma w powieci Camusa to choroba , która zaatakowaa miasto Oranu. Odizolowaa ona mieszkaców miasta od innych ludzi i sprawdzia ich czowieczestwo. Duma , jako choroba, to znaczenie realistyczne , organizuje cao wydarze w powieci. Oznacza take zaraz ,ywio ,który w kadej chwili i nie wiadomo skd moe spa na spoeczno ludzk. To symbol zagroenia czowieka wobec si na które nie ma wpywu. Jednak zagbiajc si w utwór , mona stwierdzi , e powie ta nie jest tylko dokumentem opisujcym tragedi miasta Oranu , na które to spada zaraza. Dum mona zrozumie take jako wojn. Jest to znaczenie przenone , a wojna jest ywioem nieco innym ni choroba - bo jej sprawcami s ludzie. Lecz jest równie lub nawet bardziej grona i jest take „godzin próby". Wyzwala u ludzi róne zachowania i postawy. Z wojn wie si ucisk i totalitaryzm - s to take odmiany dumy , wobec których czowiek musi si opowiedzie.
Duma to take zo tkwice w czowieku. Jest to zaraza , z któr trzeba si zmaga i która tkwi w kadym z nas. To zo ujawnia si czsto w chwilach takich , jak wanie ywio czy wojna. Poraa , niszczy i rodzi nowe zo - jest zatem tak samo zaraliw chorob jak duma. Wedug ojca Paneloux , jednego z bohaterów „Dumy", to Bóg zesa epidemi , stanowi ona zasuon kar za grzechy. Bóg w ten sposób wypróbowywuje swoich wiernych. Inni bohaterowie - Rieux , Tarrou , Rambert i Grand nie padaj jednak na kolana , nie mog zgodzi si na bezczynno. Ich moralno , to nie moralno chrzecijaska. Wartoci chrzecijaskie okazuj si nieprzydatne, bo jak mona si pogodzi np.ze mierci dziecka? W czasie trwania zarazy religia staje si niepotrzebn ,ludzie nie znajduj w niej pocieszenia. Godno zachowuj nie ci , którzy j gosz. Chrzecijastwo usprawiedliwia istnienie za i cierpienia na wiecie. Bohaterowie powieci zdaj sobie z tego spraw , e cierpienia nie da si unikn , stanowi ono kocowy skadnik naszego ycia. Cierpienie uszlachetnia , dlatego trzeba z nim walczy przez cae ycie. Nie w imi Boga , nie dla zbawienia przyszego , nie w strachu przed kar , ale przez zwyk „uczciwo" naley przeciwdziaa cierpieniom. Czowiek nie dokonuje wyboru. Dokonali go bohaterowie „Dumy" - Rieux , Tarrou , Grand i Rambert - wspólnie wystpili przeciwko dumie , przeciwko mierci.
„mier ustanawia porzdek wiata" - na tym polega tragizm losu ludzkiego. Nic nie uzasadnia tego , e codziennie umieraj ludzie. Duma to synonim mierci , choroba ludzkoci , cige zagroenia. Obywatele Oranu ciesz si z koca zarazy , ale doktor Rieux wie , e duma zawsze wraca i zawsze jest przy kadym z nas.
„Kady z nas jest zadumiony".
Tak wic autorzy piszcy o II wojnie wiatowej , nie pisali o niczym innym , jak tylko o dumie. Opisywali , jak opanowywaa po kolei kadego czowieka , niszczya jego osobowo , psychik , dusz.
W opowiadaniach Tadeusza Borowskiego ukazane s losy czowieka zagrowanego , czyli takiego , którego psychika przystosowaa si do warunków obozowych. Czowiek zagrowany , to nic innego , jak czowiek zadumiony.Takim osobnikiem jest np.Yovarbeiter Tadek. Jest on „znieczulony" na mier towarzyszy. Myli tylko o tym , jak si dostosowa , jak przetrwa , jak za wszelk cen przey. T cen jest ludzkie ycie. wiat przedstawiony przez Borowskiego , to wiat okrutny, pozbawiony podniosoci , w którym nie ma miejsca na uczucia typu -przyja ,czy solidarno. Zanikaj nawet uczucia rodzinne i macierzyskie , których miejsce zajmuje duma - okruciestwo , bezwzgldno , zawzito.
„Medaliony" Nakowskiej to take opowie o dumie. Jest tam ukazany obraz psychiki lekarza Spannera ,który dokonuje bestialskich dowiadcze i przerabia ludzi na mydo , twierdzc , e nigdzie nie jest napisane , e jest to zabronione. To wojna sprawia , e dokonywa takich okruciestw. Jego
psychika zostaa zadumiona totalitaryzmem i faszyzmem. Gdyby nie wojna , nie byby chyba zdolny do potwornych zbrodni jakich si dopuci na ciaach ludzkich i psychice swych „pacjentów".
W opowiadaniu „Przy torze kolejowym" mona zaobserwowa posta czowieka , który chce pomóc rannej kobiecie. To duma wojny powoduje, e czowiek ten naley do zaraonych mierci. „Jak sp kry wokó swojej ofiary". ,Zabi j nie tyle z litoci , co z chci sprawdzenia siebie w tej jak wydawao mu si mskiej roli. Zabija j bez poczucia zbrodni. „Dno" udowadnia , e czowiek w straszliwym godzie jest zdolny do wszystkiego - nawet by zje drugiego czowieka. Czy taka osoba ma jeszcze dusz czowieka? Na pewno nie!
