1. Istota i funkcje pieniądza

Pieniądz jest to powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonywana jest wymiana produktów i usług.

Istota pieniądza przejawia się w jego czterech funkcjach:

• Jako środek wymiany (cyrkulacji) - pieniądz może być wykorzystany jako środek wymiany po spełnieniu następujących funkcji:

• musi być powszechnie akceptowany;

• musi być łatwo przenośny;

• musi być łatwo podzielny;

• musi być trudny do podrobienia.

• Jako jednostka obrachunkowa (miernik wartości produktów i usług). Dzięki temu, że wszystkie towary mają ceny wyrażone w pieniądzu, istnieje możliwość sprowadzenia ich do wspólnego mianownika, a następnie określenia ilościowych relacji między nimi.

• Jako środek płatniczy (realizacja odroczonych płatności). Jest praktyczną formą realizacji transakcji handlowych.

• Jako środek przechowywania bogactwa (tezauryzacji).

2. Zasoby pieniądza (agregat pieniądza)

W rozważaniach teoretycznych przez pieniądz najczęściej rozumie się gotówkę (banknoty i monety) oraz salda na rachunkach bankowych. W Wielkiej Brytanii wyodrębnia się aż 6 miar zasobów pieniądza. Natomiast w Polsce, w statystyce NBP wyróżnione są cztery agregaty pieniężne (Portal NBP 2006):

• MO - zwany także bazą monetarną to najwęższy z agregatów monetarnych obejmujący dwie kategorie pieniądza: gotówkę w obiegu oraz rezerwy banków komercyjnych (w postaci rezerw na środków na rachunkach rezerw obowiązkowych oraz środków na rachunkach bieżących banków komercyjnych w NBP). W listopadzie 2006 zasoby tej formy pieniądza wynosiły 87 648 mln zł.

• M1 - oprócz gotówki w obiegu (nie obejmuje rezerw banków) zawierają się w nim depozyty bieżące złotowe i walutowe złożone w bankach komercyjnych przez gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, niebankowe instytucje finansowe oraz instytucje samorządowe i fundusze ubezpieczeń społecznych. Do tej kategorii wliczane są również depozyty z terminem „over night”, czyli 24-godzinne. Agregat ten nazywany jest też czasem pieniądzem transakcyjnym. Jego rozmiary w listopadzie 2006 wynosiły 249 389,1 mln zł.

• M2- w skład tego agregatu wchodzą wszystkie składowe agregatu M1 oraz depozyty terminowe z terminem pierwotnym do 2 lat włącznie oraz depozyty z terminem wypowiedzenia do 3 miesięcy włącznie. Stan na listopad 2006 - 451 345,8 mln zł.

• M3 - jest to najszerszy agregat pieniężny obejmujący oprócz składowych agregatu M2 dłużne papiery wartościowe z terminem pierwotnym do 2 lat włącznie oraz zobowiązania banków z tytułu operacji z przyrzeczeniem odkupu. W listopadzie 2006 wielkość tych środków wyniosła - 465 678,1 mln zł.

3. Czynniki determinujące popyt na pieniądz

Popyt na pieniądz jest to ilość pieniądza, na jaką istnieje zapotrzebowanie zgłaszane przez podmioty gospodarcze.

Popyt na pieniądz wiąże się głównie z obsługą procesu cyrkulacji dóbr, prowadzonym przez podmioty gospodarcze rachunkiem ekonomicznym związanym z realizacją pewnych płatności i operacji oraz przewidywaniami i zachowaniami ludzi.

Wielkość popytu na pieniądz zależy zatem od takich czynników, jak:

• wielkość produkcji różnych dóbr;

• liczba zawieranych transakcji;

• przeciętny poziom cen produktów i usług;

• nominalna i realna stopa oprocentowania środków pieniężnych (inflacja);

• koszt posiadania pieniądza;

• koszt zmiany jednych aktywów na inne.

• Ilościowa teoria pieniądza I. Fishera została oparta na twierdzeniach ekonomii neoklasycznej, a zwłaszcza na twierdzeniu, że realne wielkości ekonomiczne zmieniają się wyłącznie wskutek zmian innych wielkości realnych i nie zależą od czynników czysto pieniężnych. Zgodnie z tym twierdzeniem podaż pieniądza nie ma np. wpływu na realną produkcję i realną stopę procentową. Właściwość ta jest znana w ekonomii jako neutralność pieniądza.

Równanie wymiany zaproponowane przez I. Fishera, przy założeniu istnienia równowagi na rynku towarowym, pozwala analizować zarówno podaż pieniądza, jak i popyt na pieniądz:

M ·V_m = P ·Q_tr

gdzie:

M - ilość pieniądza w obiegu w ujęciu nominalnym;

V_m - szybkość obiegu pieniądza (która wskazuje ile razy jedna jednostka

pieniężna została w danym okresie użyta przy zawieraniu transakcji);

P - przeciętny poziom cen produktów i usług;

Q_tr - liczba transakcji zawartych w danym okresie.

