Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny

1. Rozwój somatyczny i aktywność ruchowa

- Czynniki wpływające na zmiany w rozwoju fizycznym: płeć, warunki środowiskowe, rasa;

	chłopcy	dziewczynki
3.r.ż.	95,5 cm 14,8 kg	94,5 cm 14,5 kg
6.r.ż.	117,8 cm 21,8 kg	116,1 cm 20,9 kg

- rozrost części twarzowej czaszki; nieznacznie powiększa się część mózgowa (5.r.ż.);

- zmiany w proporcjach części ciała w wyniku szybszego rośnięcia kończyn;

Zmiany w układzie nerwowym:

• mielinizacja włókien nerwowych, szczególnie w płatach czołowych

• nowe synapsy, więcej neuroprzekaźników, nowe połączenia między neuronami;

• zmiany w zakresie formy aktywności mózgu: do 5.r.ż. w fazie czuwania przewaga fal theta nad alfa; między 5. a 7.r.ż. -ich poziom wyrównuje się;

• wzrasta synchronizacja aktywności w różnych polach mózgu oraz koordynacja między płatami czołowymi a innymi częściami mózgu;

Sprawność motoryczna:

chłopcy	SIŁA ENERGIA	kopanie rzucanie piłką skakanie bieganie	GŁÓD RUCHU RADOŚĆ WZORCE Z OTOCZENIA
dziewczynki	RÓWNOWAGA PRECYZJA RYTM	skakanka rysowanie pisanie

Rozwój samodzielności:

• 3.r.ż. - załatwianie potrzeb fizjologicznych

• 4.-5.r.ż. - ubieranie się

• 4.-6.r.ż. - jedzenie (starsze dzieci posługują się sztućcami)

2. Sprawności percepcyjne

- 5.-6.r.ż. - dziecko jest w stanie śledzić wzrokiem poruszającą się piłkę i chwytać ją;

- umiejętność rozpoznania kilku figur geometrycznych i liter alfabetu;

- dziecko lepiej rozpoznaje figury realistyczne niż figury geometryczne;

- trudności w rozpoznawaniu liter:

• zbliżonych kształtem: E i F, M i W

• będących zwierciadlanymi odbiciami innych, np. p i g, b i d;

istotna rola aktywnej nauki czytania

- reprodukcja figur i liter:

• 3.-4.r.ż. - dziecko potrafi przerysować koło, krzyżyk;

• 4.-5.r.ż. - kopia szyn;

• 5.-6.r.ż. - kopia kwadratu; umiarkowanie dokładna kopia liter;

• 6.-7.r.ż. - kopia trójkąta, spirali;

- problem z ujęciem perspektywicznym;

- wzrasta umiejętność rozróżnienia barw i odcieni; dzieci opanowują nazwy kolorów i poprawnie stosują je w odniesieniu do barw podstawowych;

- wzrost wrażliwości słuchowej w zakresie słuchu muzycznego:

• wzrost zdolności rozpoznawania melodii;

• zdolność imitacji - 3.-4.r.ż.

• zdolność względnego utrzymania tonacji i rytmu - 5.r.ż.

SŁUCH FONEMATYCZNY - umiejętność identyfikowania, słuchowego rozróżniania dźwięków mowy (fonemów) i słów dzięki dostrzeganiu cech odróżniających jedną głoskę od drugiej przy jednoczesnym utożsamianiu różnych wymówień i cech głoski; podstawa opanowania umiejętności czytania i pisania;

- do 6.r.ż. dzieci mają problemy z wymawianiem słów, w których występują nagromadzenia spółgłosek, np. zgrzyt;

- Proces nauki czytania i pisania

• zabawy wymagające różnicowania obiektów pod względem różnych właściwości (wstęp do rozróżniania liter i słów) - już w 1.r.ż.

