Robert Juskowiak
Andragogika jako dyscyplina pedagogiczna
Miejsce andragogiki w strukturze pedagogiki
jako nauki o wychowaniu i edukacji
Andragogika to pedagogika dorosłych, jedna z nauk pedagogicznych zajmująca się badaniem zagadnień kształcenia, samokształcenia i wychowania młodzieży pracującej i dorosłych. Praktyczne znaczenie andragogiki wzrasta w miarę realizacji założeń kształcenia ustawicznego. Zadaniem andragogiki staje się opracowywanie optymalnych rozwiązań w zakresie doboru treści kształcenia i wychowania dorosłych, metod i środków, form organizacyjnych, wykorzystania środków masowego przekazu, szczególnie radia i telewizji, oraz ustalanie racjonalnych odstępów między okresami bardziej intensywnego kształcenia, zwłaszcza na kursach o charakterze zawodowym, w zależności od rodzaju pracy zawodowej.
Warto zwrócić uwagę na kształcenie ustawiczne, które jest procesem ciągłego doskonalenia kwalifikacji ogólnych i zawodowych. W myśl zasad współczesnej oświaty, zgodnie z którą kształcenie trwa przez całe życie człowieka, obejmując odnawianie, poszerzanie i pogłębianie jego kwalifikacji ogólnych i zawodowych. Wobec gwałtownych zmian, jakim podlega rzeczywistość, a zwłaszcza wobec tempa postępu naukowo - technicznego, wykształcenie zdobyte w systemie szkolnym stopniowo staje się przestarzałe. Koniecznością jest kontynuowanie kształcenia przez całe życie w takich formach organizacyjnych i rozmiarach, jakie dla przedstawicieli danego zawodu są optymalne.
Nie ulega wątpliwości, że kształcenie ustawiczne odgrywa znaczącą rolę w życiu człowieka, który uczy się przez całe życie. Również UNESCO podważa dawny pogląd o podziale życia ludzkiego na okres przygotowywania się do życia poprzez naukę szkolną, okres pracy i okres dojrzałego uczestnictwa w życiu społecznym. Dorośli mogą wzbogacać swoją wiedzę ogólną i zawodową w kształceniu poszkolnym. Są to przede wszystkim prowadzone przez specjalistów kilkumiesięczne kursy, które mają umożliwiać odnawianie wiedzy i umiejętności oraz rozszerzanie zainteresowań zawodowych. Oprócz kursów dorośli mogą wzbogacać wiedzę w placówkach doskonalenia zawodowego, studiach dla pracujących, studiach podyplomowych lub uniwersytetach różnych typów, lecz ważną rolę odgrywają formy indywidualnego samokształcenia.
Przedmiotem nauki o wychowaniu i edukacji jest działalność wychowawcza, która ma wyposażyć także ludzi dorosłych w wiedzę, sprawności ogólne i zawodowe, zainteresowania, system wartości, postawy i przekonania oraz przysposobienie do oddziaływania na własny rozwój. Działalność wychowawcza jest świadomym i zorganizowanym oddziaływaniem jednych ludzi na drugich, lecz obejmuje także samowychowanie i samokształcenie. By samokształcenie dorosłych przyniosło efekty, człowiek musi zdać sobie sprawę z tego, że współczesny świat wymaga ciągłego rozwoju jednostki. Tylko dzięki chęciom i własnej pracy można osiągnąć sukces. Samokształcenie osiąga optymalny poziom tylko wtedy, gdy przekształca się w stałą potrzebę życiową człowieka. Samowychowanie jest natomiast samorzutną pracą człowieka nad ukształtowaniem własnego poglądu na świat, własnych postaw, cech charakteru i osobowości. Niewątpliwie ważną rolę odgrywa tu rodzina i szkoła, która zwielokrotnia wpływ wychowawczy danego człowieka.
