ROZWÓJ MORALNY

Opracowano na podstawie:
A. Birch, T. Malim: Psychologia rozwojowa w zarysie, W- wa 1995

R. Vasta i in.: Psychologia dziecka, W- wa 1995.

Model poznawczo - rozwojowy

Teoretycy tego kierunku twierdzą, że etapy rozwoju poznawczego stanowią podstawy rozwoju moralnego i że aby wyjaśnić postępowanie moralne dziecka, musimy najpierw poznać jego zdolności rozumowania oraz jego wiedzę
o problemach moralnych, czyli myślenie moralne dziecka zależy od stadium rozwoju poznawczego.

Biorąc pod uwagę różne problemy moralne np. prawo do aborcji, karę śmierci, problem eutanazji, kłamstwo itp. doszlibyśmy do wniosku, że ich rozwiązanie wymaga uwzględnienia dwustronnych argumentów i rozpatrywania z wielu perspektyw. Starsze dzieci i dorośli są zwykle zdolni do brania pod uwagę różnych argumentów i różnych punktów widzenia. Młodsze dzieci podchodzą zazwyczaj do takich problemów w bardzo uproszczony sposób. Często wydają opinie, biorąc pod uwagę tylko jeden aspekt zagadnienia i trudno zdają sobie sprawę z tego, że dana kwestia może zupełnie inaczej wyglądać z punktu widzenia innej osoby. Jest to dowód na to, że ograniczone zdolności poznawcze bardzo małych dzieci nie pozwalają im na pełną ocenę i zrozumienie złożonych kwestii poznawczych. /czymś co przeszkadza jest egocentryzm w myśleniu oraz centracja - por. rozwój poznawczy/.

Wraz z postępującym rozwojem poznawczym dziecko staje się zdolne do coraz bardziej wyrafinowanego rozumowania moralnego, co staje się podstawą bardziej dojrzałych moralnie zachowań.

W większości badań psychologii poznawczej nad rozwojem moralnym wykorzystuje się dwa modele: Piageta
i Kohlberga. Wg tych badaczy mechanizm rozwoju moralnego polega nie tyle na biernym przejmowaniu przez dziecko „gotowych i danych” przez społeczeństwo reguł moralnych, ile raczej na aktywnym organizowaniu i reorganizowaniu wiedzy moralnej, jaką gromadzi ono w interakcjach z rówieśnikami i dorosłymi.

MODEL ROZWOJU MORALNEGO WG J. PIAGETA

Piaget stworzył model rozwoju moralnego składający się z czterech stadiów. Podkreślał poznawczy aspekt rozwoju moralnego, twierdząc, że myślenie moralne dziecka zależy od stadium rozwoju poznawczego w jakim aktualnie znajduje się dziecko. Zdaniem Pageta w psychologii moralności nie można mówić o wyraźnych stadiach,
a jedynie można wskazywać na pewną ewolucję w zakresie rozumienia przez dziecko podstawowych pojęć moralnych. Sam proces rozwoju moralnego opisuje generalnie jako stopniowe przechodzenie od stadium heteronomicznego do autonomii moralnej, która jest celem rozwoju moralnego.

Stadium 1. Występuje między 2 a 4 rokiem życia. Dzieci w tym czasie nie mają rzeczywistego pojęcia moralności.

Stadium 2. Stadium moralności heteronomicznej albo realizmu moralnego. Występuje między 5 a 7 rokiem życia. W tym stadium dziecko trzyma się zasad w sposób sztywny i interpretuje je jako święte i niezmienne. Reguły społeczne są heteronomiczne i narzucone z zewnątrz. Nakazy jako wydane przez ludzi z autorytetem, zwykle rodziców - nie mogą być zmienione. W tym stadium dzieci nie zastanawiają się nad celami i słusznością reguł nawet wtedy, gdy nie rozumieją, dlaczego ta lub inna reguła ma obowiązywać. Przestrzegają norm z uwagi na autorytet dorosłych oraz sankcje jakie grożą za ich naruszenie. Dobro i zło ujmowane są w kategoriach biało - czarnych.

