WAŻNOŚC CZYNNOŚCI PRAWNEJ
Czynność prawna, aby być ważną i w pełni skuteczną, to znaczy, aby wywołać zamierzone przez strony skutki, powinna odpowiadać określonym wymaganiom, które nazywa się przesłankami jej ważności. Przesłanki ważności czynności prawnej można sformułować w następujący sposób:
Osoba, która dokonuje czynność prawną musi posiadać zdolność prawną i zdolność do czynności prawnej. Generalnie wymagana jest pełna zdolność do czynności prawnych, jednak w niektórych wymienionych w kodeksie cywilnym przypadkach wystarcza posiadanie zdolności ograniczonej, np. przy dokonywaniu zakupów przez osobę, która nie ukończyła jeszcze 18 lat, za pieniądze pochodzące z wynagrodzenia za pracę. Trzeba też zwrócić uwagę na możliwość zawierania przez osoby niezdolne do czynności prawnych (najczęściej dzieci poniżej 13 lat) umów należących do powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Mimo braku zdolności do czynności prawnej jednej ze stron umowy te stają się ważne w chwili wykonania, chyba że umowa pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnej ( art. 14 k.c.).
Czynność prawna nie może być sprzeczna z ustawą i zasadami współżycia społecznego. Ujemne skutki dla czynności prawnej pociąga za sobą zarówno naruszenie przepisów prawa, mających charakter bezwzględnie obowiązujący, jak i zasad współżycia społecznego.
Do przesłanek ważności czynności prawnej należy dokonanie jej w przewidzianej formie, jeżeli określonej formy wymagają przepisy pod rygorem nieważności. Dotyczy to wszystkich rodzajów czynności prawnych, dla których przewidziana jest forma szczególna (np. forma aktu notarialnego), a nadto czynności wymagających formy pisemnej z wyraźnie zaznaczonym rygorem nieważności na wypadek jej niezachowania.
Czynność prawna powinna być wolna od wad.
W razie niespełnienia którejś z wyżej wymienionych przesłanek czynność prawna jest wadliwa. Pociąga to za sobą zawsze ujemne skutki, które zależą od rodzaju przesłanki i innych okoliczności określających sytuację. Ogólnie rzecz biorąc, sankcje za niezachowanie przesłanek ważności czynności prawnej polegają na tym, że czynność taka w całości lub częściowo nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych. Może być ona nieważna lub unieważniona.
Rozróżnia się cztery podstawowe typy skutków wadliwości czynności prawnych:
nieważność bezwzględna (bezskuteczność),
nieważność względna (wzruszalność, unieważnialność),
bezskuteczność zawieszona,
bezskuteczność względna.
Ad 1. Nieważna (bezwzględnie) czynność prawna nie wywiera w ogóle założonych skutków prawnych a konsekwencja ta wynika z samego prawa. Czynność od samego początku z mocy prawa jest nieważna, wobec czego sąd uwzględnia ten stan z urzędu bez konieczności zgłaszania przez stronę zainteresowaną jakichkolwiek wniosków w tym względzie. Nieważność ta ma charakter definitywny; każdy i zawsze może się na nią powołać. Omawiana sankcję została zastosowana przez ustawodawcę w przypadku niektórych wad oświadczeń woli (brak świadomości lub swobody, pozorność). Bezwzględnie nieważne są również czynności prawne sprzeczne z ustawą albo zasadami współżycia społecznego, czynności mające na celu obejście ustawy, czynności dokonane bez zachowania formy wymaganej pod rygorem nieważności (art. 73 k.c.) lub dokonane przez osobę nie posiadającą zdolności do czynności prawnej (z zastrzeżeniami, o których mowa wyżej).
Nieważność bezwzględna może odnosić się nie do całej, lecz tylko- do części czynności prawnej (niektórych jej postanowień, por. art. 58 § 3 k.c.). Wtedy czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba, że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.
Natomiast ustawa niekiedy wiąże z tak określonymi zdarzeniami prawnymi swoiste konsekwencje, np., art. 387 k.c..
W ściśle określonych sytuacjach prawodawca dopuszcza do konwalidacji (uzdrowienia) czynności dotkniętych sankcją nieważności. Czynność pierwotnie nieważna uzyskuje w efekcie skuteczność i to z mocą wsteczną. Konwalidację można stosować jedynie w przypadkach szczególnych, wyraźnie wskazanych w ustawie (por. art. 890, 945 § 2 k.c.), które zarazem określają owe fakty konwalidujące nieważną czynność prawną- np. upływ czasu lub wykonanie nieważnej umowy.
