Giełda jest to miejsce, gdzie kupuje się i sprzedaje określone towary po cenach odpowiadających sytuacji rynkowej. Istnieją różne rodzaje giełd- towarowe, zbożowe, kwiatowe. Giełda papierów wartościowych jest specjalnym typem giełdy. Jako instytucja finansowa podlega szczególnym regulaminom. Jej działanie jest bardzo starannie określone i podlega ścisłej kontroli. Lecz podobnie jak każda inna giełda, umożliwia spotkanie jak największej liczby sprzedających z kupującymi by doprowadzić do ustalenia rynkowej ceny towaru, w tym wypadku papierów wartościowych.
Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie rozpoczęła działalność 16 kwietnia 1991 roku po 52- letniej przerwie. Została założona przez Skarb Państwa jako spółka akcyjna, której udziałowcami mogą być oprócz Skarbu Państwa domy maklerskie, banki, emitera, towarzystwa funduszy powierniczych, zakłady ubezpieczeniowe.
Giełda i rynek kapitałowy są dla gospodarki tym, czym dla organizmu człowieka jest serce. Podstawowym zadaniem giełdy jest umożliwianie przepływu kapitałów od tych, którzy szukają jak najlepszej lokaty do tych, którzy potrafią z tych kapitałów zrobić jak najlepszy użytek.
Przyjęty w Polsce system giełdowy można scharakteryzować jako rynek kierowany zleceniami, tzn. rynek, na którym kursy ustalane są na podstawie zleceń składanych przez inwestorów. Wprowadzone zasady handlu należą do bardzo nowoczesnych- papiery wartościowe istnieją w formie niematerialnej, tzn. zapisów w systemach komputerowych Giełdy, domów maklerskich i Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych.
Inwestowanie w papiery wartościowe łączy się z czterema najważniejszymi typami ryzyka:
1. Ryzyko rynku.
Wiąże się ono z wahaniami kursów (szczególnie akcji). Zmiany cen bywają gwałtowne i szybkie. Inwestor potrzebujący szybko gotówki zmuszony np. z przyczyn losowych do sprzedaży akcji w określonym momencie może trafić na niekorzystną dla siebie cenę.
2.Ryzyko inflacji.
Dochód z inwestycji w papiery wartościowe może nie nadążać za zmianami siły nabywczej pieniądza. Oprocentowanie obligacji jest zazwyczaj pośrednio lub bezpośrednio związane z aktualnym poziomem inflacji. Natomiast w przypadku akcji, wzrost inflacji wcale nie powoduje, że inwestorzy są skłonni oferować wyższe ceny.
3. Ryzyko bankructwa emitenta.
W przypadku bankructwa spółki jej akcjonariusze mogą stracić wszystko. Posiadacze papierów wartościowych bankrutującego emitenta mogą starać się o odzyskanie swoich należności z istniejącego jeszcze majątku spółki. W takiej sytuacji w lepszym położeniu są posiadacze obligacji, których roszczenia mają pierwszeństwo przed roszczeniami posiadaczy akcji.
4. Ryzyko domu maklerskiego.
Zakładając rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim należy brać pod uwagę możliwość złej obsługi klientów- konieczność stania w długich kolejkach przy składaniu zleceń, powolny system rozliczeń i wypłacania pieniędzy, niemożność grania z sesji na sesję. Przed założeniem rachunku inwestycyjnego warto się przyjrzeć obsłudze dotychczasowych klientów, a nawet ewentualnie spytać ich o doświadczenia. Istnieje możliwość, że biuro maklerskie straci licencję, co zmusza jego klientów do przeniesienia rachunku do innego biura. Jest też teoretyczna możliwość bankructwa biura. Oczywiście te dwa ostatnie przypadki zdarzają się tylko incydentalnie.
Zasady działania giełdy oraz jej organizację określa regulamin. Organy giełdowe to gównie:
- zarząd giełdy,
- izba maklerów,
- komisja do spraw dopuszczeń,
- sąd rozjemczy i honorowy
- biuro rozliczeniowe.
