ROZDZIAŁ 1

POLSKA W ŚREDNIOWIECZU

1.1.

Państwo

• państwo Piastów powstało wraz z zakończeniem wielowiekowej wędrówki ludów

• Wielkopol., Mazowsze, Małopol., Śląsk, Pomorze, Kujawy

• 250 tys. km2

• Bolesław III Krzywousty (testament - 1138) rozdrobnienie (szczególnie na Śląsku i Kujawach)

• 1181 - odpadło Pomorze Zachodnie uznając zwierzchnictwo cesarza

• 1226 - Krzyżacy - osadzeni w ziemi chełmińskiej, potem uniezależnili się od Mazowsza

• po wygaśnięciu dynastii Przemyślidów w Pol. (pocz. XIV) utrzymało się zwierzchnictwo czeskie nad księstwami śląskimi

• Kazimierz Wlk. - na pocz. panowania ok. 100tys. km2, a po włączeniu Rusi Halickiej - ok. 170 tys. km2

• XV w. - wygrana z Krzyżakami, włączenie Gdańska i Pomorza Gd. (utracone w 1308, odzyskane 1 1466), inkorporacja Podola, Księstwa Bełskiego i części Mazowsza 235 tys. km2

• system grodowy

• potem zaczęły się wykształcać województwa i ziemie jako trwałe jednostki zarządu terytorialnego

• prawo książęce określało daniny i świadczenia na rzecz panującego

• całe średniowiecze - skarb władcy + skarb państwa = komora książęca

• dochody - z kar z wyroków sądowych, regaliów (monopoli książęcych), łupów wojennych

• najpoważniejsza cześć wydatków skarbowych przeznaczana była na utrzymanie dworu, Kościoła i wojska

• państwo jako patrymonium (własność panującego)

• XII, XIV - rozszerzanie immunitetu, kolonizacja miast i wsi na prawie niem. zmiana sys. skarbowego

• za panowania Wacława II przeniesiono z Czech nowy sys. monetarny, admin. terytorialna przejęli nowi urzędnicy królewscy zwani starostami

• grzywna jako jednostka pieniężna - ok. 200 g srebra / 48 groszy

• przywilej koszycki - 1374 - obniżył podatki i wprowadził zasadę, że poza poradlnym wszystkie inne podatki mogły być pobierane jedynie za zgoda szlachty na zjazdach, a od poł. XV na sejmikach

• dochody skarbu dzielona na nadzwyczajne(np. nadzwyczajny podatek na wykup jakiś tam ziemi) i zwyczajne

• w czasach pierwszych Jagiellonów - zmniejszeniu obszaru dóbr państwowych zmniejszenie dochodów państwa

1.2

Ludność

1.2.1

Zaludnienie

• trwałe osadnictwo rolnicze nastąpiło po wędrówce ludów

• w średniowieczu potencjał gosp. państwa zależał od jego wielkości i liczby ludności

• wielkość prod. rolnej określana była gł. przez gęstość sieci osadniczej, czyli liczbę ludności na km2, natomiast w mniejszym stopniu przez różnicę w poziomie techniki uprawy (w pol. małe zaludnienie w porównaniu z UK, Fr, Niem, ale większe od Ros.)

• Pol słabo zaludniony region Eur. , ale wewn. zróżnicowanie gęstości zaludnienia

• powolny przyrost ludności XI - XIV, bo średnia dł. życia to 30 lat, i duża umieralność dzieci

• klęski głodowe, dżuma (choć i tak w Polsce dużo mniej zabitych niż w Eur zach.)

• immunitet kolonizacja na prawie niem.

1.2.2

Osadnictwo na prawie niemieckim

• rozwija się od XIII

• proces migracji z „przeludnionego” Zach. na Wsch.

• organizatorzy - tzw. zasadźcy zawierali umowę z właścicielem ziemi (posiadaczem immunitetu) co do zasad wzajemnych uprawnień i świadczeń

WIEŚ

• zasadźcy stawali się często dziedzicznymi sołtysami

• osadnictwo na powstałych wcześniej wsiach lub na „surowym korzeniu”

• wolnizna - zwolnienie ze świadczeń na rzecz właściciela wsi (posiadacza immunitetu) na 10-20 lat

• lokowano nie tylko Polaków, ale i Niemców i Holendrów

• 1/3wsi na Śląsku i ¼ w pozostałych prowincjach - to lokowane na prawie niem.

