USTAWA KONSTYTUCYJNA Z 17 PAŹDZIERNIKA 1992

-PRZEMIANY USTROJOWE W LATACH 1989-1992

Do porozumień obrad okrągłego stołu doszło na początku lat 90-tych. Doszło wówczas do spotkania przedstawicieli ówczesnej władzy i przedstawicieli „Solidarności”. Efektem były zmiany o charakterze ustrojowym:

-zdecydowano o przedterminowych wyborach do parlamentu- czerwiec 1989 r.

-utworzenie dwóch organizacji państwowych: Senat( zniesiony w 1944 r.)oraz

reaktywowano instytucję prezydenta. Były one efektem kompromisu.

Do Senatu będą przedstawiciele w wyborach demokratycznych. Zakres kompetencji Senatu nie odgrywał żadnej ważnej roli w 1989r.

Kompetencje prezydenta były szerokie, wybierany w wyborach powszechnych przez Zgromadzenie Narodowe( Sejm i Senat). Sejm miał być wybierany przez ordynację wyborczą tzw. „ordynacja wyborcza X kadencji na lata 1989-1993”- miała charakter jednorazowy.

Przyjęto koncepcję, że mandaty będą podzielone na 2 części:

-65% miała otrzymać ówczesna władza,

-35% miało być obsadzonych w wyborach powszechnych, wolnych i

demokratycznych.

65% były obsadzone z listy państwowej i wielomandatowych okręgach wyborczych. Z listy krajowej wybierano 35 przedstawicieli do Sejmu. Stosowano większościowe prawo wyborcze powyżej 50%. II zasada- w każdym okręgu wyborczym musiał być przyznany jeden mandat dla opozycji wobec władzy. Wyborca otrzymywał 3 karty wyborcze:

- 35 nazwisk z listy krajowej,

- nazwiska ówczesnej władzy zgłoszonej przez PRON- Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego-( PZPR, ZSL, SD),

• lista kandydatów zgłoszona przez inne ugrupowania.

Wyborów dokonywano poprzez pozostawienie tylu nazwisk ile było przyznanych mandatów w danym okręgu wyborczym. W przypadku listy krajowej można było głosować bez skreśleń. Była ona jednakowa dla całego kraju.

Solidarność zastosowała w tych wyborach wspólną taktykę wyborczą tzw. Komitety obywatelskie. Zgłoszono tylu kandydatów ile przypadało mandatów. Należało dokonać skreśleń wszystkich tych, którzy nie byli „nasi”. Ówczesna władza musiała zgłosić więcej kandydatów niż przypadało mandatów. W takich warunkach przeprowadzono wybory.

Z listy ogólnopolskiej do parlamentu weszły 2 osoby, z list okręgowych reżimowi udało się uzyskać tylko jeden mandat.

Z 65% mandatów reżim uzyskał 3 mandaty. Z 35% mandaty otrzymały komitety obywatelskie. Ordynacja nie przewidywała dla listy krajowej II tury wyborów. Przedstawiciele reżimu stwierdzili, że jest poważna luka wyborcza, chcieli unieważnić wybory. 33 mandaty z listy krajowej rozdzielono na poszczególne okręgi wyborcze.

W efekcie podział 65%- 35% nie odzwierciedlał rzeczywistości w parlamencie.

Wybory do Senatu oparto na ordynacji wyborczej opartej o zasadę, iż w pierwszej turze uzyskują mandaty te osoby, które uzyskają największą ilość głosów ponad 50%. Nie wszystkie mandaty nie zostały rozdysponowane. Przeprowadzono II turę wyborów. 99 mandatów uzyskały komitety wyborcze, zaś jeden mandat otrzymał senator niezależny- Jan Stokłosa.

Wybory prezydenta RP odbywały się przez Zgromadzenie Narodowe. Jedynym kandydatem był Wojciech Jaruzelski. Wyraźny podział nastąpił podczas glosowania na temat utworzenia rządu przez gen. Kiszczaka. Adam Michnik stwierdził, iż ”Wasz prezydent, nasz premier”.

W wyniku porozumień utworzono rząd T.Mazowieckiego. Pierwszy rząd nie był typowo niekomunistyczny, ponieważ w rządzie tym znalazły się 4 osoby dotychczasowego reżimu.