Prawne warunki funkcjonowania giełd
Obrót papierami wartościowymi na GPW to transakcje, które są zwierane na rynku wtórnym, czyli na takim, gdzie brak emitentów - instytucji dokonującej emisji papierów wartościowych. Ustawa o Prawie Publicznym precyzuje proces obrotu papierami wartościowymi. GPW traktowana jest jako instytucja publiczno - prawna, w której każdy z podmiotów posiadający odpowiednie zezwolenie na działalność maklerską ma możliwość bycia udziałowcem giełdy oraz ma prawo do przeprowadzania na niej transakcji. W Polsce GPW wykluczają cel zarobkowy, akcje które są emitowane mogą być tylko imienne oraz nie maja prawa do wypłaty dywidendy (części zysków, które spółka przeznacza dla posiadacza akcji w ilości zależności od liczby posiadanych akcji).
Nabywcami akcji według polskiego prawa mogą być tylko:
- Skarb Państwa,
- przedsiębiorstwa maklerskie,
- banki,
- firmy ubezpieczeniowe,
- fundusze inwestycyjne,
- emitenci papierów wartościowych, które zostały dopuszczone do publicznego obrotu.
Aktualnie w Polsce istnieje jedna giełda papierów wartościowych aczkolwiek Ustawa nie wyklucza możliwości powstania kolejnych. Prognozuje ona pewne warunki dla podmiotów, które chciałyby prowadzić takie działania. Muszą one złożyć odpowiednie wnioski do Komisji Papierów Wartościowych i Giełd (KPWiG), gdzie przedstawią swoje środki techniczne oraz źródła finansowania tworzonej giełdy a także deklaracji minimum 10 podmiotów, które będą prowadzić działalność maklerska na tworzonej giełdzie. Decyzja przedmiotowa jest wydawana natomiast przez Rade Ministrów a nie przez KPWiG.
Podmioty, które przeprowadzają transakcje:
Transakcji na giełdach w naszym kraju mogą wykonywać tylko określone instytucje, dopuszczone do obrotu na GPW. Instytucje te to m.in. niezależne domy maklerskie (gdy ich właścicielem jest bank to muszą zostać podmiotowo wydzielone). Firma maklerska by móc prowadzić obrót na giełdzie musi zostać wpierw bezpośrednim członkiem Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych, następnie złożyć odpowiedni wniosek do Rady Giełdy. Ta z kolei udzielając zezwolenia dokonuje włączenia podmiotu na listę akcjonariuszy, w tym momencie przedsiębiorstwo maklerskie zostaje członkiem Warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych.
Rodzaje rynków notowań:
Na Giełdzie Papierów Wartościowych notowania mogą odbywać się na rynku:
- podstawowym,
- równoległym,
- wolnym,
- praw pochodnych.
Rynki te posiadają charakterystyczne cechy. Pierwszy trzy to rynki obrotu akcjami, które różnią się od siebie drobiazgowymi kryteriami narzucanymi na notowane firmy oraz prestiżem, który wynika w zależności od rynku notowania spółki (liczby wymienione poniżej ukazują ów prestiż oraz niebanalne kryteria). Dodatkowo, rynek podstawowy jest miejscem notowań obligacji emitowanych przez Skarb Państwa. Kryteria notowań na rynkach WGPW:
Rynek podstawowy :
~ nieograniczona zbywalność akcji,
~ wartość akcji, które zostały dopuszczone do obrotu wynosi nie mniej niż 24 miliony zł, a pozostałych papierów wartościowych nie mniej niż 12 mln zł,
~ kapitał akcyjny spółki to minimum 7 mln zł,
~ wartość księgowa spółki to minimum 36 mln zł,
~wartość akcji, które zostały dopuszczone do obrotu oraz są w posiadaniu akcjonariuszy, wynosi nie mniej niż 18 mln zł (muszą one stanowić nie mniej niż 25% wszystkich akcji emitowanych przez spółkę). Warunek ten jest spełniony, jeśli co najmniej 500 tys. akcji spółki o wartości nie mniej niż 60 mln zł jest w posiadaniu tych akcjonariuszy
~ właściciele akcji dopuszczonych do obrotu giełdowego to minimum 500 akcjonariuszy,
~spółka osiągnęła łączny zysk przed opodatkowaniem za ostatnie 3 lata w wysokości co najmniej 8 mln zł, oraz w ostatnim roku obrotowym osiągnęła dodatni wynik finansowy przed opodatkowaniem.