• rymowanki i aliteracje - przyczyniają się do rozwoju świadomości dźwięków mowy;

• świadomość sylabowa i umiejętność segmentacji fonemowej - najlepsze predyktory powodzenia w nauce czytania;

Zdobywanie orientacji w czasie

- Orientacja w czasie opiera się nie na danych zmysłowych, lecz na zdolnościach umysłowych, takich jak: pamięć ,wyobrażenia, przewidywanie;

Piaget:

EGOCENTRYZM CZASOWY - przejawia się w subiektywnym ujmowaniu czasu przez dziecko, które w centrum stawia wydarzenia rozgrywające się w teraźniejszości i dotyczące jego samego (orientacja w czasie zależy od indywidualnych doświadczeń); obiektywizacja czasu rozpoczyna się wraz z opanowaniem miar czasu;

- Warunki osiągnięcia racjonalnej orientacji w czasie (Piaget) :

• opanowanie jednostek miary czasu;

• poczucie czasu wspólnego;

• umiejętność temporalnego porządkowania zdarzeń

• rozumienie relacji: prędkość x droga x czas

Szuman:

- Dziecko wcześniej zdobywa orientację w większych przedziałach czasu - pory dnia, roku dni tygodnia godziny;

- zdobywanie orientacji w czasie odbywa się na zasadzie przeciwieństwa (dzień - noc; dzień powszedni - świąteczny; lato-zima); później dostrzega różnice między zbliżonymi do siebie okresami; podstawą różnicowania są zdarzenia wypełniające poszczególne odcinki czasu;

- Przejawy orientacji w czasie:

• świadomość kolejności występowania zdarzeń

• umiejętność ich przewidywania

• określenie ich czasu trwania

• rozumienie i używanie słów do określania relacji czasowych (wzrasta między 3. a 6.r.ż.)

- Sześć stadiów rozwoju umiejętności wyrażania relacji czasowych (Clark):

1. Dziecko opisuje następstwo dwóch zdarzeń: zdania proste, krótkie; porządek chronologiczny;

2. Zdania złożone współrzędnie; spójnik „i” oraz wyrażenia „więc”, „najpierw”, „potem”; wciąż porządek chronologiczny;

3. Możliwa zamiana kolejności zdań - dziecko korzysta ze spójników podrzędnych;

4. Dziecko opisując zdarzenia nie kieruje się ich kolejnością występowania w czasie; stosuje zdania współrzędnie i podrzędnie złożone;

5. Wiele różnych konstrukcji podrzędnych, np. „po”, „przed”, „kiedy”, „gdy”, „dopóki”, „od”, „jeśli”, „ponieważ”; możliwe powiązanie relacji czasowych z relacjami przyczynowymi;

6. Wszystkie rodzaje konstrukcji zdaniowych; szyk opisywania koresponduje z chronologicznym porządkiem wydarzeń;

- Rozumienie „wczoraj”, „dziś” i „jutro” (patrz: L.Harner - eksperyment z zabawkami)

• 2.r.ż. - brak rozróżnienia;

• 3.r.ż. - rozróżnienie między „wczoraj” i „dzisiaj”; lepsze rozumienie „wczoraj” niż „jutro”

• 4.r.ż. - dobre rozumienie;

- Pole znaczeniowe słowa „czas” u dzieci przedszkolnych:

• pora właściwa na wykonanie czegoś

• wyodrębniony okres, w którym coś się dzieje

• rodzaj rachuby czasu

+ sześciolatki używają go w znaczeniu nieprzerwanego trwania („nie mam czasu”)

Orientacja w przestrzeni

- Czynniki warunkujące jej rozwój:

• koordynacja między zmysłami

• zdobycie poczucia stałości obiektu

• rozwój sprawności lokomocyjnych i manipulacyjnych

• opanowanie nazw służących określaniu relacji przestrzennych

OBIEKTYWNE KODOWANIE PRZESTRZENI - opisywanie przez dziecko znanego mu pomieszczenia z uwzględnieniem relacji między przedmiotami;

EGOCENTRYCZNE KODOWANIE PRZESTRZENI - opisywanie przez dziecko pomieszczenia w oparciu o relacje między przedmiotami a nim samym (nieznane otoczenie);

