1. Charakterystyka epoki baroku
Barok trwał od końca XVI w. do polowy XVIII.
Barok- nazwa epoki, prądu ideowego, artystycznego i literackiego trwającego od końca XVI do polowy XVIIIw. Nazwa pochodzi od słowa portugalskiego „barocco” oznaczającego perlę o dziwnym nieregularnym kształcie. Przyjęto te nazwę na określenie dziwacznych, zaskakujących zjawisk w sztuce, które odbiegały od przyjętego ówcześnie ideału piękna.
Manieryzm- nazwano tak zjawiska w sztuce drugiej polowy XVIw. Poprzedzające barok, a wyraźnie odmienne od renesansowych. Manieryści odeszli od wszelkich wzorów Leonarda da Vinci, zwracali przede wszystkim uwagę na sposób tworzenia (manierę), byli pochłonięci zgłębianiem tajników stylu.
Marinizm- jest to nurt literacki baroku zainicjowany przez poetę włoskiego Giambattiste Marino, który twierdził, że poezja powinna głównie zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością języka, metafor, szokujących paradoksów i antytez.
Konceptyzm- to również nurt literacki XVI/XVIIw. bliski mirinizmowi, także kierujący powszechna uwagę na niezwykłość i ozdobność środków artystycznych. Pojęciem zasadniczym dla konceptyzmu była puenta, tzn. celne i lapidarne powiedzenie, skupiające w sobie znaczenia pozornie sprzeczne a przecież znakomicie się uzupełniające.
Rokoko- jest to styl artystyczny wywodzący się z baroku, mniej monumentalny, zaznaczający się najwyraźniej w zdobieniu wnętrz i fasad, w meblarstwie i w stroju. Nazwa wywodzi się od często stosowanego motywu podobnego do muszli (klozetowej).
Klasycyzm- jest to nazwa wielu kierunków artystycznych nawiązujących do dorobku antycznego grecko-rzymskiego.
Kontrreformacja- był to ruch religijno- społeczny będący reakcja na reformacje i zmierzający do zreformowania instytucji kościoła oraz odrodzenia kultury chrześcijańskiej. Podczas soboru trydenckiego (1545-63) wydano szereg dekretów na temat umocnienia wewnętrznego i ustalenia ustroju kościoła. Edukacja młodego pokolenia zajęło się Towarzystwo Jezusowe. Stworzono indeks ksiąg zakazanych.
FILOZOFIA
Kartezjusz (Rene Descartes)- był to francuski filozof i matematyk. Jego filozofia stała się klasycznym wyrazem nowożytnego racjonalizmu i stanowi jeden z punktów zwrotnych w dziejach myśli europejskiej. Uznając pewność własnego myślenia za podstawę wiedzy, Kartezjusz sformułował słynne twierdzenie: „cogito ergo sum” (myślę, wiec jestem). Szukał odpowiedzi na pytanie, jakie są właściwości Boga, duszy i ciała. Głosił, iż fundamentu wiedzy trzeba szukać w człowieku, w podmiocie, w świadomym duchu, a nie w świecie zewnętrznym, w przedmiocie, w materii.
Blaise Pascal- głosił zasadę rozdziału miedzy rozumem a wiarą. Twierdził, że teologia istnieje poza nauką i nie dopuszcza rozumowania ani postępu wiedzy w tym zakresie, gdyż opiera się na prawdzie objawionej. Człowiek nie może rozumowo dowieść istnienia bądź nieistnienia Boga, musi przyjąć „na wiarę” jedną z tych dwóch możliwości.
Francis Bacon- był angielskim filozofem i żoną stanu. Uchodzi za jednego z głównych twórców nowożytnej koncepcji nauki. Głosił, że jest to wiedza eksperymentalna i użyteczna, za pomocą wynalazków rozszerzającą ludzkie panowanie nad przyroda.
Baruch Spinowa- pochodził z osiadłej w Holandii rodziny żydków. Kierując się w swych rozważaniach nad Bogiem i człowiekiem kartezjańskim racjonalizmem, doszedł do odmiennych wniosków. Nie oddziela on wiary i wiedzy. Uznaje natomiast, iż badanie natury jest równoznaczne z poznawaniem samego Boga. Spinoza dowodził, że „Bóg jest Naturą, a Natura Bogiem”, czyli są tym samym jako jedna substancja. Stanowisko to nazwane zostało panteizmem.