- Rynek równoległy:
~ nieograniczona zbywalność akcji,
~ wartość akcji dopuszczonych do obrotu wynosi nie mniej niż 12 mln zł, a pozostałych papierów wartościowych nie mniej niż 6 mln zł,
~ kapitał akcyjny spółki to nie mniej niż 3 mln zł,
~wartość księgowa spółki wynosi nie mniej niż 18 mln zł,
~ wartość akcji dopuszczonych do obrotu oraz będących w posiadaniu akcjonariuszy , wynosi co najmniej 9 mln zł (muszą stanowić nie mniej niż 10% wszystkich akcji spółki). Warunek jest spełniony, jeśli co najmniej 200 tysięcy akcji spółki o wartości nie mniej niż 30 mln zł jest w posiadaniu tych akcjonariuszy),
~ nie mniej niż 300 akcjonariuszy jest właścicielami akcji dopuszczonych do obrotu giełdowego,
~ spółka osiągnęła w ostatnim roku obrotowym dodatni wynik finansowy przed opodatkowaniem ,
- Rynek wolny:
~ nieograniczona zbywalność akcji,
~ wartość akcji dopuszczonych do obrotu wynosi co najmniej 4 mln zł, a innych papierów wartościowych co najmniej 2 mln zł
~ kapitał akcyjny spółki wynosi co najmniej 1,5 mln zł,
~ wartość księgowa spółki wynosi co najmniej 4 mln zł,
~ emitent ukazał publicznie roczne sprawozdanie finansowe zawierające opinię biegłego rewidenta za ostatni rok obrotowy, który obejmuje nie mniej niż 12 kolejnych miesięcy,
- rynek praw pochodnych:
~ papiery wartościowe emitowane na tym rynku z cena zależna w większym stopniu od kształtowania się ceny danego podmiotu bazowego dla danego prawa majątkowego
Dla ułatwienia śledzenia zmian rynku, giełdy wyliczają wskaźniki zwane indeksami. Indeksy giełdowe informują o ogólnej sytuacji rynkowej uwzględniając dużą liczbę notowanych akcji. Giełda Warszawska publikuje kilka indeksów: WIG, WIG20, WIRR, NIF. Indeks WIG liczony jest dla wszystkich spółek notowanych na rynku podstawowym giełdy; WIRR- na rynku równoległym, zaś WIG20- dla 20 największych spółek z rynku podstawowego. Indeks NIF obliczany jest na podstawie kursów akcji 15 Narodowych Funduszy Inwestycyjnych.
Na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie dopuszczone są następujące rodzaje papierów wartościowych: - Akcje spółek.
- Prawo poboru spółek, które jest instrumentem finansowym uprawniającym do zakupu akcji nowej emisji po cenie emisyjnej.
- Akcje Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, które otrzymuje się po przedstawieniu do zamiany zdematerializowanych Powszechnych Świadectw Udziałowych. Za jedno świadectwo udziałowe otrzymuje się po jednej akcji każdego z 15 Narodowych Funduszy Inwestycyjnych. Obrót akcjami NFI odbywa się na takiej samej zasadzie jak akcjami spółek.
- Powszechne Świadectwa Udziałowe, które zostały wyemitowane przez ówczesne Ministerstwo Przekształceń Własnościowych w ramach Programu Powszechnej Prywatyzacji. Obrót giełdowy jest możliwy jedynie zdematerializowanymi świadectwami udziałowymi. Obrót nimi odbywa się na takiej samej zasadzie jak akcjami spółek.
- Obligacje Skarbu Państwa: w przeciwieństwie do pozostałych papierów wartościowych obligacje notowane są w procentach wartości nominalnej, z dokładnością do 0,1 punktu procentowego. Przy tym pomijane są odsetki, które narosły od ostatniej płatności.
Rozróżniamy kilka rodzajów obligacji:
- jednoroczne (indeksowane stopą inflacji, wartość nominalna 100 PLN)
- dwuletnie (o stałym oprocentowaniu, wartość nominalna 1000 PLN)
- trzyletnie (o imiennym oprocentowaniu, wartość nominalna 100 PLN)
- pięcioletnie (o stałym oprocentowaniu, wartość nominalna 1000 PLN)
- dziesięcioletnie (o zmiennym oprocentowaniu, wartość nominalna 1000 PLN)
Sesje giełdowe odbywają się codziennie od poniedziałku do piątku, w godzinach od 11.00 do 15.00. Notowania w systemie kursu jednolitego (wraz z dogrywką) odbywają się od 11.00 do 12.15; zaś notowania ciągłe od godziny 13.00 do 15.00.