- Dziecko ma trudności z odtwarzaniem pomieszczeniem o przypadkowo umieszczonych obiektach;

- Dobrym ćwiczeniem tego typu orientacji są zabawy ruchowe i konstrukcyjne;

- Kompetencje 4-letniego dziecka w zakresie rozumienia i posługiwania się określeniami dotyczącymi relacji przestrzennych:

• dobrze opanowane określenia przysłówkowo-skalarne („wysoko”, „daleko”);

• proste określenia dotyczące płaszczyzny pionowej („góra”, „dół”);

• różne odmiany określenia „obok”;

• PROBLEM: określenia z płaszczyzną poziomą („przód”, „tył”)

3. Zmiany rozwojowe pamięci

- Pojemność pamięci - nieprzerwanie rośnie, co wiąże się z coraz szybszym zachodzeniem operacji umysłowych - czas wydobycia informacji z pamięci zmniejsza się;

- Strategie pamięciowe - ich stosowanie wzrasta wyraźnie między 4. a 7.r.ż.; Dwie podstawowe: powtarzanie i organizowanie materiału; dzieci młodsze kierują się dźwiękowym podobieństwem wyrazów, skojarzeniami sytuacyjnymi; starsze stosują znane im kategorie znaczeniowe (np. zwierzęta, pojazdy); dzięki stosowaniu s.p. wzrasta zdolność do wzbogacania i odtwarzania informacji w sposób przemyślany i systematyczny;

- Metapamięć - dzieci już w wieku 5 lat uzyskują pewien stopień znajomości swoich możliwości zapamiętywania, aczkolwiek ich ocena nie jest jeszcze wolna od błędów; wiedzą, że łatwiej jest zapamiętać krótką listę słów niż dłuższą, czy też łatwiej przypomnieć sobie to, co zdarzyło się wczoraj niż to, co zdarzyło się miesiąc wcześniej;

4. Czynności myślowe

Szeregowanie

SZEREGOWANIE EMPIRYCZNE - forma charakterystyczna dla inteligencji przedoperacyjnej; problem - dwoistość stanów i przekształceń (św. Piaget) - efekt osiągnięty w wyniku rozwiązania problemu jest stanem, który nie podlega transformacji; przekształcenie jest równoznaczne z tworzeniem szeregu od nowa;

SZEREGOWANIE SYSTEMATYCZNE - forma doskonalsza; od 5.r.ż.; w 7.r.ż. jest dominującym sposobem rozwiązywania zadań opartych na grupowaniu elementów według uporządkowanych różnic między nimi; forma charakterystyczna dla inteligencji operacyjnej; umiejętność ujęcia relacji w obu kierunkach jednocześnie; zniknięcie dwoistości stanów i przekształceń rozwój decentryzmu w ujmowaniu zjawisk;

- badania św. Piageta wykazały, że dziecko jest w stanie antycypować w umyśle globalny obraz szeregu (tutaj: przewidywane ułożenie patyczków w szeregu) - dokładność wzrasta wraz z wiekiem rozwój umiejętności szeregowania powiązany ze zdolnością do wyobrażania sobie czynności za pomocą symboli;

Klasyfikowanie

TWORZENIE ZBIORÓW FIGURATYWNYCH - umiejętność pojawiająca się między stadium sensomotorycznym a przedoperacyjnym; klasyfikacja o charakterze obrazowym (jeszcze nie operacyjnym); umiejętność świadczy o zdolności do tworzenia układów na zasadach:

• użytku (kwadrat + trójkąt = domek)

• występowania w bliskości przestrzennej (młotek + gwóźdź; talerz + łyżka)

ZBIORY NIEFIGURATYWNE - wolne od obrazowości, abstrakcyjne; stadium przedoperacyjne; tworząc je dziecko potrafi wyodrębniać małe grupy, a następnie łączyć je w większe stosując metodę wstępującą i zstępującą dzieląc duży zbiór na podzbiory; nie jest w stanie stosować tych metod jednocześnie, nie jest w stanie stosować więcej niż jednego kryterium do tworzenia grup obiektów; nie potrafi ustalić relacji między zbiorem i podzbiorem;