Gustaw Herling - Grudziski w „Innym wiecie" przedstawia swoje dowiadczenia z pobytu w obozie pracy w Rosji. Grudziski w swoich opisach róni si od innych pisarzy poruszajcych problem zniewolenia i unicestwienia ludzi „Bogu ducha winnymi".
Rónica ta polegaa na tym , e Grudziski daje wiar swoim bohaterom , wiar w niezniszczalno czowieka. Autor „Innego wiata" nawietli równie problem honoru , za który winiowie czsto oddawali ycie , nie umieli si podda. Takimi winiami byli: Micha Kostylew , zakonnice , które do koca nie wypary si swojej wiary , Anna Lwowna. Gustaw Herling - Grudziski nie ukazuje winiów jako ludzi zadumionych , cho wiele osób zwaszcza nalecych do komanda „Kanada" zasugiwao na takie miano. Pisarz sugeruje , e zedumionym by cay system totalitarny , który za wytyczn obra wyniszczenie pierwiastków zbdnych , elementów niepodanych. Symboliczn staje si scena opisana przez autora, w której Grudziski - byy wizie , spotyka si z dawnym towarzyszem niedoli w Rzymie. By to yd , który chcia od pisarza uzyska tylko jedno , by ten zrozumia jego postpowanie przez które zgino czterech niewinnych Niemców. Grudziski jednak nie móg zgodzi si na akt przebaczenia. Scena ta symbolizuje wiar w zwycistwo dobra nad zem , nawet tym najohydniejszym , zadumionym.
„Rozmowy z katem" Kazimierza Moczarskiego udowadniaj jak hitleryzm i wojna mog zniszczy osobowo. Autor przedstawia to na przykadzie Jurgena Stroopa. Gdyby nie historia byby on zapewne spokojnym ,tpym mieszkacem , gdzie w dalekich Niemczech. Szkoa , system , wojna - to duma , która wykorzenia z niego wszelkie wartoci , nauczya go mordowa , wykorzystaa i spotgowaa jego systematyczno i pedanterie. Daa mu wysokie stanowisko w SS. i wadz. „Zaraza" utkwia w nim i moga opanowa jego psychik. Uksztatowaa go na bezdusznego kata i morderc. Ideaem Stroopa by Herman zur Cherusker - legendarny przywódca plemienia Cherusków , który pokona Legionistów Rzymskich w 9 roku naszej ery. Propaganda hitlerowska wykorzystaa ,po dwóch tysicach lat wci niezapomniany mit o Cheruskerze do uczenia nacjonalizmu , do uczenia zasad nowego ycia stawiajcego ras germask na najwyszym piedestale. Jak wida zadumienie takich osób jak Jurgen Stroop nie wypywa z ich ludzkiej natury , która moe by despotyczna i egoistyczna. Wynika natomiast z systemu , który takie wynaturzenia dopuszcza do porzdku dziennego. Zadumienie gównego bohatera spowodowane jest równie oddziaywaniem wojny na jego psychik.
W poezji i dramacie Tadeusza Róewicza wyranie mona dostrzec win jako zo , które czyni z czowieka niemal zwierz. Poeta twierdzi , e wojna , jeli nie unicestwia , to pozmieniaa wszystkie wartoci. Ten , który przey wojn , moe najwyej przyj postaw horyzontaln.
„Mam 24 lata. Ocalaem prowadzony na rze" - tak zaczyna si wiersz Róewicza - „Ocalony". Ocalony to nie znaczy normalny. To czowiek , którego psychika zostaa wypaczona przez wojn. Nigdy nie bdzie ju sob.
Powysze przykady , to tylko nieliczne utwory, które poruszaj wpyw wojny na ludzkie psychiki. Temat ten by dzieem jeszcze wielu autorów. Wszystkim mona przyporzdkowa jedno motto , które mona dopasowa do caych utworów , jak i poszczególnych bohaterów: „Kady nosi w sobie dum , nikt bowiem , nikt na wiecie nie jest od niej wolny". Historia ludzkoci , to cigle trwajca duma , to historia morderstw , gdy kady z ludzi zaraa , zabija , przynosi mier. Zabijamy nawet wtedy , gdy tylko godzimy si na istnienie za na wiecie. W tym sensie wszyscy s wspówinowajcami , wszyscy dokonuj wyroków mierci. Jedyne co pozostaje w naszej mocy , to „walczy przeciwko wiatu takiemu jaki jest". Walka ta moe zakoczy si tylko poowicznym sukcesem , pozornym zwycistwem. Umieramy naprawd , nie narodziny si ju po raz drugi. By moe jednak dziki temu , ycie ludzkie nabierze tak wielkiej wartoci , cierpienie jednak , staje si cierpieniem rzeczywistym. W yciu ludzkim zawarta jest jakby ironia losu „o czowieku wiadcz jego czyny". Jest to ironia tragiczna. Czyny wiadcz o ludziach , ale w ostatecznym rozrachunku trac one swoje znaczenie. Nad wszystkim unosi si cie mierci.