• dwa rodz. wsi ulicówka

wieś placowa / owalnica/ okolnica

MIASTO

• w XIII miasta wyrastały najczęściej na terenach dawnych podgrodzi i osad targowych

• prawo magdeburskie - osadźca zostawał wójtem, z czasem miejsce wójta zajęła rada miejska wybierająca burmistrza (1. miasto to Złotoryja -1211)

• trzy warstwy społ.:

• patrycjat - głownie kupcy

• pospólstwo - rzemieślnicy cechowi będący pełnoprawnymi obywatelami miasta

• plebs - służba, czeladnicy, pachołkowie miejscy, itp. - pozbawieni obywatelstwa miejskiego

• centrum - rynek - ulice pod kątem prostym, na rynku ratusz, kościół, sukiennice

• fortyfikacje naokoło miasta

• Pol. u schyłku średniowiecza zaczyna przekształcać się w państwo zróżnicowane etnicznie i relig.

• włączenie do Pol. terenów pd-wsch =pojawienie się ludności prawosławnej

• 1347 - statut Wiślicki dla Małopol., statut piotrkowski dla Wielkopol. (normy prawne regulujące życie miast, wsi i duchowieństwa)

1.3.

Rolnictwo

• 1. - gospodarka żarowa (po wypaleniu lasu na uzyskanej ziemi , aż do jej całkowitego wyjałowienia, zasiewano zboża

• 2. - dwupolówka - corocznie połowę areału ziemi pozostawiano odłogiem

• daniny narzaz - płacony w bydle i poradlne - ustalone w zależności od areału uprawianej ziemi

• nowa organizacja gosp. rolnej - włości, składające się z kilku wsi, którymi zarządzał włodarz

• w świadczeniach dominowały naturalia (mało było pieniądza w obiegu) lub robocizna

• narzędziem orki było radło, niekiedy z żelazną radlicą

• na wsi gosp. chłopskie posiadało wydzielona działkę ziemi wielkości jednego radła - tyle, ile można było zaorać w ciągu roku przy pomocy pary wołów i radła - ok.22ha

• morga - od 0,2 do 0,6 ha

• łan - 16-17 ha

• XIII - pług z żelaznym lemieszem i okładnicą, regularna trójpolówka - trzy niwy, jedna zasiana zbożem ozimym, jedna jarym, jedna zaś leżała odłogiem

• rewolucja agrarna - wprowadzenie trójpolówki i podział ziem na wsi na szachownicę pól wzrost plonów

• hodowla

• na czele wsi sołtys, jako przewodniczący sądu wiejskiego, posiadał także najwięcej ziemi

• 1423 - przywilej wykupu gospodarstw sołeckich (sołtysa) przez szlachtę, więc powiększało się gosp. dworskie

• gosp. chłopskie było samowystarczalne

• uprawa zbóż, rzepy, grochu

• gosp. leśna, bartnictwo, rybactwo

• potem już zamiana danin naturalnych na czynsz pieniężny

• + dziesięcina dla kościoła

1.4.

Rzemiosło. Górnictwo i hutnictwo

1.4.1.

Rzemiosło

• wyroby przem. wytwarzane były początkowo w gosp. chłopskim, we wsi istniała także grupa rzemieślników, wytwarzających na potrzeby rolników - np. kołodzieje, bednarze, cieśle

• pojawienie się nadwyżki w rolnictwie leżało u podstaw wyodrębniania się rzemiosła miejskiego

• cechy powstawały przede wszystkim w celach ekon. obrona interesów rzemieślników przed konkurencją

• wilkierze - ustawy wydawane przez rady miejskie, regulujące działalność cechów

• cechy posiadały także f. relig., społ., kult.

• przymus cechowy - przynależność do cechu była koniecznym warunkiem do uprawiania zawodu

• statuty cechowe określały wielkość warsztatu, rodz. i ilość narzędzi, liczbę czeladników, czas pracy i dni wolne, ceny, ... aby zapobiegać konkurencji między rzemieślnikami

• monopole cechowe:

• produkcji - nikt poza cechami w danym mieście nie miał prawa produkować danego wyrobu

• sprzedaży - tylko majstrzy cechowi mogli sprzedawać swoje wyroby

• nauki - każdy, kto nie posiadał uprawnień cechowych, a trudniłby się prod., łamał prawo i nazywany był partacze

• podst. jednostką ekon. był warsztat należący do majstra, z którym wspólnie pracowali czeladnicy i uczniowie (2-5 os.)