Według Lucjana Turosa wychowanie ludzi dorosłych jest procesem kształtowania u nich tych cech intelektu i charakteru, zdolności i inteligencji, które umożliwiają im lepsze, społecznie bardziej wartościowe wykonywanie zawodowych, społecznych i rodzinnych obowiązków i zadań ułatwiając ich indywidualny awans. Jest to proces uczenia się przez dorosłych coraz lepszego pełnienia ról społeczno - zawodowych, dokonujący się w toku rozwiązywania przez nich różnorodnych złożonych i trudnych zadań życiowych urzeczywistniający się w trakcie ich kontaktów ze środowiskiem społecznym i kulturowym. By człowiek dorosły mógł coraz lepiej pełnić swoje role w otaczającym go świecie musi:
przeanalizować swój dotychczasowy system wartości, odrzucić stare i nieadekwatne zasady, które nie znajdują się w nowej sytuacji,
zmienić strategię życiową, czyli wyeliminować te poglądy, przyzwyczajenia i skłonności, które utrudniają osiągniecie nowego wyższego poziomu świadomości i działania.
Nie ulega więc wątpliwości, że wychowanie dorosłych obejmuje także proces reedukacji - odrzucania dawnych, a nabywania nowych doświadczeń, wzorów postępowania, informacji, schematów poznawczych, motywów i metod działania. Jest to więc proces znacznie bardziej trudny, złożony i uwarunkowany, niż wychowanie dzieci i młodzieży. Proces ponownego wychowania musi spowodować, by dorośli w inny, niż dotychczasowy sposób pojmowali swoje potrzeby, idee, doświadczenia. Jest to proces niezwykle trudny, ponieważ modyfikowanie, oduczanie, eliminowanie starych poglądów i przyzwyczajeń jest zawsze trudniejsze, niż kształtowanie nowych, gdyż wymaga przezwyciężenia utrwalonych stereotypów myślenia i działania.
Edukacja dorosłych jako dyscyplina pedagogiczna ma swoje cele w kształceniu dorosłych. Można to osiągnąć przez reedukację, która powinna spowodować:
nowy rozwój harmoniczny osobowości człowieka,
upowszechnić jego wiedzę ogólną, co spowoduje jego większą elastyczność, poszerzy jego horyzonty myślenia i spowoduje łatwiejsze przystosowanie się do zmian,
umożliwienie przekwalifikowania się, zdobycia nowych wiadomości, kompetencji zawodowych.
Wychowanie to całokształt procesów i czynności zmierzających do pełnego rozwinięcia osobowości człowieka, w tym dorosłego. Celem wychowania jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. Najważniejszą rzeczą w wychowaniu jest takie kształtowanie ludzi, by umieli oni żyć w warunkach nowożytnej cywilizacji, aby korzystali z możliwości rozwoju kulturalnego, społecznego, zawodowego, a także życia rodzinnego. Andragogika jako dyscyplina pedagogiczna zajęła się badaniem tych zagadnień. Metody badań andragogicznych muszą być adekwatne nie tylko do celów poznawczych, jakie ta dyscyplina sobie stawia, lecz także do swoistości ludzi dorosłych jako przedmiotu i podmiotu procesu wychowania.