Na giełdzie warszawskiej transakcje zawierane są w dwóch różnych systemach notowań- kursu jednolitego oraz notowań ciągłych.
- notowania ciągłe, przy których kursy ulegają zmianom w ciągu danej sesji giełdowej,
kurs jednolity, wg którego zawierane są wszystkie transakcje na danej sesji.
Technika notowań ciągłych polega na zawieraniu transakcji na podstawie każdorazowo uzgadnianych cen, które w ciągu dnia ulegają zmianie. Na początku dnia ustala się kurs otwarcia. Maklerzy, realizując zlecenia, zgłaszają kupno lub sprzedaż papierów wartościowych po określonym kursie. Jeżeli ceny są akceptowane to dochodzi do transakcji. Kurs przyjęty przy ostatniej transakcji w danym dniu jest kursem zamknięcia.
Technika ustalania kursu jednolitego jest następująca:
Danego dnia ustala się odrębnie kurs każdego papieru wartościowego notowanego na giełdzie, będącego w gestii jednego biura maklerskiego.
Do tego biura maklerskiego trafiają wszystkie złożone oferty kupna i sprzedaży danego papieru wartościowego z podaniem ceny (maksymalnej przy zakupie i minimalnej przy sprzedaży) lub z adnotacją: „po kursie dnia” (PKD). Określenie ceny oznacza, że kupujący decyduje się na zakup po kursie dnia, jeżeli będzie on równy lub niższy od podanej przez niego ceny maksymalnej, a sprzedający decyduje się na sprzedaż po kursie dnia, jeżeli będzie on równy lub wyższy od podanej przez niego ceny minimalnej.
Biuro maklerskie szereguje oferty wg proponowanych cen i zestawienia z jednej strony oferty zakupu, a z drugiej oferty sprzedaży, rozpoczynając oferty zakupu od PKD i dalej od cen najwyższych do najniższych, a oferty sprzedaży od PKD i dalej od cen najniższych do najwyższych.
Następnie poszukuje się w zestawieniu wiersza z kursem, po którym można by zawrzeć najwięcej transakcji. Ten kurs przyjmuje się jako kurs dnia (kurs przeciętny) - kurs wg którego w danym dniu zostaną zawarte transakcje.
Na giełdach papierów wartościowych, tak jak na giełdach towarowych, przeprowadza się operacje:
natychmiastowe,
terminowe,
Transakcje natychmiastowe, czyli faktyczne, realizowane są bezpośrednio po ich zawarciu - poprzez zmianę właściciela sprzedanych papierów wartościowych - oraz po zapłaceniu za nie i prowizji dla pośredników.
Transakcje terminowe, czyli spekulacyjne, zawierane są w celu gry na zwyżkę lub zniżkę kursu papierów wartościowych objętych transakcją terminową, między dniem zawarcia transakcji a dniem jej zamknięcia (rozliczenia). Kurs transakcji jest z dnia zawarcia transakcji, a jej rozliczenie po tym kursie następuje w przyszłości w ustalonym z góry terminie, w którym kurs może być wyższy lub niższy. Sprzedający papiery prowadzi grę zniżki, tj. przewiduje, że kurs obniży się i w dniu rozliczenia transakcji zyska na tym, ponieważ sprzeda papiery po wyższym kursie z dnia zawarcia transakcji. Kupujący papiery prowadzi grę na zwyżkę, tj. przewiduje, że kurs będzie zwyżkował i w dniu rozliczenia transakcji zyska na tym, ponieważ kupi papiery po niższym kursie z dnia zawarcia transakcji. Oczywiście tylko jeden z nich może zyskać w zależności od tego czy kurs wzrośnie, czy spadnie w dniu rozliczenia transakcji terminowej nie musi dojść do zmiany właściciela papierów wartościowych, ponieważ strony mogą się rozliczyć tylko kwotą stanowiącą różnicę kursów.