• nauka: terminowanie (terminator) czeladnik majster

• potem powstawały nowe, coraz bardziej specjalistyczne cechy

• od XIV - upadek trad. cechów

• rozwój przem. sukienniczego, młynarstwa i browarnictwa

• pod koniec średniowiecza pojawiły się drukarnie

1.4.2

Górnictwo i hutnictwo

• górnictwo - kopalnie - soli, rud metali(srebro, ołów, miedź), siarki

• to, co pod ziemią, to należało do władcy (tzw. regale)

• żupnik - zarządzał górnictwem królewskim

• gwarectwa - zrzeszenia górników

• rozwój górnictwa ograniczała ówczesna technika

• hutnictwo żelaza i szkła także znajdowało się poza organizacją cechową

• XIV - poważny rozwój hutnictwa

• od XIII energia ludzka i zwierzęca zaczyna być zastępowana energią wodną i powietrzną

1.5

Handel

1.5.1.

Pieniądz

• Karol Wlk. dokonał reformy pieniężnej - z jednego funta srebra wybijano 20 solidów i 240 denarów , a sys. karoliński przyjął się w całej Eur.

• w Pol. sys. denarowy obowiązywał do XIII (wtedy sys. czeski)

• grzywna - 48 groszy

• od poł. XIV grosz stał się pieniądzem ogólnokrajowym

• władca miał monopol menniczy wypuszczał coraz więcej monet ciągły spadek wartości pieniądza

1.5.2.

Kredyt

• brak dobrych (pieniądz niskiej jakości) środków płatniczych był w późnym średniowieczu tak wyraźny, że w miastach często wymagano od kupców, aby zakupili towary przynajmniej na taką sumę, za jaką sprzedali swoje towary aby nie wywozili z miasta pieniędzy

• zaczął powstawać kredyt handlowy, pozwalający na wzajemne rozliczenie bezgotówkowe

• inną formą obiegu bezgotówkowego były zlecenia wypłaty wystawiane na okaziciela w innym mieście lub kraju, co chroniło żywy pieniądz przed kradzieżą w czasie podróży - weksle

• kredyt średniowieczny miał wiele form głównymi dłużnikami byli władcy (np. na wyprawy wojenne), a pożyczkodawcami - domy bankowe oraz niektóre zakony

• lichwa - ogromna stopa procentowa (nawet 100%) wynikała z ogromnego ryzyka zw. z udzielaniem kredytu

• inna forma kredytu - pierwowzór kredytu hipotecznego - pożyczkodawca pobierał dochody dłużnika z dóbr ziemskich lub czynszów miejskich jako oprocentowanie pożyczki

1.5.3

Handel

• we wczesnym średniowieczu wymiana miała char. dorywczy

• rozwój handlu był hamowany przez brak dróg i dogodnych środków transportu, brak bezpieczeństwa na drogach i ustawiczną niepewność rynku

• kupcy sami wozili i sprzedawali swoje towary, więc by było bezpieczniej łączyli się w karawany

• gildie kupieckie

• prawo składu - przymus wystawiania towarów przez określony czas na rynku odwiedzanego miasta, często także przy narzucanej przez miasto cenie

• gdzieniegdzie tzw. prawo o gościach - kupiec z innego miasta mógł nabyć towar od innego kupca tylko za pośrednictwem kupca miejscowego, który pobierał opłaty za takie usługi

• problemy, bo różnorodność miar, wag, monet i nawet pieniądza

• X XII zęsto jako pieniądz występowały towary powszechne - skrawki płótna, sól, srebro dominowała wymiana towar za towar

• oprócz wymiany lokalnej istniał także handel tranzytowy ( z Pol. wywożono bursztyn, futra i niewolników (!?), a przywożono przyprawy, materiały)

• Hanza - organ., która zmonopolizowała handel bałtycki (XIII-XIV), jej monopol obejmował handel zbożem, drewnem, wełną, śledziami, woskiem, futrami

• od XV wraz z umacnianiem się wł. król. w Eur. Pn i Wsch przywileje Hanzy były stopniowo likwidowane

• towary wywożone z Pol. - drewno, zboże, ołów i woły, przywożone - sukno,ryby i wino

• w średniowieczu stałym zjawiskiem był brak towarów, a więc przewaga popytu nad podażą

• 1423 - statut warcki - taksy wojewodzińskie, które regulowały max wysokość cen wytwarzanych w mieście

• u schyłku średniowiecza rozwinął się eksport - rozwój Gdańska i przewożenia towarów rzekami

4

---