Antonio GRAMSCI (1891-1937)
Książki: Zeszyty Więzienne 1948-1951
Narodowość: Włoska
Gramsci był przywódcą i założycielem Włoskiej Partii Komunistycznej oraz głównym twórcą jej programu.
W swoim kapitale Marks przewidział wszystko, co można było przewidzieć. Nie przewidział, bo nie mógł, wojny europejskiej i jej konsekwencji, jaką było ogromne przyspieszenie rozwoju świadomości mas. To sprawiło, że odkryte przez Marksa prawa historyczne, w poprzednich warunkach prawdziwe, w nowych okolicznościach mogły być zakwestionowane.
We Włoszech nie doszło do zmian, ruch komunistyczny doznał klęski. Wymagała ona rachunku myślowego. Gramsciego motywowała chęć zrozumienia zdarzeń, które przebiegały przed jego oczyma i z jego udziałem, na rozległym tle procesu dziejowego. Jak się staje historia? Jakie prawa rządzą jej biegiem? Jaką rolę pełni w niej czynnik ludzki? Etc.
Podzielił on siły społeczne dychotomicznie na dominowane i dominujące, kierowane i kierujące. Pierwsza z nich - „masy” - stanowi biegun poddaństwa i podległości. „Lud” jest „ludem” o tyle, o ile składa się z warstw „podporządkowanych”. Ci, co przezwyciężyli „potoczny rozsądek” stają się wyłączeni z „mas”, lud, który zyskuje samoświadomość, przestaje jakby być „ludem” - Gramsci darzy go wówczas osobliwą nazwą „ludu-narodu” (popolo-nazione). Raz zdefiniowawszy „masy” jako warstwy nieświadome, wyłącza on z nich grupy świadome. Jest to warunek konsekwentnego ujęcia „mas” jako jednego z biegunów opozycji, rozpatrywania ich w kontekście problematyki hegemonii.
Hegemonia może mieć dwojaką postać: panowania lub kierowania. Tym dwu formą odpowiadają dwa systemy instytucji: „społeczeństwo polityczne” oraz „społeczeństwo obywatelskie”. To pierwsze działa za pomocą siły i sankcji, to drugie odbywa się bez sankcji, kształtując opinię publiczną, światopoglądy, normy postępowania, zasady moralne itd. W carskiej Rosji proletariat prowadził walkę w warunkach silnego „społeczeństwa obywatelskiego” i amorficznego, nierozwiniętego „społeczeństwa obywatelskiego”. Lenin zatem swoja koncepcję hegemonii-dyktatury tworzył biorąc pod uwagę tę właśnie sytuację Wschodu: strategię walki opierał na modelu „wojny manewrowej”. Jednakże na Zachodzie sytuacja jest inna. Tam „społeczeństwo obywatelskie” ma strukturę bardzo złożoną i ogromnie odporną - niby system okopów w nowoczesnej wojnie, który pozwala nawet w przypadku przerwania frontu prowadzić skuteczne działania obronne. Dlatego w tej sytuacji należy „wojnę manewrową” zastąpić „wojną pozycyjną”, pozwalającą przezwyciężyć opór tego nowoczesnego systemu obronnego. Instrumentarium tego drugiego rodzaju społeczeństwa (radio, prasa, wydawnictwa, stowarzyszenia etc.) pozwala warstwie dominującej sprawować pełną, tzn. nie tylko polityczną, ale także kulturalną hegemonię, zapewniając sobie „przyzwolenie” mas na typ sprawowanej przez siebie władzy.
Co może przeciwstawić ze swej strony ruch opozycyjny temu imponującemu systemowi okopów i fortyfikacji grupy panującej? - pytał Gramsci i odpowiadał: ducha rozłamu (scisione), czyli stopniowe uzyskiwanie samowiedzy, tworzenie własnego światopoglądu, kształtowanie odrębnej osobowości historycznej. Musi to być „ruch zbiorowy”, zmierzający do wszechstronnej emancypacji ludowych mas.
Emancypacja ta nie może się jednak dokonać wysiłkiem samego ludu. Niezbędny jest do tego udział inteligencji. U Gramsciego inteligencją jest grupa ludzi pełniących funkcje intelektualne w społeczeństwie. Inteligencja jest przeto nie tylko warstwa ludzi „myślących”: uczonych, twórców, ale także - a raczej przede wszystkim - warstwa ludzi funkcjonujących w roli społecznego mózgu, nadającego charakter i kierunek rozwojowi społeczeństwa, a więc kierowników-organizatorów, ideoologów-organizatorów, polityków-organizatorów, techników-organizatorów. Funkcje tej warstwy polegają na pełnieniu służby w aparacie przymusu oraz na urabianiu spontanicznej aprobaty mas dla kierunku nadawanego przez grupę rządzącą.
Własną inteligencję mogą wszakże wytworzyć także warstwy podległe. Stanowi ona wówczas elitę intelektualną organicznie związaną z daną klasą, reprezentację wyrażającą jej interesy, potrzeby, świadomość. Autonomiczna świadomość kulturalna w początkowym stadium - twierdzi Gramsci - może się stać własnością mas jedynie za pośrednictwem „elity”, u której światopogląd zawarty implicite w działalności ludzkiej przybrał już w pewnej mierze postać konsekwentnej i usystematyzowanej świadomości oraz sprecyzowanej i zdecydowanej woli.
Istnienie inteligencji-elity jest więc konieczne, aby masy dźwignęły się z kulturalnego poddaństwa. Jednak jeśli wzajemny związek między elitą i masami ma być dla mas użyteczny, inteligencja musi być organicznie z tymi masami związana, musi tworzyć z nimi rzeczywistą wspólnotę kulturalną. Inteligencja ma więc oddziaływać jako witalny ferment wewnętrzny sprzyjający krystalizowaniu się tego, co owe masy w sposób embrionalny i nieuporządkowany skłonne są sądzić o świecie i życiu, czyli krytycznie opracowywać i nadawać jednolitą, przemyślaną formę problemom, wypływającym z działalności praktycznej, z doświadczenia, z życia mas. Tylko wtedy „społeczeństwo obywatelskie” - główny teren gry o świadomość ludzką - służyć będzie upodmiotowieniu mas ludowych.
Podjęta w Zeszytach więziennych próba filozofowania jest ambitna. Zmierza ona do ukonstytuowania filozofii praktyki - bo tą jest dla Gramsciego marksizm - w nowym okresie jako autonomicznej, oryginalnej konstrukcji myślowej, zdolnej do wypełnienia treścią umysłowo-moralną przyszłej ery socjalizmu i nadania w niej kierunku i sensu ludzkim działaniom.