ASAMSKI JĘZYK, asamija, ahomija, język nowoindoaryjski używany w pn.-wsch. Indiach, gł. w Asamie przez ok. 10 mln ludzi; literatura w X-XI w., pismo bengalskie.
BENGALSKI JĘZYK, bangla, bengali, jeden z najważniejszych języków nowoindoaryjskich; używany przez ok. 177 mln ludzi w obu częściach Bengalu, Indiach (Bengal Zach.) i w Bangladeszu (Bengal Wsch.); bogata literatura, jedna z najstarszych i najważniejszych literatur nowoind. (najstarsze zabytki z X w.); własne pismo.
BIRMAŃSKIE JĘZYKI, z tybeto-birmańskiej gałęzi rodziny języków chiń.-tybet. (grupa birmańskich-lolo); najważniejszy: język birmański, urzędowy Birmy, zaświadczony w zabytkach z XI w.; inne języki: maru, phön, laszi, atsi, aczang; pismo pochodzenia indyjskiego.
DEWANAGARI, nagari, północnoind. pismo sylabiczne pochodzące od alfabetu brahmi (→ indyjskie pisma); najważniejsze pismo ind.; najstarsze zabytki z VII w. (633 n.e.); składa się z 46 znaków podstawowych oraz ligatur; używane do zapisywania tekstów w wielu językach nowoind.: hindi, marathi, nepali, newarskim i in.; w d. drukuje się teksty sanskr. oraz innych starych języków Indii (np. prakryckie).
DRAWIDYJSKIE JĘZYKI, rodzina językowa w Indiach, występująca prawdopodobnie przed przybyciem Ariów; 7 grup: 1) pd. — tamilski, malajalam, kannara; 2) pd.-zach. — tulu, bellari, koraga; 3) pd.-wsch. — telugu; 4) centr. — kolami, pardżi; 5) gondwańska — gondi; 6) pn.-wsch. — kurukh; 7) pn.-zach. — brahui; mówi nimi ok. 188 mln ludzi, gł. na Dekanie; cechy charakterystyczne: postać rdzenia nie wykazuje wartości czasownika czy imienia; brak prefiksów i infiksów; rolę wyrazów w zdaniu określają sufiksy i końcówki łączne na zasadzie aglutynacji; stały szyk zdania: podmiot-dopełnienie-orzeczenie; j.d. posługują się pismami południowoind., kurukh i gondi używają dewanagar
GUDŹARATI JĘZYK, język gudźaracki, język indoaryjski; używany w Indiach Zach., gł. w Gudźaracie i w Bombaju (język m.in. Parsów) oraz w Azji Pd.-Wsch. i Afryce Pd. (ok. 41 mln ludzi); rodzimy język M.K. Gandhiego; najstarsze teksty z XII-XIII w., własne pismo (indyjskie pismo).
HINDI JĘZYK, termin stosowany gł. w 2 znaczeniach: 1) ogólnopaństw. język Indii (od 1950), z indoeur. rodziny językowej (indoaryjska grupa języków indoirańskich); lit. postać współcz. hindi zaczęła się kształtować w 1 poł. XIX w. na podstawie języka hindustani; pozostaje pod silnym wpływem sanskrytu (gł. źródło zapożyczeń); pismo dewanagari; 2) grupa zróżnicowanych dialektów wywodzących się z różnych form → prakrytów — apabhramśa (ok. VIII-XII w.); występują na terenie współcz. stanów: Uttar Pradeś, Madhja Pradeś, Harijana, Bihar, Himaćal Pradeś, Radźasthan oraz terytorium związkowego Delhi; wyróżnia się 2 grupy tzw. hindi właściwego — wsch. (gł. lit. dialekt — awadhi) oraz zach. (gł. dialekty — bradź i khari boli); pozostałe grupy dialektów: pahari (region podnóża Himalajów), radźasthani (teren Radźasthanu), a także bhodźpuri i majthili (obszar Biharu) są często uznawane za odrębne języki.