W roku 1989r. dokonano zmian w Konstytucji RP:

Powołano dwa organy państwowe Senat i instytucję prezydenta

28.12.1989r. zmieniono nazwę państwa z PRL na RP

zmiany podstawowych zasad ustroju politycznego

W rok 1990 wkroczono ze zmienioną konstytucją oraz ze zmienioną nazwą państwa i godłem.

Na przełomie 89/90 zgłoszono postulat wcześniejszych wyborów parlamentarnych do Sejmu.

W 1990r. nastąpił rozpad PZPR.

8 marca 1990r. ustanowiono ustawę o samorządzie terytorialnym, w połowie zaś roku tj. 28 czerwca 1990 ogłoszono ustawę o partiach politycznych. Zakłada ona dużą łatwość zakładania partii. Wystarczyło 15 osób, aby założyć partię.

W połowie, 1990r. mówiło się już głośno o konieczności wyborów do parlamentu. Przeciwstawiali się temu ówcześni parlamentarzyści. Posłowie byli jednomyślni, co do wcześniejszych wyborów, ale należało się najpierw uspokoić. Lech Wałęsa chciał koniecznie wcześniejszych wyborów parlamentarnych, ponieważ nie był ani posłem ani senatorem. Aby wrócić do życia politycznego szukano pomysłu, aby znaleźć godne miejsce dla L.Wałęsy.

Rozpisano wcześniejsze wybory prezydenckie. W listopadzie i grudniu odbyły się wybory prezydenckie w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych. W wyborach Prezydenta RP obowiązuje zasada bezwzględnej większości głosów. Jeśli w I turze żaden z kandydatów nie uzyska takiej większości, przeprowadza się II turę. Uczestniczą w niej dwaj kandydaci, którzy uzyskali wcześniej największą liczbę głosów. Prezydentem zostaje wybrany ten kandydat, który w II turze uzyskał większą liczbę głosów większością względną.

Zgłoszono 7 kandydatów - 2 kandydatów zgłosiło Solidarność ( Lech Wałęsą i T. Mazowiecki), kandydat Porozumienia Centrum, Ruch Obywatelski Akcja Demokratyczna, KPN- Moczulski oraz Partia X- S.Tymiński. Zaskoczeniem były wyniki I tury. Pewne było, że do II tury miały wejść Wałęsa i Mazowiecki. Mazowiecki zajął II miejsce, załamał się i poddał się do dymisji. Do II tury weszli Wałęsa i Tymiński, która odbyła się 9 grudnia 1990r. Prezydentem RP został wybrany L.Wałęsa stosunkiem głosów 76%- 24%.

Po wyborach prezydenckich ustabilizował się ustrój polityczny.

W 1991r. parlament zdecydował o skróceniu kadencji i rozpisaniu nowych wyborów. Do Senatu przestały obowiązywać dwie tury, czyli za wybranych uważało się tych kandydatów, którzy uzyskali największą ilość głosów.

Do Sejmu ogłoszono nową ordynacje wyborczą. Wybory były tajne, równe, proporcjonalne, większościowe w okręgach wielomandatowych. Zachowano listę ogólnopolską, z której wybierano 69 osoby. Wprowadzono progi zaporowe. Polegają one na tym, że komitety wybrane uczestniczą w podziale 69 mandatów wtedy, gdy uzyskały, co najmniej 50% głosów lub wygrać wybory w 5 okręgach wyborczych. Zgłoszono 65 list ogólnopolskich. Wyniki były zaskakujące. W Sejmie znalazło się 20 różnych ugrupowań. Największą partie reprezentowała Unia Demokratyczna, która zgłosiła 3 kandydatów na premiera. Prof. Geremkowi nie udało się utworzyć rządu. Prezydent powołał rząd fachowców na czele, którego stanął Olszewski, który zakończył się w czerwcu po uchwaleniu ustawy lustracyjnej. Maciarewicz powołał listę osób, które współpracowały z SB. Odwołano Olszewskiego, następnie W.Pawlak otrzymał misję powołania rządu. Nie udało mu się, dlatego misję tę otrzymała Hanna Suchocka. Był to rząd większościowy, funkcjonujący przy poparciu Solidarności i PSL-u. Po wycofaniu się Porozumienia Ludowego( Janowski), Suchocka popadła w konflikt z Solidarnością i nie była skłonna na układy z SLD.

