Traktat nicejski
To umowa międzynarodowa parafowana w grudniu 2000 r., podpisana 26 lutego 2001 r. w Nicei. Traktat Nicejski wszedł w życie 1 lutego 2003 roku.
Traktat nicejski był pomyślany przede wszystkim jako mający zreformować Unię Europejską, by mogła sprawnie działać po przyjęciu 10 nowych krajów z Europy Środkowej i Południowej. Z tego powodu w pracach nad TN aktywnie uczestniczyły delegacje rządowe krajów kandydackich, choć formalnie rzecz biorąc traktat podpisało tylko 15 państw członkowskich.
Wejście w życie Traktatu nicejskiego przez pewien czas stało pod znakiem zapytania, ponieważ w referendum przeprowadzonym 7 czerwca 2001 r. w Irlandii większość (54%) głosujących opowiedziała się przeciwko ratyfikacji TN. Referendum jednak zostało powtórzone 19 października 2002 r. i tym razem większość była za ratyfikacją.
Postanowienia traktatu:
Komisja Europejska od następnej kadencji ma składać się z liczby komisarzy równej liczbie krajów członkowskich (1 kraj = 1 komisarz). Dopiero, gdy Unia będzie się składała z co najmniej 27 członków, liczba komisarzy będzie mniejsza od liczby członków, komisarze zaś będą wybierani według opartego o zasadę równości systemu rotacji.
Wzmocnienie pozycji przewodniczącego Komisji Europejskiej - może on określać podział kompetencji pomiędzy komisarzy, mianować wiceprzewodniczących, a cała Komisja działa pod jego politycznym kierownictwem.
Poszerzenie zakresu głosowania większością kwalifikowaną w Radzie UE o 28 kolejnych dziedzin (m.in. przy wyborze przewodniczącego Komisji).
Wprowadzenie nowych zasad głosowania większością kwalifikowaną w Radzie. Poszczególnym krajom przydzielono głosy ważone nieco bardziej proporcjonalnie do ich wielkości, jednak nadal np. Niemcy (82 mln mieszkańców) mają mieć tyle samo głosów (29), co liczące po ok. 60 mln mieszkańców Francja, Wielka Brytania i Włochy. Wstępnie przydzielono też głosy dla krajów kandydackich. Polska uzyskała 27 głosów, czyli tyle samo co Hiszpania i niewiele mniej od największych krajów. Postanowienia te miały tylko status deklaracji, zostały jednak potwierdzone przez Traktat ateński.
Nowe rozdzielenie miejsc w Parlamencie Europejskim pomiędzy państwa członkowskie. Po rozszerzeniu PE składa się z 785 posłów. Ta liczba nie będzie zwiększana po przyszłych rozszerzeniach. Przewidziano więc miejsce dla Rumunii i Bułgarii, a Polsce przyznano 50 miejsc, ale w związku z nieprzystąpieniem tych państw ich miejsca zostały czasowo przejęte przez inne kraje. Obecnie więc Polska posiada 54 posłów w PE.
Reforma organów sądowniczych - utworzenie trójinstancyjnego systemu sądownictwa. Sąd Pierwszej Instancji nabrał charakteru samodzielnego organu wspólnotowego.
Podjęte reformy instytucjonalne dotyczą również Komisji Europejskiej. Zmian dokonano przede wszystkim w zakresie procedury powoływania Komisji oraz uprawnień jej przewodniczącego. Warto dodać, iż do wejścia w życie Traktatu Amsterdamskiego Przewodniczącemu nie przysługiwały znaczne kompetencje względem pozostałych Komisarzy, a szefowanie Komisji ograniczało się głównie do kwestii reprezentacyjnych. TA wprowadził w tym zakresie skromne stwierdzenie, iż Komisja działa pod politycznym kierownictwem swojego Przewodniczącego (art. 219 TWE). Należy odnotować, iż bardziej dalekosiężne są rozwiązania przewidziane w Traktacie Nicejskim. W świetle nowych uregulowań, Przewodniczący decyduje o wewnętrznej organizacji Komisji, zapewnia jej skuteczne i spójne działanie (na zasadzie kolektywnej odpowiedzialności). Decyzja o zakresie zadań każdego z komisarzy leżeć ma w kompetencjach Przewodniczącego, co więcej może on w trakcie kadencji dokonywać zmiany w tymże zakresie (art. 214 i nast. TWE w wersji po TN). Negocjacje Traktatu Nicejskiego nie przyniosły definitywnego rozwiązania kwestii przyszłego kształtu Komisji Europejskiej. W świetle podjętych ustaleń, do momentu przyjęcia do Unii Europejskiej 27- ego państwa, obowiązywać będzie reguła prawa do posiadania jednego komisarza przez każde państwo członkowskie. Dopiero od momentu podjęcia pracy przez Komisję składającą się z 27 członków wejdą w życie przepisy zakładające rotacyjny system obsadzania stanowisk komisarzy. Innymi słowy, docelowo liczba Komisarzy ma być mniejsza niż liczba państw członkowskich.