Sarmatyzm- jest to oryginalna polska kultura szlachecka tworząca wzorce postaw, charakterystyczną ideologie oraz nakazy mody, obyczajowości i estetyki. Ukształtowała się ona w oparciu o hipotezy dotyczące pochodzenia szlachty Rzeczypospolitej od starożytnych plemion Sarmatów, żyjących nad Donem i Morzem Aralskim. Polscy Sarmaci przypisywali sobie takie cechy jak: rycerskość, umiłowanie tradycji, patriotyzm, gościnność, przywiązanie do wolności. Z czasem pojawiły się wśród cech Sarmatów także konserwatyzm, zacofanie i zgubna ksenofobia, warcholstwo, dewocja, niechęć do jakichkolwiek zmian, uparte przywiązanie do form ustrojowych Rzeczypospolitej szlacheckiej. Dlatego stali się przedmiotem zażartego ataku światłych, walczących o reformy u państwie przedstawicieli oświecenia. Oprócz postaw i poglądów Sarmaci wyróżniali się strojem i fryzurą.
2. Polak - Sarmata w twórczości Paska i innych pisarzy baroku.
W kronice Długosza pojawia się termin sarmaci - nazywa Polaków i Rusinów. Sarmaci to na wpół legendarne plemiona irańskie, bardzo waleczni, usytuowani w dorzeczu Donu, walczyli z Rzymianami. Słowianie zaczęli wywodzić swoją genealogię od sarmatów, pod koniec XVI wieku przekonanie o sarmackiej genealogii Polaków przyjęto jako niewzruszony pewnik. Mit sarmacki nieobcy był już Kochanowskiemu. W XVII wieku ideologia sarmacka uległa degeneracji, stało się to zwłaszcza w czasach saskich - sarmatyzm (XVII wiek) stał się dogmatem ideologii szlacheckiej. Coraz większą popularność wśród szlachty zdobywała koncepcja sarmackiego narodu szlacheckiego. Cechą sarmatyzmu jest złota wolność szlachecka, której synonimem jest liberum veto stanowiące tamę dla reform. Kolejną cechą jest ksenofobia - odgrodzenie się od świata, niechęć do obcych kultur, megalomania, zaściankowość, konserwatyzm.
Literatura XVII i XVIII wieku.
Wacław Potocki - krytyk sarmatyzmu, w XVIII wieku - Ignacy Krasicki - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki", satyra "Pijaństwo", Niemcewicz - "Powrót posła", Franciszek Zabłocki - "Sarmatyzm". Apologia sarmatyzmu: XVII wiek - Pasek, "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" - III część, "Powrót posła" - Podkomorzy i Podkomorzyna, "Pan Tadeusz".
Pisarzem XVII wieku, który w okresie walki z arianami był zmuszony do przejścia na katolicyzm przez kontrreformację był Wacław Potocki. Autor "Czuj, który pies szczeka", "Pospolite ruszenie", "Nierządem Polska stoi", "Kto mocniejszy ten lepszy", "Zbytki polskie", problematyka społeczna - "Natura wszystkim jednaka", "Wolne kozy od pługu".
Wacław Potocki - krytyczny obserwator rzeczywistości, w wierszu "Czuj, który pies szczeka" porównuje się do starego psa, który usiłuje ostrzec gospodarza przed złodziejami i zgubą. Główne niebezpieczeństwo widzi w zagrożeniach wewnętrznych - w nieuczciwości urzędników - żaden nie troszczy się o dobro kraju, ale ma na względzie swoje korzyści. Ostrzega, że takie egoistyczne podejście grozi upadkiem ojczyzny. "Wkrótce wyschnie rzeka (…) weźmie poganin worem". Wiersz kończy pesymistycznym wnioskiem, że darmo pies szczeka - społeczeństwo nie słucha głosu rozsądku. Dostrzega słabość pospolitego ruszenia, bezbronność ojczyzny.
"Pospolite ruszenie" - ukazuje obóz wojskowy w czasie wojny, szlachta jest niezdyscyplinowana, a próby obudzenia szlachty na wartę kończą się niepowodzeniem. Szlachta grozi rotmistrzowi sądem za to, że chciał wydawać im rozkazy.
"Nierządem Polska stoi" pokazuje również nieporządek w kraju, anarchię, nietolerancję.
