METODA IKONOLOGICZNA W BADANIACH NAD SZTUKĄ

Erwin Panofsky - metoda ikonologiczna Dzieło sztuki jest zespołem znaków o określonym znaczeniu, zatem jego treściowa interpretacja musi być interpretacją semantyczną. 3 etapy:

1. opis preikonograficzny - interpretacja semantyczna przedmiotowa i wyrazowa przez interpretację układu elementów przedstawiających, poznanie przedmiotów przedstawionych, ich układów oraz ich elementów wyrazowych (np. Ostatnia Wieczerza Da Vinci - grupa mężczyzn za stołem). Potrzebne - doświadczenie życiowe, ew. wiedza historyczna (historia stylu)

2. analiza ikonograficzna - dotyczy konwencjonalnego znaczenia przedmiotów i faktów przedstawionych (znaczenie ilustracyjne, symboliczne, alegoryczne, typologiczne itd.). Typowe obrazy, storie, alegorie (np. opowieść biblijna, temat Ostatnia wieczerza). Potrzebna - znajomość źródeł literackich (Biblia, filozofowie etc.), znajomość repertuaru i historii typów ikonograficznych.

3. interpretacja ikonologiczna - odczytanie dzieła jako zjawiska historycznego, dokumentu, symptomu. Oczytanie `wewnętrznego znaczenia', które dzieło sztuki ma jako `forma symboliczna' (Cassirer) (np. Ostatnia wieczerza jako dokument osobowości Leonarda lub kultury włoskiego Odrodzenia lub szczególnej postawy religijnej)

Ikonologia - metoda integralnej interpretacji dzieła sztuki w jego pełnym historycznym powiązaniu, ale przy oparciu interpretacji przede wszystkim na analizie treści.

Relacja ikonologia-ikonografia jak etnologia-etnografia (Riegel - pojęcie `woli artystycznej', Dworak - historia sztuki jako historia umysłowości).

• pseudomorphosis - proces stapiania się klasycznych motywów artystycznych z nowymi znaczeniami, często chrześcijańsko-moralnymi (np. typ `niewidomy Cupido' i `ojciec Czas').

Instytut Warburga (Hamburg-Londyn)

2

II definicja (Hans Sedlmyar): termin `ikonologia' może być rozumiany rzeczowo i metodologicznie; w pierwszym wypadku jest to „ogólny sens dzieła ukazany i wyjaśniony w swym powiązaniu; w drugim jest to integralna i wyjaśniająca ikonografia, gdy zwykła ikonografia jest cząstkowa i opisowa.

W ujęciu teoretycznym Panofsky'ego każdy obraz ma swoją ikonologię, gdyż interpretacja 3 stopnia może być stosowana, nawet, gdy obraz nie ma drugiej, konwencjonalnej warstwy znaczeniowej. Węższe ujęcie - zawężanie metody do odczytywania drugiej warstwy dzieł - znaczeń symbolicznych i alegorycznych.

Sukces badań ikonologicznych - uznanie architektury za przedmiot interpretacji treściowej (Panofsky - Architektura gotycka i scholastyka, Otto von Simson - Katedra gotycka).

Zarzuty wobec metody ikonologicznej:

1. brak estetycznego wartościowania dzieł

2. `naciągana' interpretacja, przypisywanie dziełu sztuki obcych mu treści

3. `ikonologia totalna' np. renesansu (każde dzieło ma głębszą treść)

! problem - pojawienie się w renesansie `utajonej symboliki' (Panofsky)

POLSKA HISTORIA SZTUKI WOBEC METODY IKONOLOGICZNEJ

Zofia Ameisenowa, Jan Białostocki, Lech Kalinowski

1882 - katedra HS na UJ (M. Sokołowski). Badania głównie sztuki polskiej. Metoda filologiczno-historyczna, wzbogacana elementami komparatystyki formalnej (podobnie jak szkoła wiedeńska)

Lwów 1893 (J. Boloz Antoniewicz) historia sztuki nauką najbliższą filologii, cel obu - wyjście poza analizę wątków tematycznych, skupienie badań na formie, wyrażającej myśli i uczucia ludzkie. Dzieło sztuki jako twór autonomiczny wobec czasu powstania (ahistoryczny formalizm)

Zofia Ameisenowa (1897-1967) - szefowa Zbiorów Graficznych Biblioteki Jagiellońskiej, związana z Biblioteką Warburga. Prace o malarstwie miniaturowym, sztuce żydowskiej, historii nauki.