HINDUSTANI JĘZYK, forma języka potocznego używana gł. na obszarze pn. Indii i Dekanu przed podziałem 1947; j.h. powstał na podłożu dialektu khari boli z okolic na pn.-zach. od Delhi, → hindi; w okresie konsolidacji władzy muzułm. w pn. Indiach w 1 poł. XIII w. dał początek 2 strukturalnie tożsamym językom lit. hindi (1) i urdu.
INDOARYJSKIE JĘZYKI, języki ind. z grupy indoirańskiej (aryjskiej) rodziny indoeur.; mówi nimi ok. 1 mld ludzi na całym subkontynencie ind., z wyjątkiem pd. części Płw. Indyjskiego; 3 fazy rozwojowe: 1) staroindoaryjska (od ok. 1500 p.n.e.) obejmująca sanskryt (z dialektem wedyjskim); 2) średnioindoaryjska (od 2 poł. II tysiącl.) reprezentowana przez języki: pali, sauraseni, magadhi, maharasztri i ardhamadhi (prakryty); 3) nowoindoaryjska (od końca I tysiącl.) z językami: hindi, urdu, bengalskim, marathi, pendżabskim, grudźarati, orija, asamskim, nepalskim, syngaleskim, sindhi i cygańskim.
KANNARA JĘZYK, język kannada, język drawidyjski używany w ind. stanach Karnataka, Tamilnadu, Maharasztra, Andhra Pradeś (ok. 18 mln mówiących); literatura od IX w.; pismo południowoind. — kannara.
MARATHI JĘZYK, język marathijski, język nowoindoaryjski używany w pd.-zach. Indiach (stan Maharasztra, ok. 62 mln mówiących); jeden z najważniejszych języków ind.; gł. dialekt deśi, jego odmiana konkani (uważana też za odrębny język) jest podstawą języka lit.; bogata literatura, najstarsze teksty z XI w., pismo dewanagari.
NEPALSKI JĘZYK, nepali, gorkhali, khas-kura, język nowoindoaryjski, urzędowy w Królestwie Nepalu, używany także w okolicach Dardżylingu (11,6 mln mówiących); najstarsze zabytki piśmiennictwa pochodzą z XIV w., pismo dewanagari.
NEWARSKI JĘZYK, newari, język z rodziny chiń.-tybet. (gałąź tybeto-birmańska), używany w środk. Nepalu (Kotlina Katmandu) przez ok. 700 tys. ludzi; język o starej tradycji lit., najstarsze teksty z XII w.; pismo dewanagari.
ORIJA, odri, utkali, język nowoindoaryjski używany we wsch. Indiach (Orisa) przez ok. 30 mln mówiących (1992); najstarsze teksty z XIII-XIV w., własne pismo
PALI, język palijski, najstarszy i najważniejszy język średnioindoaryjski; język tekstów kanonicznych buddyzmu → hinajany (palijski kanon); używany przez wyznawców buddyzmu w Sri Lance, Birmie, Laosie, Tajlandii, Kambodży; bogata literatura (najstarsze teksty prawdopodobnie z ok. VII w. p.n.e.) związana z buddyzmem, pismo indyjskie
PENDŻABSKI JĘZYK, ogólna nazwa spokrewnionych języków, dialektów i gwar nowoindoaryjskich używanych na obszarze Pendżabu i terytoriach przyległych; 3 odłamy: 1) wsch., czyli pendżabski właściwy, pańdźabi, język sikhów (łącznie ok. 35 mln mówiących), urzędowy w Pendżabie Ind., literatura od XII w., pismo gurmukhi oraz arab.; 2) dogri używany w prow. Dżammu i Kaszmir przez 1,5 mln ludzi, pismo dewanagari, śarada i arab.; 3) lahnda, obejmujący kilka grup dialektów z pn.-zach. Pendżabu (Pakistan), ok. 30 mln użytkowników, gł. dialekty: pothori, hindko oraz sirajki (jedyny z literaturą, najstarsze teksty gł. w piśmie arab. z XVIII w.).
