Ekonomia opodatkowania
Ekonomia opodatkowania jest częścią ekonomii zajmującą się wpływem podatków na gospodarkę i podmioty gospodarujące, zarówno w ujęciu mikro- jak i makroekonomicznym. Podstawowymi obszarami zainteresowań tej części ekonomii są: problem efektywności podatków, oddziaływanie podatków jako bodźców do określonego zachowania, sprawiedliwość opodatkowania, oraz pełnienie przez podatki funkcji stabilizacyjnej. Każdy z tych obszarów dodatkowo dotyczy wielu zagadnień szczegółowych, sugerując przy tym rozmaite rozwiązania w zakresie konstrukcji podatkowych. Wieloaspektowość ekonomii opodatkowania sprawia, że nie istnieje jedyna recepta na stworzenie ekonomicznie uzasadnionego systemu podatkowego, lecz wiele rozwiązań, między którymi istnieje możliwość wyboru. Wybór ten zależy natomiast od preferowania określonych wartości przez decydentów gospodarczych (przede wszystkim legislatorów) i najczęściej w praktyce ma charakter kompromisowy nie zadowalający w pełni nikogo.
Obecnie przeżywamy okres zwiększonego zainteresowania rozmaitymi propozycjami zmian w systemie podatkowym, mniej lub bardziej uzasadnionymi teoretycznie, co szczególnie widoczne jest przy okazji debat budżetowych i wyborów parlamentarnych. W ostatnich latach szczególnie burzliwie komentowane było między innymi wprowadzenie: podatku liniowego, rozwiązań prorodzinnych czy podatku katastralnego. Niestety dyskusja ta jest często zdominowana przez zagadnienia natury prawnej lub politycznej, a stosunkowo rzadko przez argumentację ekonomiczną. Sytuacja ta jest rezultatem, z jednej strony braku powszechnej znajomości teoretycznych podstaw ekonomii opodatkowania, zaś z drugiej skoncentrowaniem dyskusji na praktycznych problemach interesujących podatników (dostosowanie zachowania do zmian prawa) lub zapewnieniem odpowiedniego poziomu dochodów budżetowych (spojrzenie właściwe dla aparatu skarbowego).
Opodatkowanie rodziny
Opodatkowanie rodziny dotyczy generalnie wpływu podatków na rodzinę z uwzględnieniem sytuacji rodzinnej przy kształtowaniu obciążenia podatkowego. Przeważnie analizy tych zagadnień koncentrują się na podatkach dochodowych, a wyjątkowo również na podatkach majątkowych. Podatki generalnie wpływają na rodziny w różnorodny sposób, mogą zachęcać do zawierania małżeństw i wpływać na zwiększenie trwałości związków małżeńskich, ale także działać całkiem przeciwnie, o czym świadczą przykłady badań amerykańskich (efekty takie występują, choć jak można było oczekiwać, są one stosunkowo niewielkie w stosunku do innych zmiennych). Podatki wpływają także na decyzje o posiadaniu dzieci, przy czym w świetle prezentowanych badań dotyczy to raczej decyzji o wyborze momentu posiadania dzieci, niż rezygnacji z posiadania dzieci w ogóle, względnie zmniejszenia ilości dzieci w rodzinie.
Jak się okazuje, można też oceniać wpływ podatków na skłonność do pracy małżonków. Wnioski wypływające z tego typu analiz najczęściej wspierają tezę o niekorzystnym wpływie łącznego opodatkowana małżonków na skłonność kobiet pozostających w związkach małżeńskich do podejmowania pracy zarobkowej, oraz uzasadniają dyskryminację podatkową mężczyzn pozostających w takich związkach (z uwagi na niską elastyczność dochodową podaży pracy mężczyzn). Natomiast analizy dotyczące sprawiedliwości opodatkowania wspierają stosowanie rozmaitych przywilejów dla rodzin (związków sformalizowanych lub nawet niesformalizowanych) aby wyrównać ich straty użyteczności wywołane opodatkowaniem z podatnikami nie posiadającymi rodzin.
Opodatkowanie majątku
Opodatkowanie majątku i jego przepływów jest zagadnieniem kontrowersyjnym. Zwolennicy tego rozwiązania podkreślają argumenty sprawiedliwościowe (dlaczego bowiem jedni podatnicy mają czerpać nieopodatkowane korzyści z majątku, gdy inni uzyskują dochód podlegający opodatkowaniu, tym bardziej że korzystają w większym stopniu z usług państwa - jest to tzw. argument odnoszenia korzyści). Przeciwnicy natomiast wskazują, że opodatkowanie bogactwa obniża oszczędności i przyszłe inwestycje, stanowi podwójne opodatkowanie, albowiem odnosi się do majątku, który został zgromadzony (lub jest otrzymywany) wcześniej jako dochód po opodatkowaniu. Dyskusję utrudnia też łatwość unikania wielu tego typu podatków i ich niewielkie znaczenie fiskalne (podatki te często stanowią podrzędne źródło dochodów samorządowych).