Lech Kalinowski (ur. 1920) `Geneza Piety średniowiecznej', Treści artystyczne i ideowe Drzwi gnieźnieńskich/Kaplicy Zygmuntowskiej', `Ikonologia czy ikonografia'.

Jan Białostocki (1921-1988) - `Metoda ikonologiczna w badaniach nad sztuką', uczeń Panofsky'ego. Wprowadził terminy `modusu' i `tematu ramowego'.

SŁOWO I OBRAZ

Benedetto Croce - estetyka jako nauka o ludzkiej ekspresji, czyli jako linguistica generale.

Semiologia - sprowadzała mit, religię, sztukę, naukę, prawo do wspólnego mianownika, widząc w nich różne aspekty znaku

Strukturalna lingwistyka - próbowała narzucić literaturze i dziełom innych sztuk, produktom różnych dziedzin kultury kategorie właściwe językowi.

Nie tylko językoznawcy i semiologowie, lecz także niektórzy historycy sztuki wprowadzili do rozważań nad dziełami sztuki pojęcie języka wraz z pojęciami zależnymi, takimi jak składnia czy słownictwo (np. R. Bianchi Bandinelli)

Mieczysław Porębski wyróżniał badania semiotyczne i badania ikoniczne nad dziełami sztuki. Te pierwsze, zbieżne z orientacją semiotyczno-semiologiczną, pojmują kazde kulturowe zachowanie i wytwór, a w szczególności każde dzieło sztuki jako tekst, to jest znaczącą kombinację odrębnych, dających się z góry ustalić i przewidzieć, bo przynależnych do określonego systemu znakowego (odczytania warstwy znaczeniowo-tekstowej). W metodzie ikonicznej dzieło sztuki `jest czymś więcej niż tekstem, jest obrazem

Sztuka	Język
Umiejętność wytwarzania przedmiotów ekspresyjnych i estetycznie atrakcyjnych	Umiejętność porozumiewania się
Umiejętność, której technikę i zasady trzeba opanować, sztucznie tworzone reguły	Umiejętność powszechna i naturalna, powszechne reguły poprawności

Ernst H. Gombrich (1972) - 3 funkcje języka: reprezentatywna (opisowa), ekspresyjna (emotywna), wzywająca (konatywna). `Obraz wizualny odznacza się największymi walorami w zakresie funkcji wzywającej, jego użyteczność ekspresyjna jest już problematyczna, zaś nie wspomagany (przez napisy lub dodatkowe informacje) pozbawiony jest w ogóle możliwości dorównania reprezentacyjnej funkcji języka (zawodzi jako środek narracji)'

Porębski - brak systemu pierwotnego wobec systemu modelującego, za jaki uważa się sztukę. Sztuki wizualne jako odrębne jednostki sensu znaczonego czytelnego wprost na zasadzie bliższych czy dalszych analogii wglądowych (motywy). Z nich tworzą się obszerniejsze znaczone całości (tematy)

Sztukom wizualnym odpowiada nie język, lecz inny wtórny system modelujący - literatura. Na płaszczyźnie motywów, tematów, symboli może mieć związki ze sztukami wizualnymi. Obraz i poemat należą do różnych światów. Mają inną substancję i inną egzystencję. Poza sferą tematów jedyne, co może je łączyć, to najogólniejsze zasady budowy i niektóre funkcje.

SYMBOLE I OBRAZY

A. Riegl: `sztuki plastyczne interesują się nie treścią zjawisk, lecz sposobem, w jaki się ona ujawnia, samej zaś treści dostarczają im poezja bądź religia'

A. Warburg: `każda próba wyrwania obrazu z jego powiązań z religią i poezją, liturgią i teatrem oznacza przecięcie dopływu niezbędnych dlań soków życiowych' - zrozumienie obrazu nie jest możliwe bez wzięcia pod uwagę wszystkich czynników złożonego procesu kulturotwórczego, którego obraz jest wynikiem.

Obraz - przedmiot idealny, kształtowany w jakimś momencie przez wyobraźnię indywidualnego człowieka, jako wyraz pewnych treści wspólnych jakiejś grupie, przekazywany następnie środkami właściwymi dla rozmaitych dziedzin kultury i stający się elementem świata społecznej wyobraźni (ikonosfery).

W obrazie wizualnym tkwią szczególne wartości ekspresyjne: `gdyby mógł być opowiedziany słowami, nie trzeba by go było malować ni rzeźbić' (J. Burchardt)

M. Eliade - obraz pełni funkcje kosmologiczne, antropologiczne i psychologiczne.

Jest formą, dzięki której człowiek może pojąć rzeczywistość absolutną.