"Zbytki polskie" - "O czym Polak myśli w nocy", życie wystawne, ponad stan, żołnierze nie otrzymują żołdu - a do tego wszystkiego doprowadziła samowola szlachty, jej życie ponad stan.
Przeciwieństwem tego krytycznego głosu są "Pamiętniki" Paska przynoszące pochwałę szlachty. Krytykę sarmackiej mentalności odnajdujemy u pisarzy oświeceniowych - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Narratorem był Mikołaj Doświadczyński - o ojcu mówi szlachcic dobra dusza, wiernie służył ojczyźnie, a dobrze przyjąć gościa to według niego upić go tak by upadł pod stół - szlachta ciemna, nieoświecona. Mikołaj nie jest kształcony, wychowywany jest w atmosferze ciemnoty, zabobonu. Zmienia to przyjazd wuja, który posyła go do szkoły, lecz zmiana nie jest długa, bo Mikołaj wpada w ręce modnego młodzieńca Damona.
Krasicki piętnuje pijaństwo w satyrze "Pijaństwo" - rozmowa dwóch szlachciców, z których jeden opowiada ile to jest możliwości do picia i jakie są zgubne skutki pijaństwa.
"Powrót posła" - typowy przedstawiciel szlachty sarmackiej - Gadulski z jej typową wadą gadulstwem, któremu nie towarzyszy mądrość. Gadulski wykorzystuje każdą okazję do przedstawienia swych konserwatywnych poglądów, obrońca demokracji szlacheckiej, liberum veto, które nazywa źrenicą oka. Często powtarza, że Polska nierządem stoi, ma upodobanie do politykowania, jest apologetą czasów saskich i wolnej elekcji. Jest człowiekiem niewykształconym, przeciwnikiem edukacji, nigdy nie czyta lub przynajmniej mało, wie, że tak jest najlepiej jak dawniej bywało. Uważa że sejm powinien obradować raz lub dwa razy w roku. Zwolennik poselskiego gadulstwa. Uparty - uważa, że człowiek uparty zawsze może osiągnąć swój cel, za przykład daje syna chorążego, który uparł się i zdobył młyny. Temu bohaterowi przeciwstawiony jest portret sarmaty oświeconego - Mikołaja Doświadczyńskiego z III części po powrocie z wyspy Nimpu - bardzo dobry gospodarz, wprowadza oczynszowanie chłopów, którzy stają się szczęśliwi i bogaci.
Także Podkomorzy z "Powrotu posła" jest przeciwstawiony staroście Gadulskiemu - szlachcic kontuszowy przywiązany do tradycji, ale otwarty na reformy, piętnuje liberum veto, wolną elekcję, upór szlachecki. Według niego dobro prywatne nie może stać ponad dobro kraju, syn podkomorzego to poseł na sejm, mówi o konieczności reform. Chciał Polski rządnej, silnej, szanowanej, Jest to człowiek mądry, który wie, że reformy w kraju są rzeczą mądrą i konieczną.
3. Polska literatura barokowa - podział, przedstawiciele.
Nurty w literaturze barokowej |
||
literatura dworska dwory magnackie |
literatura ziemiańska (sarmacka) dwory ziemiańskie (wiejskie) |
literatura plebejska (miejska) miasto |
|
|
Literatura ta prezentuje nowe obszary: konflikty i problemy miasta i jego społeczności. |
Podział według rodzajów literackich |
||
liryka |
epika |
dramat |
Poezja:
|
|
|
4. Nurty w polskiej poezji epoki oświecenia.
Nurty w barokowej poezji polskiej |
|||
Poezja metafizyczna intelektualna |
Poezja światowych rozkoszy |
Poezja sarmacka |
Poezja mieszczańsko-plebejska |
Utwory skupione wokół filozoficznych pytań o byt, życie ludzkie, czas, przemijanie. Powaga tematu łączy się z kunsztowną formą i typowym dla epoki obrazowaniem. |
Poezja dworska
Poezja ziemiańska
Głosi by śmierć przeciwstawić miłości, by korzystać z życia właśnie ze względu na jego krótkość. Sławi rozkosze życia, także ziemską zmysłową miłość i dworski flirt. |
Prezentuje wzór życia na wsi, umiar, pochwałę natury oraz (w przypadku Potockiego) problematykę patriotyczną. |
|