Unikanie opodatkowania i zmniejszanie obciążenia podatkowego
Podatnicy generalnie nie lubią płacić podatków, stąd istnieje silna pokusa do unikania płacenia podatków. W ekonomii opodatkowania najczęściej wyróżnia się w związku z tym dwa zjawiska: unikanie (omijanie) legalne (tax avoidance) i unikanie (uchylanie się od płacenia) nielegalne (tax evasion). To pierwsze wiąże się z wykorzystaniem dostępnych możliwości zgodnego z prawem obniżenia zobowiązania podatkowego, na przykład przez wykorzystywanie ulg i zwolnień, przenoszenie produkcji do krajów o niższym opodatkowaniu itp., natomiast to drugie polega na ukrywaniu działalności opodatkowanej, wbrew normom prawnym.
Ekonomiczne ujęcie problemu uchylania się od płacenia podatków najczęściej odwołuje się do teorii gier, gdzie po jednej stronie występuje podatnik (przynajmniej potencjalny), zaś po drugiej stronie mamy aparat skarbowy. Podmiot będzie generalnie unikał płacenia podatków, jeżeli potencjalne korzyści będą większe niż koszty związane z możliwością złapania i zapłacenia kary. Jak okazuje się ustalenie wysokiej kary w przypadku przyłapania wcale nie zapewnia skuteczności w ściąganiu podatków przez fiskusa. Dlatego też wysiłki badaczy koncentrują się na znalezieniu czynników poprawiających ściągalność podatków. Część tych czynników ma charakter pozaekonomiczny (np. psychologiczny), co dość dobrze tłumaczy sprzeczne rezultaty uzyskiwane przez ekonomistów.
Jednocześnie poszukuje się rozwiązań dotyczących optymalizacji obciążenia podatkowego w przypadku firm jak i zwykłych obywateli. Działania tego typu w przeciwieństwie do uprzednio omówionych nie są sprzeczne z prawem. A ich wykorzystanie sprzyja konwergencji systemów podatkowych w różnych krajach, jak też wewnątrz krajów, pomiędzy podmiotami płacącymi podatki według zróżnicowanych zasad.
Równość i efektywność opodatkowania
Jednym z najbardziej dyskutowanych problemów ekonomii opodatkowania jest uwzględnienie w konstrukcjach podatkowych zarówno przesłanek efektywności, jak i jednocześnie równości (sprawiedliwości) opodatkowania. Zadanie to jest trudne o tyle, że równe traktowanie podatników zależy od tego, co się rozumie pod tym pojęciem. W skrajnych przypadkach równość oznacza, albo taką samą kwotę płaconego podatku przez każdego z podatników (np. pogłówne), albo progresywność opodatkowania pozostawiającą podatnikom taką samą użyteczność po opodatkowaniu. Te rozwiązania oprócz problemów natury technicznej i politycznej nie są jednak także efektywne w sensie ekonomicznym.
Efektywność opodatkowania również nie jest rozumiana w sposób jednoznaczny. Tradycyjne ujęcie za efektywne opodatkowanie uważało podatki wydajne (dające jak największe dochody przy danych kosztach) oraz powodujące jak najmniejszą bezużyteczną stratę społeczną (przykładowo: stratę z dostarczania mniejszej produkcji po wyższej cenie spowodowanej podatkiem). W nowoczesnym ujęciu (teorie efektywnego opodatkowania) efektywne podatki to takie, które maksymalizują funkcję użyteczności społecznej (zakładając, że takowa istnieje) przy istniejących ograniczeniach.
To nowsze ujęcie, jak można zauważyć, może uwzględniać również preferencje dla równości włączone do funkcji użyteczności, a tym samym starać się pogodzić wybór dokonywany przez społeczeństwo i efektywność. Jak jednak wykazali Mirrlees i Diamond progresywność opodatkowania, zależy w znacznej mierze od preferencji danego społeczeństwa. Społeczeństwa o bardziej egalitarnym nastawieniu powinny preferować, nie tylko wyższe przeciętne opodatkowanie, ale również mniej zróżnicowane ze względu na elastyczność popytu na dobra. Najbardziej wyrównane podatki powinny być w społeczeństwie realizującym zasadę sprawiedliwości Rawlsa, określaną jako maximin, czyli maksymalizującym użyteczność jednostki znajdującej się w najgorszym położeniu. Jednocześnie dobra o mniej elastycznym popycie powinno opodatkowywać się bardziej, niż te o popycie elastycznym.
Generalnie warto pamiętać, że problem efektywności podatkowej najczęściej dotyczy podatków dochodowych oraz opodatkowania konkretnych dóbr, a w mniejszym stopniu innych rodzajów podatków. Zagadnienia równości (względnie sprawiedliwości) najczęściej natomiast dotyczy podatków dochodowych i majątkowych, ponieważ w nich najbardziej odzwierciedlona jest indywidualna sytuacja podatnika.
Zagadnienia wzajemnych relacji efektywności i równości, rodząc wiele kontrowersji, stwarzają też możliwość do rozwijania się całkiem innych podejść do opodatkowania, np. problemu politycznej efektywności opodatkowania. Jak się bowiem okazuje manipulowanie podatkami w cyklu politycznym jest również źródłem znacznego marnotrawstwa środków oraz prowadzi do pokrzywdzenia grup słabszych politycznie. Ten kierunek rozważań stanowi swego rodzaju ujęcie alternatywne, wobec tradycyjnej argumentacji efektywnościowej, wpierając spłaszczenie skali podatkowej i likwidację ulg, jako elementów pogarszających efektywność systemu podatkowego.