Od konwalidacji należy odróżnić konwersję, przez którą rozumie się przemianę nieważnej czynności prawnej na inną, ważną czynność prawną, odpowiadającą chociażby częściowo hipotetycznej woli stron. W kodeksie cywilnym można wyróżnić wypadek konwersji z mocy ustawy. Według art. 521 § 2 k.c. jeżeli skuteczność umowy o przejęcie długu zależy od zgody wierzycieli, a wierzyciel zgody nie odmówił, strona, która według umowy miała przejąć dług, jest odpowiedzialna względem dłużnika za to, że wierzyciel nie będzie od niego żądał spełnienia świadczenia.
Ad 2. Czynności prawne nieważne względnie są skuteczne (wywołują wszystkie określone w ich treści skutki prawne). Jednak w sytuacjach, które przewidział prawodawca, skutki te mogą ulec uchyleniu lub zmianie, jeżeli uprawniona do tego strona wykorzysta w przewidzianym terminie przyznane jej prawo podmiotowe. Do momentu unieważnienia czynności prawnej względnie nieważnej wywiera ona w pełni skutki prawne tak, jak czynność niewadliwa. Jednak z chwilą, gdy następuje unieważnienie, czynność traktuje się tak samo jak czynność nieważną bezwzględnie, czyli uważa się ją za nieważną w chwili jej dokonania, a nie unieważnienia (z mocą wsteczną). Na nieważność względną może się powołać tylko oznaczony w ustawie krąg osób (np. w wypadku błędu lub groźby od skutków prawnych oświadczenia woli może się uchylić tylko strona, która działała pod wpływem tych wad oświadczeń woli), a sąd może uwzględnić ten rodzaj nieważności tylko z inicjatywy upoważnionej do tego osoby, a nie z urzędu.
Przyczynami powodującymi nieważność względną są wady oświadczenia woli (błąd, podstęp, groźba). W przypadku błędu (groźby) do uchylenia się od skutków starcza złożenia drugiej stronie czynności prawnej stosownego oświadczenia na piśmie, w terminie roku od wykrycia błędu lub ustania stanu obawy (art. 88 k.c.). Jeżeli jedna ze stron dokonała wyzysku, to druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy. Żądanie zmiany przez sąd treści umowy powinno być zgłoszone w terminie dwu lat od jej zawarcia (art. 388 k.c.).
Ad 3. Bezskuteczność zawieszona dotyczy w zasadzie wyłącznie umów (co do czynności jednostronnych- np. art. 19 k.c.), dla skuteczności których wymagana jest dodatkowo zgoda osoby trzeciej, a zgody tej brak. Powstaje wtedy stan niepewności: czy będzie ona ważna i skuteczna, czy nie. Umowy zawarte bez wymaganej zgody są tzw. czynnościami niezupełnymi (kulejącymi). Jako dotknięte tą sankcją, nie wywołują na początku skutków prawnych, do czasu ich potwierdzenia przez osobę trzecią. Oświadczenie zawierające zgodę osoby trzeciej może być złożone albo przed dokonaniem czynności prawnej, albo równocześnie z nią, albo po dokonaniu czynności (art. 63 § 1 k.c.). Zgoda osoby trzeciej może być wyrażona w sposób wyraźny lub dorozumiany, nie może być cofnięta. Jednak umowy takie wiążą strony aż do upływu terminu wyznaczonego do potwierdzenia (termin może wyznaczyć druga strona umowy- art. 18 § 3 k.c.), skoro ustawodawca nie skorzystał w tym wypadku z automatycznego mechanizmu sankcji nieważności. Potwierdzenie umowy uruchomi z mocą wsteczną wynikające z tej czynności skutki. Odmowa zgody lub upływ terminu do jej złożenia spowoduje nieważność umowy.
Jeżeli do ważności czynności prawnej wymagana jest forma szczególna, oświadczenie obejmujące zgodę osoby trzeciej powinno być złożone w tej samej formie (art. 63 § 2 k.c.).
Przepisy prawne wymagają zgody osoby trzeciej dla różnych przyczyn. Do niektórych czynności prawnych dokonywanych przez osobę z ograniczoną zdolnością do czynności prawnej potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego. W innych wypadkach zgoda osoby trzeciej potrzebna jest dlatego, że czynność prawna oddziałuje bezpośrednio na sferę praw osobistych lub majątkowych tej osoby; np. do dokonania przez jednego z małżonków czynności prawnej przekraczającej zakres zwykłego zarządu, wymagana jest zgoda drugiego małżonka (art. 36 § 2 k.r.).