Sejm zgłosił votum nieufności wobec rządu Suchockiej. Poseł Belka ( minister sprawiedliwości) nie zagłosował i tak jeden głos zadecydował o dalszym funkcjonowaniu rządu Suchockiej. Wałęsa podjął decyzję o rozwiązaniu Sejmu. Rząd mógł wydawać rozporządzenia z mocą ustawy, ale musiały być przyjęte przez Sejm.

Odbyły się nowe wybory w 1993r.i wynik był kolejnym zaskoczeniem. Zakończony został efekt atomizacji polskich partii.

-ZMIANY KONSTYTUCJI W LATACH 1989- 1992

Pojęcie „transformacji ustrojowej" jest pojęciem szerokim, obejmuje przekształcenie całokształtu zasad ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa.

W wyniku sześciu nowelizacji Konstytucji z 22 lipca 1952 r., przeprowadzonych w latach 1989-1992 (do uchwalenia tzw. Małej Konstytucji 17 października 1992 r.), zostały ukształtowane nowe zasady ustrojowe i nowe mechanizmy sprawowania władzy w państwie. Wśród tych zmian zasadnicze znaczenie miały nowelizacje z: 7 kwietnia 1989 r., 29 grudnia 1989 r., 8 marca 1990 r. i 27 września 1990 r., konstytuujące zarys demokratycznych podstaw ustroju politycznego. Zasadnicze przekształcenia systemu politycznego, ustrojowego i gospodarczego państwa dotyczyły:

1) kształtowania konstytucyjnych zasad demokratycznego ustroju politycznego;

2) budowy pluralistycznego systemu politycznego;

3) kształtowania demokracji parlamentarnej;

4) decentralizacji administracji państwowej i budowy administracji samorządowej;

5) gruntownej reformy ustroju gospodarczego.

Proces zasadniczej przebudowy ustrojowej rozpoczyna 7 kwietnia 1989 r. gruntowna nowelizacja Konstytucji PRL z 1952 r.

Kwietniowa nowelizacja Konstytucji z 1952 r., uchwalona w dwa dni po podpisaniu umów społecznych, stanowiła w istocie konstytucyjną ratyfikację uzgodnionych przy „okrągłym stole" postanowień w zakresie gruntownej reformy ustroju „realnego socjalizmu" w Polsce.

Zakres zmian ustrojowych wprowadzonych nowelą kwietniową dotyczył podstawowych segmentów ustroju politycznego i zmierzał przede wszystkim do demokratyzacji systemu politycznego.

Nowelizacja konstytucji dotyczyła następujących zmian:

• zasad organizacji i funkcjonowania systemu naczelnych organów państwa;

• zasad prawa wyborczego;

• ustroju sądów.

Zasadnicza grupa zmian dotyczyła konstytucyjnego systemu naczelnych organów państwa - pozycji ustrojowej Sejmu i Senatu oraz urzędu Prezydenta. W wyniku porozumień „okrągłego stołu" zostały wprowadzone zmiany w dotychczasowym sposobie wyboru Sejmu. Prawo wyborcze uległo zmianom w kierunku zwiększenia wpływu wyborców na skład personalny izby poselskiej. Uzyskali oni w liczbie 3 tyś. prawo zgłaszania kandydatów na posłów.

Konstytucyjna regulacja określała pozycję ustrojową Sejmu, jego rangę jako najwyższego organu władzy państwowej i najwyższej reprezentacji narodu. W strukturze dwuizbowego parlamentu Sejm uzyskał nadrzędną pozycję względem Senatu, dla którego Konstytucja przewidziała tylko rolę kontrolera ustawodawstwa Sejmu. Natomiast do wyłącznej kompetencji Sejmu należało uchwalanie ustaw i kontrola rządu.

Sejm uzyskał większą samodzielność w zakresie organizacji trybu jego prac. Nowela konstytucyjna przyjęła w miejsce sesyjnego trybu pracy Sejmu zasadę permanencji. Oznaczało to samodzielność izby w zakresie organizacji posiedzeń i ustalania porządku jej prac. W jednym tylko przypadku utrzymano instytucję zwoływania Sejmu przez Prezydenta PRL - na pierwszą sesję Sejmu nowej kadencji. Wyraźnemu wzmocnieniu uległa natomiast funkcja ustawodawcza parlamentu.