KLASYFIKACJA MULTIPLIKACYJNA - stosowanie więcej niż jednego kryterium w ustalaniu równorzędności elementów (np. kryterium kształtu i koloru);

KLASYFIKACJA HIERARCHICZNA - swobodne łączenie metody wstępującej i zstępującej, porównywanie ilościowe podzbiorów ze zbiorem; kwantyfikacja inkluzji - treściowe, logiczne porównywanie zbiorów i podzbiorów (np. zwierząt jest więcej niż ptaków, ptaków jest mniej niż nie-ptaków, itp.)

PRZYKŁADY PROTOTYPOWE - bodźce wyraziste, wyróżniające się, podawane dzieciom przez dorosłych we wczesnej ontogenezie; człowiek tworzy układy podobnych obiektów przez przyrównywanie ich do prototypu (Rosh);

• Prototypy kategorii percepcyjnych - stałe i uniwersalne; dziecko w 3.r.ż. preferuje kolory podstawowe , a nie ich odcienie;

• Prototypy kategorii niepercepcyjnych - zależne od czynników kulturowych, zwykle wprowadzane do dziecięcego doświadczenia przez osoby dorosłe;

- W toku rozwoju jednostki przykład prototypowy może zmienić swoje miejsce w strukturze kategorii;

KATEGORYZACJA - na trzech różnych poziomach:

• Poziom podstawowy - wysoka spójność; przykłady tego poziomu mają wiele wspólnych charakterystyk; podobieństwo percepcyjne; nazwy przykładów - proste, krótkie, występujące w języku potocznym; wcześnie używane przez dorosłych w kontaktach z dzieckiem (np. jabłko, ptak); identyfikacja przykładów nie wymaga dużego wysiłku umysłowego; dziecko w 3.r.ż. poprawnie sortuje obiekty na poziomie podstawowym;

• Poziom nadrzędny - różnorodność percepcyjna przykładów; treściowe podobieństwo wyraża się we wspólnej nazwie (np. owoce, zwierzęta);

• Poziom podrzędny - subtelne zróżnicowanie percepcyjne i językowe (np. antonówka, altannik lśniący)

- Kategorie percepcyjne - zawierają wiedzę proceduralną, nie wymagają umiejętności wyjaśniania;

- Kategorie konceptualne - zawierają wiedzę deklaratywną; wymagają wiedzy dotyczącej tego, jakie rzeczy są podobne;

MYŚLENIE KOMPLEKSOWE - w teorii Wygotskiego; pojawia się po opanowaniu myślenia synkretycznego (patrz: zbiory figuratywne wg Piageta); charakterystyczne dla wieku przedszkolnego; podlega ono pewnym przekształceniom:

1. kompleks skojarzeniowy

2. kompleks - kolekcja

3. łańcuchowy

4. dyfuzyjny

5. pseudopojęcie

Rozwój obrazów umysłowych

OBRAZ UMYSŁOWY - forma kopii rzeczywistości; wywodzi się z naśladownictwa odróżnicowanego tzn. występującego pod nieobecność rzeczywistego obiektu; ma charakter zarysowy (ujmuje jedynie niektóre własności obiektu) i symboliczny (wyrażany jest przez formy symboliczne: gest, rysunek, słowo);

- dwa podziały:

• obrazy reprodukcyjne antycypacyjne

• statyczne kinetyczne transformacyjne

- Prawidłowości w rozwoju obrazów umysłowych (Piaget) :

1. 20% dzieci w 5.-7.r.ż. - błędy przy reprodukowaniu wyglądu obiektu; liczba błędów wzrasta przy przemieszczaniu obiektu;

2. reprodukcja jest lepsza, gdy występuje równocześnie z ruchami demonstrowanymi;

3. trudności z fazami pośrednimi transformacji obiektu;

4. 6.-8.r.ż. - antycypowanie kolejności ruchów; 11.r.ż. - antycypowanie + określenie relacji między ruchami;

5. antycypowanie transformacji odnosi się najpierw do stanu wyjścia i dojścia; brak możliwości wyobrażenia sobie przejść symbolizujących ciągłość (7.-8.r.ż.)