Ad 4. Istota bezskuteczności względnej polega na możliwości żądania uznania czynności wiążącej za bezskuteczną w stosunku do określonych podmiotów. Czynności takie w stosunku do oznaczonych osób nie wywołują zamierzonych skutków prawnych, względem innych zaś są w pełni skuteczne. Bezskuteczność względna następuje albo ipso iure (np. według art.1036 k.c., jeżeli spadkobierca rozporządził udziałem w przedmiocie należącym do spadku bez zgody pozostałych spadkobierców, rozporządzenie to jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące tym spadkobiercom na podstawie przepisów o podziale spadku), albo z mocy orzeczenia sądowego. Ta ostatnia postać bezskuteczności względnej występuje przede wszystkim w dwu przypadkach:
w wypadku uwzględnienia przez sąd powództwa wierzyciela o uznanie za bezskuteczną względem niego czynności dłużnika zdziałanej z jego pokrzywdzeniem (art. 527- 534 k.c.),
w wypadku uwzględnienia powództwa osoby trzeciej o uznanie za bezskuteczną w stosunku do niej umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie jej roszczeniu (art. 59 k.c.).
Art. 59 k.c. zakłada możliwość żądania uznania przez sąd za bezskuteczną umowę, której wykonanie czyniłoby całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej. Umowa miałaby być uznana za bezskuteczną wyłącznie w stosunku do owej osoby trzeciej, wiążąc nadal strony tej umowy.
Posłużmy się następującym przykładem. Prawidłowo została zawarta umowa sprzedaży między osobami A i B. Umowa ta nie została jeszcze wykonana (nie przeniesiono własności rzeczy i nie dokonano zapłaty). Tymczasem A, skuszony ofertą lepszej ceny, zawarł nową umowę sprzedaży tej samej rzeczy z nabywcą C. Ewentualne wykonanie drugiej umowy uczyni niemożliwym wykonanie zadośćuczynienie przez A roszczeniu B o przeniesieniu na tego ostatniego własności i wydanie mu rzeczy kupionej wcześniej od A. Właśnie wówczas B może skorzystać z art. 59 k.c. i wystąpić- w terminie rocznym od zawarcia przez A drugiej umowy- z żądaniem uznania jej za bezskuteczną ale tylko względem siebie. W opisanym przykładzie musi być jednak spełniony dodatkowy warunek- osoba C (drugi w kolejności nabywca tej samej rzeczy) musi wiedzieć o umowie zawartej między osobami A i B, na podstawie której B uzyskał swoje roszczenie. W wypadku nieświadomości C co do tej okoliczności, pokrzywdzony B mógłby wykorzystać analizowany przepis tylko wówczas, gdyby umowa między A i C była nieodpłatna. Jeżeli sąd uwzględni żądanie, osoba B będzie dochodzić swoich roszczeń od osoby A tak, jak gdyby ten podmiot w ogóle nie zawarł drugiej umowy. Ta jednak wiąże strony.
LITERATURA:
Elementy prawa dla ekonomistów. Wojciech Siuda, Poznań 1997;
Wprowadzenie do prawa dla ekonomistów. Barbara Ćwierz- Matysiak;
Prawo cywilne wybrane zagadnienia. Stanisław Grycner, Jerzy Strzebinczyk;
Prawo cywilne- część ogólna. Zbigniew Radwański; Warszawa 1998;
Prawo cywilne. Zarys części ogólnej. Aleksander Wolter, Jerzy Ignatowicz, Krzysztof Stefaniuk;
Kodeks cywilny; stan prawny 1.01.2004;
Elementy prawa dla ekonomistów Wojciech Siuda; Poznań 1997;s. 178,179;
Wprowadzenie do prawa dla ekonomistów Barbara Ćwierz -Matysiak; Wrocław 1999; s.291;
Kodeks cywilny; stan prawny 01.01.2004;
Prawo cywilne- część ogólna Radwański Z.; s. 217;
Prawo cywilne. Wybrane zagadnienia S. Grycner, J. Strzebinczyk; Poznań- Wrocław 1996; s. 38;
Prawo cywilne. Wybrane zagadnienia S. Grycner, J. Strzebinczyk; Poznań- Wrocław 1996; s. 38;
Prawo cywilne, Zarys części ogólnej A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk; s. 303;
Prawo cywilne. Wybrane zagadnienia S. Grycner, J. Strzebinczyk; Poznań- Wrocław 1996; s. 39;
3