Z pedagogicznego punktu widzenia praca i aktywność zawodowa człowieka dorosłego są ważnymi czynnikami jego kreacji i autokreacji. W procesie pracy zawodowej ujawniają się, krystalizują i kształtują najbardziej istotne dla losów społecznych człowieka systemy wartości, motywy działania, ideały, aspiracje, zainteresowania i potrzeby. W procesie tym ujawniają się i rozwijają lub niszczą zdolności ludzi. Tworzy się światopogląd optymistyczny, poczucie wiary we własne siły, zadowolenie z faktu tworzenia społecznie użytecznych wartości, bądź rozczarowanie, frustracja, czy powodujące w efekcie zniechęcenie zawodowe, a nawet negację życia. Człowiek dorosły w procesie pracy nabiera zaufania do nauki i techniki udostępniającej tworzenie rzeczy wartościowych i nowoczesnych. Praca zawodowa ludzi dorosłych ma także olbrzymie znaczenie moralne. Występują tu elementy koleżeństwa, solidarności, przyjaźni, współpracy, zrozumienia, wzajemnej pomocy, dumy z dobrze wykonywanych zadań. Z pedagogicznego punktu widzenia proces pracy ma uczyć, kształtować i wychowywać ludzi życzliwych, którzy są zdolni do konstruktywnego współdziałania, są uczynni, umieją racjonalnie stosować współczesne zdobycze nauki i techniki oraz potrafią zrozumieć trudności przystosowania człowieka do nowych warunków pracy i do nowego środowiska. U ludzi dorosłych kształtuje się przekonanie, że w pracy można znaleźć oparcie, pomoc, zrozumienie i radę. Ważne z pedagogicznego punktu widzenia jest to, że właśnie w pracy kształtują się umiejętności wielopłaszczyznowego współdziałania oraz rozwijają się zdolności ludzi. Tam, gdzie w pracy ma miejsce patologia organizacyjna pracy i życia społecznego, człowiek dorosły nabywa negatywnych doświadczeń społeczno - moralnych, które wpływają na kształtowanie się u niego aspołecznych lub antyspołecznych cech osobowości. Człowiek dorosły nabiera przekonania, że postęp moralny i społeczny jest utopią, staje się bierny, a pracę traktuje jako zło konieczne. Nie ulega wątpliwości, że z pedagogicznego punktu widzenia kumoterstwo, karierowiczostwo, tworzenie tzw. klik ma negatywny wpływ na człowieka dorosłego. Z pedagogicznego punktu wiedzenia pozytywny wpływ na człowieka dorosłego ma potrzeba sukcesu, którą realizuje także w pracy. Stymuluje bowiem aktywność zawodową i społeczna ludzi, a co najważniejsze, skłania do doskonalenia, samokształcenia i samowychowania.
Niezaprzeczalne jest to, że rola rodziny w życiu człowieka ma aspekt wychowawczy. Rozwój osobowości, funkcjonowanie społeczne i zawodowe człowieka dorosłego jest ściśle związane z treścią, stylem i jakością życia osobistego. Jeżeli życie rodzinne oparte jest na właściwych wartościach, to stanowi źródło zadowolenia, daje poczucie bezpieczeństwa i pozytywnie wpływa na pracę zawodową, aktywność społeczną i kulturalną ludzi dorosłych. Rodzina, choć to mała grupa społeczna, to ma ogromny wpływ na wychowanie dorosłych. Pozytywne relacje rodziców i dzieci dają podstawę wychowania rodzinnego. Wpływa to na poczucie przyjaźni, wzajemnego zrozumienia i współpracy, a to z pedagogicznego punktu widzenia bardzo ważny aspekt życia.
Kolejnym czynnikiem, który wpływa na rozwój osobowości człowieka dorosłego jest jego uczestnictwo w życiu społecznym. Z punktu widzenia pedagogiki ma to znaczenie wychowawcze i jest zależne od takich czynników jak: motywacja, treść działalności społecznej, jej organizacja, jej związek z zainteresowaniami, zdolnościami, wiedzą, doświadczeniem i kwalifikacjami dorosłych. Z punktu widzenia pedagogiki działalność społeczna tylko wtedy staje się czynnikiem kształtującym pozytywnie, gdy u jej podstaw tkwi pełna świadomość społecznego sensu wykonywanej pracy i zrozumienie konieczności osobistego w niej udziału. Jeżeli człowiek dorosły działa społecznie z powódek egoistycznych, to powoduje to rozwój tendencji karierowiczowskich, nieautentyczność, powierzchowność, minimalizm, działalność byle jaką, a to mija się z celem takich działań, bo negatywnie oddziałuje na człowieka dorosłego. Praca społeczna prawidłowo zaprogramowana, dobrze zorganizowana i sprawiedliwie oceniona przyczynia się do rozwijania u ludzi dorosłych poczucia własnej wartości, odpowiedzialności, współdziałania itp. Podstawę wartościowej działalności społecznej ludzi dorosłych stanowi humanistyczne dążenie do zmiany świata na lepsze, do tworzenia warunków życia, które umożliwiają wszechstronny rozwój osobowości i pełne zaspokojenie materialnych i kulturalnych potrzeb każdej jednostki.