Jest wieloznaczny i jednoznaczne myślenie pojęciowe nie umie go pojąć; `prawdziwy jest jako zespół znaczeń, nie zaś jedno z jego znaczeń bądź jeden tylko z licznych planów odniesienia'.

! `w podświadomości współczesnego człowieka krzewi się nadal mitologia'

C.G. Jung - sprowadzał fakt ustawicznego powracania pewnych przedstawień i symboli w sztuce różnych epok, ludów i kręgów kulturowych do niezmiennej struktury ludzkiej psychiki. (archetyp-obrazy archetypiczne, zbiorowa nieświadomość)

Tematy ramowe - repertuar obrazów o intensywnym ładunku treściowym i emocjonalnym, ekspresyjnym, wyrażające i podkreślające zasadniczą ideę stylu (np. król i pory roku w scholastyce i katedrach). Trwałe, od starożytności. Np. uskrzydlona postać ludzka, jeździec.

IKONOLOGIA CZY IKONOGRAFIA?

Nazwa ikonologia - dialog Platona Faidros' - mówienie przy pomocy obrazów (w sensie przenośnym.

Cesare Ripa (1560-1625) - tytuł słownika o układzie alfabetycznym, służącego do obrazowego przedstawiania pojęć ogólnych, głownie z dziedziny moralności, ale i innych, za pomocą alegorii, personifikacji i atrybutów. Był to podręcznik retoryki, mroźniej nabrał znaczenia wzornika alegorii i personifikacji przeznaczonego dla artystów.

J. Winckelmann - rozprawa o `alegorii'

1. znaczenie ikonologii - charakter normatywny, wzorcowy, pozwalający umieścić barokowe ikonologie na linii rozwojowej tematycznych i formalnych pomocy artystycznych

2. znaczenie - metoda badania dzieła sztuki, termin z dziedziny praktyki naukowej.

A. Warburg (1912) interpretacja malowideł w Palazzo Schifanoia w Ferrarze

Pierwszy wprowadził do nauki termin ikonologia i posłużył się nim na określenie odrębnej metody holenderski historyk sztuki Godeferdius Johannes Hoogewerff. Wyróżnił 4 rodzaje postępowania w stosunku do sztuki:

1, studia historyczne, które traktują dzieje sztuki jako rozdział dziejów cywilizacji ludzkiej

2. spostrzeżenia o charakterze praktycznym, dotyczące zewnętrznych jakości lub też właściwości technicznych dzieła sztuki

3. rozważnia o charakterze spekulatywnym, mające na celu rozumienie i ocenę estetyczną zjawisk artystycznych

4. studia ikonologiczne, określone jako należące do `czwartego wymiaru'

Ikonografia ma charakter opisowy i inwentaryzacyjny (jak geografia i kosmografia), ikonologia bada pochodzenie i ustalenie ewolucji typów ikonograficznych oraz tłumaczy w sposób systematyczny rozwój tematów (jak geologia i kosmologia)

Ikonografia - termin użyty przez Stracona i Dionizego Areopagitę na oznaczenie opisu - przedstawienia obrazowego w sensie nie przenośnym. W literaturze o sztuce wyst od 2 połowy XVII w znaczeniu zbioru portretów wybitnych osób w starożytności i współczesnych, opatrzonego bibliograficznymi wyjaśnieniami. Od początku XVI w. termin Icones określał też wyobrażenia scen z życia Chrystusa i świętych. Icones to też w XVI i XVII w. zbiory podobizn roślin i zwierząt. W XIX w wykształciła się ikonografia portretowa (nauka pomocnicza historii), ikonografia sakralna (nauka pomocnicza historii sztuki chrześcijańskiej), ikonografia przyrodnicza (nauka pomocnicza botaniki i zoologii)

We francuskiej Encyklopedii (XVIII w.) ikonografia to ;opis obrazów lub rzeźb, posagów antycznych z marmuru i brązu, popiersi, półpostaci, penatów, malowideł freskowych, mozaik i dawnych miniatur'. Ikonologia to `nauka odnosząca się do postaci i przedstawień tak ludzi, jak bogów. Ona to przypisuje każdemu z nich jemu właściwe atrybuty w celu odróżnienia ich od siebie.'

Stanowisko badawcze Warburga, Frmmholda i Hoogewerffa przyczyniło się ostatecznie do zastąpienia w 1 tercji XX w. tradycyjnie pojętej ikonologii przez nową ikonologię jako metodę wyjaśniania symbolicznych i alegorycznych przedstawień sztuki minionej.

6

---