PRAKRYTY, ogólna nazwa średnioindoaryjskich języków lud. i lit., gł. w pn. i środk. Indiach od poł. I tysiącl. p.n.e. do końca I tysiącl. n.e.; najważniejsze p. literackie: ardhamagadhi, magadhi, maharasztri i śauraseni; do p. bywa czasem zaliczany język pali; najstarszymi — i datowanymi — tekstami są inskrypcje ces. Aśoki z dyn. → Maurjów (III w. p.n.e.) w piśmie brahmi i kharoszthi; większość tekstów z I tysiącl. n.e.; bogata literatura, także naukowa.
SANSKRYT, język staroindoaryjski; najstarsza postać — język wedyjski (ok. 1500-500 p.n.e.), język tekstów → Wedy; język klas. (sanskryt sensu stricto) skodyfikowany przez gramatyków (Panini) jest najważniejszym językiem cywilizacji Indii; od pocz. II w. p.n.e. do pocz. II tysiącl. n.e. odgrywał rolę podobną do greki i łaciny w Europie; kultura sanskrycka wywarła ogromny i trwały wpływ na język (gł. słownictwo), pismo, piśmiennictwo i naukę krajów pd. i pd.-wsch. Azji, a za pośrednictwem buddyzmu — także środk. i wsch. Azji; b. bogata literatura, najstarsza datowana inskrypcja z poł. II w. n.e., najczęściej używane pismo — dewanagari.
Nagrania: Pierwsza i ostatnia sukta Rigwedy, Samaweda, Upaniszady
SINDHI JĘZYK, język nowoindoaryjski używany w Pakistanie (gł. w prowincji Sindh) oraz w zach. Indiach (mówi nim ok. 10 mln ludzi); literatura sięga początkami VIII w.; pisma ind. (dewanagari, gurmukhi) oraz — dziś niemal wyłącznie — pismo arab.-pers. (wzbogacone o dodatkowe znaki graf.).
SYNGALESKI JĘZYK, język indoaryjski, urzędowy (wraz z tamilskim) w Sri Lance (ok. 13 mln mówiących); kilka dialektów, m.in. mahl (Malediwy); występuje w 2 podstawowych, znacznie różniących się formach — lit. i kolokwialnej; najstarsze zabytki piśmiennictwa z III w. p.n.e. (→ syngaleska literatura); pismo syngaleskie
TAMILSKI JĘZYK, tamil, język z pd. grupy języków drawidyjskich, używany gł. w Indiach (stan Tamilnadu) i Sri Lance; ogółem ok. 60 mln mówiących; 5 grup dialektów; język lit. oparty na dialekcie centr. (okręg Maduraju i Tirunelweli); bogate tradycje lit., literatura od I w. p.n.e.; pismo tamilskie oparte na pd. odmianie pisma brahmi.
TELUGU JĘZYK, język z pd.-wsch. grupy języków drawidyjskich; używany w Indiach w stanach: Andhra Pradeś, Karnataka, Orisa, Madhja Pradeś (ok. 38-55 mln mówiących); język lit. od XI w. na podstawie dialektu centr. (z okolic między rz. Kryszną a Godawari); współczesny j.t. od XIX w.; pismo telugu (oparte na piśmie brahmi).
TYBETAŃSKI JĘZYK, gł. język z grupy tybet.; ok. 4,6 mln mówiących; 9 grup dialektów; na podstawie centr. dialektów Lhasy powstał język lit. klas., zaświadczony od VII w. (w piśmie tybet.).
URDU JĘZYK, język z rodziny indoeur. (indoaryjska grupa języków indoirańskich); oficjalny w Pakistanie i jeden z języków konstytucyjnych w Indiach (łącznie ok. 56 mln mówiących); historia j.u. sięga pocz. XIII w. (→ hindustani); w warstwie leksykalnej przewaga zapożyczeń arab. i pers.; pismo w zmodyfikowanym alfabecie arab.; od XVI w. bujny rozwój poezji, a w pocz. XIX w. pojawiła się proza literacka.