Kolejnym czynnikiem, który wpływa na rozwój osobowości człowieka dorosłego jest
jego uczestnictwo w życiu kulturalnym. Uczestnictwo kulturalne ludzi dorosłych, oparte na podstawie swobodnego wyboru, osobistych zainteresowań, satysfakcji poznawczej i moralnej oraz estetycznej, wywiera nie dający się przecenić wpływ na kształtowanie się świadomości i postaw społecznych i ideowo - moralnych ludzi dorosłych. Im uczestnictwo to jest bogatsze, bardziej zróżnicowane, dostosowane do zainteresowań ludzi dorosłych i do ich ról społecznych i zawodowych, tym silniej oddziałuje na rozwój osobowości. Wpływa także na wychowanie i kształtowanie pozytywnych cech osobowości.
Andragogika współdziała z różnymi naukami społecznymi i humanistycznymi. Szczególnie silne związki łączą andragogikę z socjologią wychowania, pedagogiką, psychologią społeczną, historią i filozofią. Andragogika jest więc nauką o celach, treściach, formach, metodach, zasadach nauczania, kształcenia, wychowania, samokształcenia i samowychowania ludzi dorosłych. Początkowo stanowiła część składową pedagogiki ogólnej i filozofii wychowania. Obecnie jest dyscypliną pedagogiczną, której przedmiotem jest przede wszystkim działalność wychowawcza ludzi dorosłych, ich samokształcenia i samowychowania. Człowiek dorosły ma się rozwinąć całkowicie, ma wyznaczyć sobie cel, drogę dojścia do tego celu, poszukać środków, sam siebie kontrolować i w rezultacie sam siebie oceniać. Ma zdobywać wiedzę z własnej woli. Może także korzystać z kształcenia ustawicznego, bowiem celem edukacji permanentnej jest zapewnienie dorosłym możliwości odświeżenia wiedzy i umiejętności. Jest to dydaktyka specyficzna, bo dorosły uczeń ma swoje uwarunkowania. Obecnie oświata daje dorosłym wiele możliwości. Mogą korzystać z edukacji szkolnej i pozaszkolnej. Po 1989 r. otworzyły się szanse dla wszystkich, którzy chcieli się edukować m. in. w szkołach prywatnych. Najważniejsze jest to, że edukacja w każdej formie kształcenia czy samokształcenia prowadzi do rozwoju osobowości człowieka i ma wpływ na jego wychowanie.
Należy pamiętać, że rzeczą najważniejszą w wychowaniu współczesnym jest takie kształtowanie ludzi dorosłych, by umieli się odnaleźć w warunkach nowożytnej cywilizacji, w dobie Internetu i sieci komórkowych. Człowiek dorosły ma czerpać radość życia, lecz aby trwać musi się ciągle rozwijać. Temu służy miedzy innymi kształcenie, które może przybierać różne formy, w zależności od możliwości człowieka dorosłego, rodzaju wykonywanej pracy itp. Wychowanie jest także procesem, a swe źródło czerpie w rodzinie. Duży wpływ na wychowania ma także praca, udział w życiu społecznym i kulturalnym. Nie można o tym zapominać.
BIBLIOGRAFIA
Okoń W, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Wyd. III, Warszawa 2001.
Turos L, Andragogika, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Wyd. III, Warszawa 1980.
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2001, s. 24 - 25.
Ibidem, s. 196.
Ibidem, s. 196.
Ibidem. s. 285 - 286.
Ibidem, s. 348 - 349.
L. Turos, Andragogika, Warszawa 1980, s. 74 - 75.
Ibidem, s. 75.
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2001, s. 445.
L. Turos, Andragogika, Warszawa 1980, s. 329.
Ibidem, s. 331 - 336.
Ibidem, s. 336 - 337.
Ibidem, s. 340 - 343.
Ibidem, s. 345.
6