Rozumowanie przyczynowo-skutkowe

- Egocentryzm bezpośredni: czasowy, przestrzenny, przyczynowy

- Egocentryzm pośredni: animizacja, antropomorfizacja, artyficjalizm

- Dziecięca intuicja - przejaw akomodacji; zestawianie obok siebie stwierdzeń według praw wyobraźni, a nie według praw logiki; dzięki niej dziecko dochodzi niekiedy do oryginalnych i logicznych rozwiązań, których nie potrafi wyjaśnić

Dziecko zawsze twierdzi, a nigdy nie udowadnia, gdyż sądzi, że inni myślą w ten sam sposób.

- Rozwój rozumowania przyczynowego związany jest z opanowaniem językowego wyrażania związków przyczynowo-skutkowych (4.r.ż.);

5. Rozwój funkcji symbolicznej

- Zdolność do symbolicznego ujmowania rzeczywistości wiąże się z odkryciem relacji między elementem oznaczanym a oznaczającym;

- Zabawa symboliczna służy ćwiczeniu wyobraźni; dziecko asymiluje świat do swojego ego, a nie dostosowuje swoich pomysłów do rzeczywistości (Piaget);

- Stadia rozwoju zabawy symbolicznej:

1. 1.- 4.r.ż.

1. projekcja symbolicznych schematów na nowe obiekty

2. rozdział między indeksami i działaniami

3. kombinacja symboli

2. 4.- 7.r.ż. - zabawa staje się uporządkowana; role uczestników dopełniają się; gry z regułami; dziecko poznaje w zabawie nie tylko właściwości obiektów, ale również świat społeczny: role, wartości, tradycje, zwyczaje;

6. Dziecięce teorie umysłu

- Dziecko w 3.r.ż. jest przekonane, że rzeczy i zdarzenia są bezpośrednio odzwierciedlane przez umysł; kopiująca teoria reprezentacji; dziecko potrafi przewidywać zachowania osób dorosłych w odpowiedzi na jego płacz, uśmiech lub negatywne zachowanie; dziecko nie rozumie jeszcze różnic między światem umysłowym a realnością (~relatywizm sytuacyjny; Test Zwodniczego Pudełka);

trudności w różnicowaniu fałszywych przekonań oraz stopnia posiadanej przez kogoś wiedzy - wiedzieć/nie wiedzieć;

- 4.r.ż. - dziecko odróżnia przekonanie na temat rzeczywistości od niej samej;

- 4. - 5.r.ż. - dziecko odróżnia realne zdarzenia od przekonań na ich temat; poznaje, że inni mogą mieć różne przekonania na ten sam temat; dostrzega, że przekonania mogą być prawdziwe lub fałszywe rozumienie kłamstw, żartów i metafor; rozumienie i opisywanie świata wewnętrznego bohaterów literackich;

- Stanowiska wyjaśniające zdolność rozumienia przez dziecka stanów nieobserwowalnych umysłu:

• Koncepcja poznawcza Lesliego - mechanizm ToMM - charakter wrodzony, służy przetwarzaniu informacji; kieruje uwagę podmiotu i umożliwia intuicyjny wgląd w stany umysłu; jego przejawem jest zdolność do udawania: 1) udawanie substytucyjne; 2) udawanie właściwości; 3) udawanie egzystencjalne;

• Koncepcja konwersacyjna de Villiersa - rozumienie języka jest kluczem do budowania teorii umysłu; język skupia uwagę dziecka na rozróżnieniach pojęciowych i umożliwia ich tworzenie;

9

---