Egocentryzm (w myśleniu) powoduje przekonanie, że wszyscy mają taki sam pogląd na to, co jest dobre i złe. Niedojrzałość intelektualna nie pozwala dziecku oddzielić tego co jest obiektywne i subiektywne (tzw. realizm moralny).

Piaget wskazał na dwa interesujące zjawiska w tym stadium. Większość dzieci przejawia odpowiedzialność obiektywną, co oznacza, że dzieci oceniają sytuacje moralne ze względu na ich fizyczne i obiektywne konsekwencje, a nie intencje osoby, która się go dopuściła. Zjawisko to widać w jednej z historyjek, gdzie dzieci zostały poproszone o wybranie zachowania gorszego, „bardziej niegrzecznego” .Mały chłopiec Augustyn, zrobił niechcący dużą plamę z atramentu na obrusie, kiedy chciał pomóc ojcu napełniając kałamarz, podczas gdy inny mały chłopiec Julian, zrobił niechcący małą atramentową kropkę na obrusie, kiedy zajmował się niedozwoloną zabawą piórem ojca. Dlatego też dziecko, które zrobiło dużą plamę jest gorsze od tego które zrobiło małą plamkę, bez względu na intencje obojga.

Inną cechą charakterystyczną tego stadium jest immanentna sprawiedliwość. Ponieważ dzieci tak silnie wierzą we władzę reguł, to uważają, że zawsze kiedy reguła jest naruszona musi nastąpić kara. Np. jeśli dziecko ukradnie ciastko, kiedy nikt nie widzi, a następnego dnia zgubi swoją piłkę, to prawdopodobnie uzna, że zostało ukarane za złodziejstwo.

Stadium 3. Stadium moralności autonomicznej albo relatywizmu moralnego (ok. 7, 8 roku do ok.11 roku życia).

Reguły są traktowane wtedy jako ustanowione i podtrzymywane dzięki negocjacji i umowie członków danej społeczności. Reguły są umowami, które stworzyli ludzie, aby pomagać i ochraniać siebie nawzajem. Przestrzeganie tych reguł jest traktowane raczej jako współdziałanie z innymi niż tylko jako podporządkowywanie się przepisom Sądy moralne oraz decyzje co jest dobre, a co złe opierają się zarówno na intencjach, jak i materialnych konsekwencjach czynu. Dlatego też Julian, który zrobił małą plamkę postąpił bardziej nagannie pomimo tego, że spowodował mniejsze szkody. To stadium zbiega się z wyróżnionym przez Piageta stadium rozwoju operacji formalnych w rozwoju poznawczym, gdy dzieci są już zdolne rozważać wszystkie możliwe sposoby rozwiązania jakiegoś problemu i potrafią rozumować opierając się na hipotezach i wnioskach. Dzięki temu potrafią patrzeć na swoje problemy z różnych punktów widzenia i przy ich rozwiązywaniu brać pod uwagę wiele czynników.

Stadium 4. W tym stadium (powyżej 11 roku życia) dzieci stają się zdolne do tworzenia nowych reguł. Myślenie formalne pozwala na wyobrażanie sobie hipotetycznych sytuacji i nowych reguł kierowania nimi. Dzieci zaczynają także rozszerzać rozumowanie moralne poza poziom osobisty, na poważniejsze społeczne i polityczne sprawy. Dorastający mogą interesować się takimi zagadnieniami moralnymi jak ochrona środowiska, zahamowanie rozwoju zbrojeń nuklearnych.

Piaget uważał, że rozumowanie moralne, podobnie jak rozwój poznawczy jest sterowane zarówno przez czynnik wrodzony, jak i środowiskowy. Spoglądając z perspektywy wychowania, Piaget uważa, że doświadczenia społeczne odgrywają ważną rolę w przechodzeniu dziecka z jednego stadium do drugiego, a zwłaszcza interakcje w grupie rówieśniczej.

---