W Konstytucji wprowadzona została możliwość rozwiązania Sejmu (i Senatu) przez Prezydenta w ściśle określonych przypadkach, gdy Sejm: przez 3 miesiące nie powoła rządu; jeśli w takim też okresie nie uchwali budżetu i planu społeczno-gospodarczego; albo, gdy podejmie ustawę lub uchwałę uniemożliwiającą Prezydentowi wykonywanie jego konstytucyjnych kompetencji. Sejm mógł też rozwiązać się mocą własnej uchwały, podjętej kwalifikowaną większością 2/3 głosów ustawowej liczby posłów.

Na mocy porozumień „okrągłego stołu" nowela kwietniowa powołała drugą izbę parlamentu - Senat, pochodzący z wyborów wolnych i w pełni demokratycznych. Senat miał charakter przedstawicielskiej reprezentacji politycznej suwerena.

W systemie organów powstał także nowy organ - Zgromadzenie Narodowe, jako forma obrad połączonych izb Sejmu i Senatu, które dokonywało wyboru Prezydenta i sprawowało kontrolę jego funkcjonowania.

Kluczową instytucją ustroju politycznego państwa był urząd Prezydenta.

Zasadniczo pozycja ustrojowa Prezydenta na gruncie nowelizacji Konstytucji PRL z 7 kwietnia 1989 r. mieściła się w ramach systemu rządów parlamentarnych;

Prezydent dysponował tradycyjnymi uprawnieniami głowy państwa o charakterze reprezentacyjnym. Posiadał ograniczone uprawnienia do powoływania rządu (desygnowanie kandydata na premiera), a także do jego odwoływania (przedkładanie Sejmowi wniosku o odwołanie premiera i rządu).

Przejściowo Prezydent sprawował również zwierzchni nadzór nad prokuraturą oraz nad radami narodowymi.

Prezydent za swoje działania nie ponosił odpowiedzialności politycznej, a przy tym jego akty prawne wymagały kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów.

Prezydent ponosił natomiast odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu za naruszenie Konstytucji i ustaw, a także popełnienie przestępstwa. Postawienie Prezydenta w stan oskarżenia mogło nastąpić uchwałą Zgromadzenia Narodowego, podjętą większością 2/3 głosów ogólnej liczby członków Zgromadzenia.

Kolejnym obszarem zasadniczych zmian ustrojowych była gruntowna reforma ustroju sądów. Ustrój i rolę ustrojową sądów wyznaczały nowe zasady konstytucyjne - zasada niezawisłości i nieusuwalności sędziów oraz zasada niezależności sądów. Została powołana Krajowa Rada Sądownictwa.

Rząd Tadeusza Mazowieckiego podjął zadanie rozpoczęcia szerokich reform ustrojowych.

W tym czasie zostały przeprowadzone trzy zasadnicze reformy konstytucyjne w zakresie ustroju i funkcjonowania państwa.

Zakres grudniowej nowelizacji Konstytucji sprowadzał się w istocie do przebudowy podstaw ustrojowych państwa i określenia nowej treści Ustawy zasadniczej. Obejmowała ona:

1) przywrócenie zlikwidowanej w 1952 r. historycznej nazwy państwa „Rzeczpospolita Polska", a także zmianę Godła Państwa,

2) zmianę konstytucyjnego określenia suwerena. W miejsce dotychczasowej zasady suwerenności „ludu pracującego miast i wsi" podmiotem suwerennej władzy państwowej zostaje „naród";

3) wprowadzenie zasady pluralizmu politycznego,

4) kształtowanie nowych stosunków społecznych i gospodarczych na zasadzie swobody działalności gospodarczej wszystkich podmiotów oraz na zasadzie równouprawnienia wszystkich form własności.

Drugim etapem reformy państwa w kierunku demokracji była przebudowa struktur aparatu państwa w terenie. W miejsce centralistycznej struktury rad narodowych i terenowych organów administracji państwowej została przeprowadzona decentralizacja administracji w oparciu o koncepcje podziału na administrację rządową i samorządową.

Nowelizacją Konstytucji z 8 marca 1990 r. wprowadzono instytucję samorządu terytorialnego. Konstytucja uznała instytucję samorządu terytorialnego za podstawową formę organizacji życia publicznego w strukturach lokalnych (gminach).

Trzecią reformą ustrojową zasad organizacji i funkcjonowania państwa było wprowadzenie zasady bezpośrednich, powszechnych wyborów prezydenckich w Polsce.