Ilościowa teoria głosi, że przeciętny poziom cen w gospodarce jest proporcjonalny do nominalnego zasobu pieniądza w obiegu. Zmiany M inicjowane przez rząd, wywołują zmiany P. gdy podaż pieniądza wzrośnie, podmioty gospodarcze dojdą wcześniej czy później do wniosku, że posiadają więcej pieniądza niż potrzebują do sfinansowania bieżących transakcji i będą chciały się tego nadmiaru pieniądza pozbyć. W warunkach pełnego zatrudnienia, przy stałej liczbie zawieranych transakcji spowoduje to wzrost poziomu cen. W wyniku wzrostu cen rośnie wartość zawieranych transakcji i popyt na pieniądz w ujęciu nominalnym. Mechanizm ten przestanie działać z chwilą zrównoważenia się popytu na pieniądz z jego podażą.

Z ilościowej teorii pieniądza wynika, że popyt poszczególnych jednostek na pieniądz w ujęciu nominalnym jest proporcjonalny do ich nominalnych dochodów. Jeśli założyć, że prawidłowość ta odnosi się do wszystkich jednostek, to agregatowy popyt na nominalne zasoby pieniądza będzie proporcjonalny do nominalnego dochodu narodowego, będącego iloczynem przeciętnego poziomu cen w gospodarce i wolumenu dochodu narodowego, czyli dochodu narodowego realnego.

• Trzy rodzaje motywów zgłaszania popytu na pieniądz (J.M. Keynes):

1. popyt transakcyjny wiąże się z posiadaniem pieniądza w celu realizacji przewidywanych zakupów produktów i usług;

2. popyt przezornościowy wiąże się z posiadaniem pieniądza w celu realizacji nieoczekiwanych zakupów produktów i usług;

3. popyt spekulacyjny wiąże się z posiadaniem pieniądza w nadziei na przyszłe dochody wynikające ze spadku cen alternatywnych w stosunku do pieniądza aktywów oraz innych ewentualnych okazji do korzystnych lokat pieniądza.

W praktyce można zintegrować popyt przezornościowy z transakcyjnym. Wprawdzie różne są ich motywy, ale wspólny jest problem niepewności posiadania pieniędzy, zarówno dla przewidywanych, jak i nieoczekiwanych zakupów. Całkowity popyt na pieniądz obejmuje wtedy tylko zagregowany popyt transakcyjny (w istocie transakcyjny + przezornościowy) oraz popyt spekulacyjny. Przy czym tak pojmowany popyt transakcyjny (L_tr) jest funkcją nominalnego dochodu narodowego, czyli iloczynu średniego poziomu cen (P) i realnego dochodu narodowego (Y):

L_tr = f (P · Y).

Jeśli spekulacyjny popyt na pieniądz oznaczymy symbolem L_s, to łączny popyt na pieniądz (L) będzie sumą popytu transakcyjnego i spekulacyjnego:

(L = L_tr + L_s) i będzie zależał głównie od dochodu narodowego w ujęciu nominalnym (P · Y) oraz od nominalnej stopy procentowej (r):

L = f (P · Y, r).

Popyt na pieniądz rośnie, gdy rośnie nominalny dochód narodowy, a maleje, gdy rośnie nominalna stopa procentowa.

• Neoilościowa teoria pieniądza M. Friedmana

Realny popyt na pieniądz (wg „monetarystów”) to inaczej popyt na realne zasoby pieniądza, czyli zasoby nominalne odniesione do średniego poziomu cen.

Równanie popyty na pieniądz w ujęciu realnym można zapisać w postaci następującej ogólnej formuły:

L = f (Y, r)

P

Lewa strona tego równania to realny popyt na pieniądz, a prawa to funkcja popytu na pieniądz w ujęciu realnym, która wskazuje, że rośnie on wraz ze wzrostem realnego dochodu i spada wraz ze wzrostem nominalnej stopy procentowej. Jeśli dodatkowo uwzględnimy koszt transakcji zamiany różnych aktywów na pieniądz, to okazuje się, że wraz ze wzrostem tego kosztu rośnie również popyt na pieniądz.

• Podsumowując rolę najważniejszych czynników determinujących popyt na pieniądz można stwierdzić, że:

1. Popyt na pieniądz zależy od instytucjonalnych rozwiązań, np. zwyczajów płatniczych, technik i metod rozliczeń finansowych stosowanych przez system bankowy (udział transakcji rozliczanych w trybie bezgotówkowym, powszechność kart kredytowych, itd.).

2. Nominalny popyt na pieniądz rośnie proporcjonalnie do wzrostu cen i realnego dochodu narodowego, natomiast maleje, gdy rośnie stopa procentowa.

3. Realny popyt na pieniądz nie zależy od poziomu cen, natomiast zależy od realnego dochodu narodowego, nominalnej stopy procentowej oraz kosztu zamiany różnych aktywów na pieniądz. Gdy rośnie realny dochód narodowy i koszt zamiany aktywów na pieniądz, popyt na pieniądz też rośnie; gdy rośnie stopa procentowa, popyt na pieniądz maleje.

4

---