Zmiany instytucjonalne wprowadzane przez Traktat Nicejski obejmują swoim zakresem również jedyny pochodzący z wyborów powszechnych organ Wspólnot - Parlament Europejski (PE). Należy odnotować, iż w związku z perspektywą rozszerzenia Unii ustalono liczbę deputowanych pochodzących z obecnych i przyszłych państw członkowskich, jednocześnie wskazano, że skład Parlamentu nie powinien przekroczyć 732 deputowanych (art. 189 TWE w wersji po TN). Według podziału mandatów uwzględniających nowe państwa Unii Europejskiej, Polsce po akcesji przysługiwać będzie w Parlamencie 50 mandatów. Warto również dodać, że postanowienia TN rozszerzają kompetencje Parlamentu Europejskiego w zakresie procesu legislacyjnego.
Traktat Nicejski wprowadza również szereg zmian w zakresie struktury sądowej Wspólnot Europejskich, dotyczą one zarówno Sądu I Instancji, jak i Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Warto ponadto odnotować, iż po wejściu w życie Traktatu Nicejskiego zgodnie z postanowieniami art. 144 TWE zostanie powołany do życia nowy organ o charakterze doradczym - Komitet Ochrony Socjalnej (Social Protection Committee). Jego głównym celem będzie promocja współpracy między państwami członkowskimi a Komisją Europejską w zakresie polityki społecznej. Do głównych zadań Komitetu zaliczać się będą m.in.: monitorowanie sytuacji socjalnej oraz rozwoju polityki społecznej w państwach członkowskich oraz Unii Europejskiej, przygotowywanie raportów i analiz w zakresie materialnym kompetencji Komitetu.
II i III filar unii europejskiej
Traktat Nicejski wprowadza również zmiany do II i III filaru Unii Europejskiej, czyli odpowiednio Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz Współpracy Policyjnej i Sądowej w Sprawach Karnych. W zakresie II filaru należy w szczególności odnotować usunięcie z postanowień art. 17 TUE rozwiązań dotyczących wzajemnych relacji między Unią Europejską a Unią Zachodnioeuropejską (UZE). Jest to bezpośrednim rezultatem podjęcia działań na rzecz stworzenia europejskiej polityki obronnej i bezpieczeństwa oraz ograniczenia tym samym roli UZE jako organizacji polityczno - wojskowej działającej na arenie europejskiej. W rzeczonym zakresie niezmiernie interesujące są propozycje przedstawione w Raporcie Prezydencji Francuskiej oraz konkluzjach szczytu w Nicei.
Zmiany w zakresie III filaru dotyczą przede wszystkim powołania Jednostki ds. Europejskiej Współpracy Sądowej (Eurojust). Zgodnie z założeniami art. 29 Traktatu o Unii Europejskiej (TEU, w wersji po TN) ma być ona ośrodkiem współpracy organów sądowych i innych właściwych władz państw członkowskich Unii. Celem tejże współpracy jest zapobieganie oraz walka z zorganizowaną przestępczością, w szczególności zaś z terroryzmem oraz handlem ludźmi.
Do postanowień Traktatu o Unii Europejskiej (odpowiednio także TWE) TN wprowadza również zmienione uregulowania w zakresie ściślejszej współpracy między wybranymi państwami członkowskimi. Jak już wspomnieliśmy na wstępie szczyt w Nicei nie przyniósł wszystkich oczekiwanych rozwiązań. Przede wszystkim nie dokonano gruntownej reformy wspólnotowych instytucji oraz zmian w skomplikowanej strukturze Unii Europejskiej. Nie poczyniono również stanowczych kroków na rzecz określenia długofalowych celów procesu integracji europejskiej. Wyznaczywszy datę kolejnej konferencji międzyrządowej na 2004, wskazano od razu na jej potencjalny zakres zainteresowań. Założeniem tej konferencji było podjęcie szeroko zakrojonych konsultacji dotyczących m.in. precyzyjnego określenia relacji kompetencyjnych między państwami członkowskimi a Unią Europejską, uproszczenia traktatów założycielskich, określenia roli parlamentów krajowych w procesie integracji europejskiej. Osobnym zagadnieniem było ustalenie dalszego funkcjonowania Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, która w Nicei uzyskała jedynie status niewiążącej deklaracji.
Wynikiem prac Konwentu w sprawie przyszłości Europy jest Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy. Projekt Traktatu został przyjęty przez szefów państw i rządów na szczycie Rady Europejskiej w dniach 17 i 18 czerwca 2004 r. w Brukseli i podpisany 29 października 2004 r. w Rzymie. Obecnie trwa proces ratyfikacyjny Traktatu - Konstytucja wejdzie w życie po jej ratyfikowaniu przez wszystkie Państwa Członkowskie.