W dniu 27 września 1990 roku została zmieniona konstytucyjna zasada wyborów Prezydenta oraz została uchwalona nowa ordynacja dla wyborów prezydenckich. W wyborach Prezydenta RP obowiązuje zasada bezwzględnej większości głosów. Jeśli w pierwszej turze żaden z kandydatów nie uzyska takiej większości, przeprowadza się drugą turę. Uczestniczą w niej dwaj kandydaci, którzy uzyskali wcześniej największą liczbę głosów, a na Prezydenta zostaje wybrany ten kandydat, który w II turze uzyskał większą liczbę głosów (większość względna). Zgłoszenie kandydatury w wyborach prezydenckich wymaga poparcia 100 tysięcy wyborców.

• GŁÓWNE ZAŁOŻENIA TZW MAŁEJ KONSTYTUCJU

Transformacja ustroju politycznego w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych polegała na pragmatycznym dostosowywaniu przepisów konstytucyjnych do aktualnych potrzeb i procesów polityczno-ustrojowych. Zasadniczy etap procesów transformacji ustrojowej zamyka uchwalenie w dniu 17 października 1992 r. Ustawy konstytucyjnej o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym, która otrzymała potoczną nazwę „Mała Konstytucja".

Uchwalona 17 października 1992 r. Ustawa konstytucyjna deklaruje już na wstępie, iż podejmuje na czas przejściowy fragmentaryczną regulację stosunków wzajemnych między władzą ustawodawczą i wykonawczą „w celu usprawnienia działalności władz Państwa, do czasu uchwalenia nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Uchwalenie nowej konstytucji zapowiadały umowy społeczne „okrągłego stołu”, z 1989 r., zaś przełom polityczny roku 1989 i rozpoczęcie zasadniczej reformy ustroju politycznego i gospodarczego państwa stwarzały szczególne uzasadnienie dla uchwalenia nowej ustawy zasadniczej, odpowiadającej na wyzwania demokratycznych przemian ustrojowych.

W ustawie konstytucyjnej z 17 października 1992 r. brakuje postanowień określających sytuację prawną jednostki w państwie, regulujących prawa, wolności i obowiązki obywatelskie. Organizacja systemu organów państwa została uregulowana częściowo, zwłaszcza nie objęto nową regulacją konstytucyjną ustroju i organizacji władzy sądowniczej. Ustawa konstytucyjna z 17 października 1992 r. była aktem prawnym niepełnym i zawierała rozwiązania tymczasowe.

Ustawa konstytucyjna z 17 października 1992 r. miała na celu stworzenie sprawnego - w nowych warunkach polityczno-ustrojowych - mechanizmu rządzenia, uwzględniając system fundamentalnych zasad ustroju politycznego: zasady demokratycznego państwa prawa, suwerenności narodu, pluralizmu politycznego.

Mała Konstytucja wprowadza nowe zasady ustrojowe i instytucje ustrojowe, między innymi: zasadę podziału władzy, zasadę systemu parlamentarnego, wolnego mandatu przedstawicielskiego, zasadę incompatibilitas..

Mała Konstytucja formułuje zasadę podziału władzy, czyniąc ją podstawą ustroju organizacji i stosunków wzajemnych między naczelnymi organami państwa.

W Małej Konstytucji zasada podziału władzy została sformułowana klasycznie, że organami Państwa w zakresie władzy ustawodawczej są Sejm i Senat, w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, w zakresie władzy sądowniczej - niezawisłe sądy.

W celu usprawnienia działalności naczelnych władz państwa ustawa konstytucyjna wprowadza procedury, które wymuszają w parlamencie oraz w stosunkach między parlamentem, Prezydentem a rządem poszukiwanie rozwiązań kompromisowych. Dotyczy to między innymi: procedury budżetowej, procedury uchwalania ustaw, trybu powoływania rządu, pociągania rządu do odpowiedzialności politycznej w trybie konstruktywnego wotum nieufności. Częścią ustrojowej konstrukcji relacji między władzami (ustawodawczą i wykonawczą) jest regulacja pozycji ustrojowej Prezydenta z szeregiem uprawnień.

Mała Konstytucja zawiera także pewne rozwiązania takie jak powszechne wybory prezydenckie, czy też sposób relacji między legislatywą i egzekutywą.

Mała Konstytucja z 17 października 1992 r., jakkolwiek nie wolna od wad merytorycznych i legislacyjnych, niewątpliwie wywierała wpływ na procesy transformacji ustroju konstytucyjnego w latach 1992-1997.

5

---