Parlament Europejski
Generalnie wśród państw członkowskich istniało przekonanie co do konieczności ograniczenia liczby deputowanych do -Parlamentu Europejskiego. Utrzymanie górnej granicy liczby członków Parlamentu Europejskiego wymagało ustalenia nowej zasady podziału miejsc pomiędzy poszczególne państwa członkowskie. Pod uwagę brano kilka rozwiązań - ścisłe zastosowanie zasady proporcjonalności obowiązującej w odniesieniu do liczby ludności; zmodyfikowanie obowiązującej zasady degresywnej proporcjonalności (począwszy od minimalnej liczby miejsc określonych w stosunku do liczby mieszkańców państwa członkowskiego, co oznacza ograniczenie w większym stopniu reprezentacji państw dużych); linearną redukcję liczby deputowanych ustalonej według obowiązujących zasad lub wprowadzenie, wobec pewnej liczby posłów, ogólnej listy europejskiej (wówczas głosowano by na listę krajową oraz na listę europejską). W wyniku przyjętych ustaleń ogólna liczba członków Parlamentu Europejskiego nie będzie mogła przekroczyć 732. Możliwe będzie wprowadzenie przejściowego odstępstwa od tej reguły uwarunkowanego procesem rozszerzenia.
Dla państw ubiegających się o członkostwo również przewidziano rozdział mandatów. Mandaty w Parlamencie Europejskim przydzielone państwom kandydującym do Unii Europejskiej na mocy Traktatu nicejskiego
Trybunał Sprawiedliwości
Traktat nicejski dokonał reformy organów sądowniczych. W odniesieniu do Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich postanowiono, że w jego skład będzie wchodzić jeden sędzia z każdego państwa członkowskiego. Sędziów Sądu Pierwszej Instancji będą mogli wspierać adwokaci generalni. Sąd Pierwszej Instancji będzie właściwy dla spraw wnoszonych przeciw decyzjom paneli sędziowskich. Działając na podstawie propozycji Komisji, po konsultacji z Parlamentem Europejskim i Trybunałem Sprawiedliwości lub działając na wniosek Trybunału Sprawiedliwości, po konsultacji z Parlamentem Europejskim i Komisją, Rada będzie miała prawo do tworzenia paneli sędziowskich (judicial panels). Dla powołania panelu konieczne będzie uzyskanie jednomyślności członków Rady. Zadaniem paneli będzie orzekanie w pierwszej instancji w ściśle określonych grupach spraw
W skład Trybunału Rewidentów Księgowych będzie wchodzić po jednym przedstawicielu z każdego państwa członkowskiego. Członkowie Trybunału będą powoływani przez Radę zgodnie z zasadą kwalifikowanej większości głosów. Rada po konsultacji z Parlamentem Europejskim będzie przyjmowała listę członków Trybunału z uwzględnieniem propozycji przedłożonych przez każde z państw członkowskich.
Zmiany w Komitecie Ekonomiczno-Społecznym
Zgodnie z nowymi dyspozycjami liczba członków Komitetu Ekonomiczno-Społecznego nie będzie mogła przekroczyć 350. Członkowie Komitetu będą powoływani na wniosek państw członkowskich. Rada będzie przyjmowała listę członków kwalifikowaną większością głosów, uwzględniając propozycje przedłożone przez państwa członkowskie
Zmiany w Komitecie Regionów
W skład Komitetu Regionów będą wchodzić przedstawiciele regionalnych i lokalnych terenowych podmiotów prawnych, posiadający mandat wyborczy do władzy regionalnej lub lokalnej, ewentualnie wchodzący w skład wybranego zgromadzenia. Liczba członków Komitetu Regionów nie będzie mogła przekroczyć 350. Lista członków Komitetu i ich zastępców będzie przyjmowana przez Radę zgodnie z procedurą głosowania kwalifikowaną większością głosów z uwzględnieniem propozycji przedstawionych przez państwa członkowskie. Mandat członka Komitetu zakończy się w momencie wygaśnięcia mandatu, na podstawie którego nastąpiła procedura nominowania przez państwa członkowskie
Decyzje podjęte podczas szczytu umożliwią usprawnienie stosowania mechanizmu wzmocnionej współpracy. Obniżono liczbę państw niezbędnych do zainicjowania ściślejszej współpracy. Obecnie do stosowania mechanizmu niezbędna jest zgoda 8 państw, czyli większości członków. Decyzją Rady utrzymano tę liczbę, co przy zakładanym rozszerzeniu do 27 państw oznacza zmniejszenie progu do około jednej trzeciej państw członkowskich. Po wejściu w życie Traktatu nicejskiego nie będzie można zawetować podjętej przez kilka państw inicjatywy w drodze jednostronnego weta. Traktat nicejski wprowadza zmiany w zakresie wzmocnionej współpracy w formie 16 klauzul, określających między innymi warunki stosowania mechanizmu, zasady uczestnictwa państw członkowskich, opcje instytucjonalne, zasady finansowania współpracy. Państwa uczestniczące w tej formie współpracy są zobowiązane do przestrzegania praw, kompetencji i obowiązków państw nie uczestniczących we współpracy i nie mogą naruszać protokołu wprowadzającego porozumienia z Schengen w ramy UE. Na mocy klauzuli C mechanizm wzmocnionej współpracy musi pozostawać otwarty dla wszystkich państw członkowskich, które wyrażą chęć uczestnictwa w tej formie współpracy. Z mechanizmu wzmocnionej współpracy zostały wyłączone kwestie dotyczące obronności