Happening i performance w kontekście społeczeństwa i polityki.
Różnicę HAPPENING A PERFORMACE najprościej wytłumaczyć w następujący sposób:
P. to działalność, która sprowadza się do działania performera, który performuje - jak np. w futuryzmie (teatr, muzyka, hałas, wygłaszanie wierszy). Performance oparty jest o jakiś plan, napisany wcześniej. Rola publiczności ogranicza się do siedzenia i patrzenia - nie biorą w zaplanowanym wydarzeniu czynnego udziału. Inaczej rzecz ma się z H., który z reguły opiera się na jakimś odgórnym założeniu, ale nie na planie przebiegu. H. angażuje widownię, zmusza ich do współuczestnictwa w wydarzeniu, którego przebieg nie jest z góry przewidziany.
HAPPENING: rozwijał się w CZASIE i PRZEMIJAŁ, nie pozostawiając śladu. Inspiracja płynęła tu z codziennego życia w latach 60. XX wieku - miał przełamywać izolację sztuk plastycznych w relacji sztuka a życie oraz w stosunku między plastyką a innymi dziedzinami.
To NIE „KIERUNEK”, ale rodzaj OTWARTEJ POSTAWY TWÓRCZEJ wobec świata. Bardzo podobnie jak w pop-arcie, artyści happeningowi wykazywali się wrażliwością na procesy społeczne ujawniane przez ośrodki naukowe (Czartoryska Urszulka podaje tu przykład socjologów). Artysta był tym, który wyzbywał się wstydliwości i umowności, oczekiwał na reakcję widzów wobec przełamywania spraw „tabu”. Przełamywał także konwencję przedmiotu artystycznego - ANTYESTETYZM.
HAPPENINGU NIE MOŻNA ZAMKNĄĆ W MUZEUM - jak napisałam wyżej - rozwijał się w czasie i przemijał - był zjawiskiem efemerycznym, łamał konwencję wernisażu i wystawy. Był dosłownie cytatem z życia (bez cudzysłowu, jak na przykład ready mades, które niby były z życia, ale - po ulokowaniu ich w muzeum - były cytatami codzienności, ale wziętymi w cudzysłów). To WIDZ DECYDUJE O EGZYSTENCJI DZIEŁA - zarówno na płaszczyźnie „dziania się”, jak i „przetrwania” - istnienia w zbiorowej pamięci społeczeństwa. Strukturę H określały poszczególne zdarzenia (events) nie łączące się w określoną, rozwijając się narrację. Materią było tu czyste „dzianie się”
HAPPENING A TEATR - różnica tkwi w relacji między widzem a wykonawcą.
TERMIN HAPPENING - 1958 r. - publikacja dla studentów.
POCZĄTKI (tata John Cage):
Zjawisko to rodzi się w Black Mountain College (dalej jako BMC) - Aleksander Schawinsky Danse Macabre 1938 (performance).
1952 - John Cage, 4'33'' ciszy (pomysł już w 1947, bo na podobny pomysł wpadł Yves Klein z mononutą). Istotna rola partytury (potem także Fluksus). Był to rodzaj performance: pianista siedział przez 4 minuty i 33 sekundy przed fortepianem i nie dotykał klawiszu, po czym ukłonił się i zszedł ze sceny. Cisza wyła tu wykorzystana w skrajnej postaci, wskazując na ważny dla dźwiękowego działo aspekt teatralny. Cage w latach 40. XX studiował zen - sztuka nie powinna być wydzielona z życia. Artysta powinien powstrzymać się od ingerencji w dzieło, które winno wyrastać z samego życia (tu łatwo zauważyć to rozróżnienie happening a performance, Cage był zwolennikiem H., uważał, że jest pomysł, ale potem niech się dzieje, artysta nie może ingerować w to, co „wykluje się” w czasie, w toku działń, czy raczej współdziałań artysty i widzów).
1952 - (BMC) Happening bez tytułu - współpraca: J. Cage i R. Rauschenberg. (sytuacje: tancerka tańczyła między krzesłami, pies ją gonił, Cage, stojąc na drabinie, udzielał wykładu dotyczącego zen, Rauschenberg włączał reflektory - biel i galaretka. Bez scenopisu - działo się!).
1959 - 18 happeningów w 6 częściach, galeria w NY - Allan Kaprow (uczeń Cage'a w BMC). Mała przestrzeń na piętrze galerii, wydzielona plastikowymi ekranami tak, że powstały trzy pomieszczenia. Zaproszenie odbywało się w 2 etapach (za drugim razem rozesłano do widzów fragmenty przedmiotów, przez co wciągano widza do akcji - happening). Podczas happeningu widzowie zwracali twarze w różnych kierunkach, przez co nie mogli doświadczyć percepcji wydarzenia za jednym razem (charakterystyczne dla tego typu wydarzeń). Wydarzenie składało się w 6 części, podczas jednej działy się (bo nie można w tym przypadku użyć słowa „wystawiano”) po 3 happeningi jednocześnie - w każej z wydzielonych części. „Aktorzy” dawali dźwięki koncertowe, do których dołączone były inne dźwięki, np. syrena okrętowa. Początek i koniec każdej części oznaczony był dzwonkiem, a każda z przerw trwała po 15 minut. Publiczność mogła się angażować, ale oklaski mogły zaistnieć dopiero na sam koniec. I tutaj pojawia się problem, bo w tytule Kaprow zawarł słowo happening, a więc zakładał nieprzewidziane działanie i ingerencję publiczności. Ale później okazało się, że Kaprow napisał scenariusz i kazał grajkom ćwiczyć. Działanie publiczności też ograniczono, bo np. nie mogli klaskać kiedy chcieli.
ROLA ZDARZEŃ PRZYPAKDOWYCH - PUNKT SPORNY - Cage a Kaprow: JCage był jak najbardziej za przypadkiem w wydarzeniach (happening). Z Kaprowem sprawa jest trudniejsza Kaprow bardzo cenił Pollocka, jego zdaniem happening odpowiadał na problemy natury konceptualnej, zawarte w dziele czy wypowiedziach Pollocka (czynnik czasu), musiał zatem zakładać scenariusz, z góry zakładać przekaz.
1960 - Robert Whitman American Moon - Reubeb Galleny New York, koncentryczne korytarze miały sprowokować uczucie bycia kosmonautą w przestrzeni międzygalaktycznej.
1961 - Claes Oldenburg, Fotki z miasta - rozsyłał swoim znajomym. Erotyka plus przemysł zbrojeniowy plus współczesne jemu miasto. Ray Gun jako substytut NY i fallusa.
1962 - Dziedziniec - Alan Kaprow - jako miejsce wybrał zdewastowany tani hotel, a widzów wyposażył w miotły. (czyli - jak widać - zakładał rolę widzów - być może w końcu go JC przekonał).
1963 - Drzewo - Allan Kaprow - na farmie Georga Segala - (w związku z tzw. Festiwalem ziemniaka - Krytyka mówiła: piknik rodzinny - nie: happening. Chodziło o konfrontację człowieka (wyposażonego w drzewo) z maszyną (pierwotnie miały to być jakieś buldożery, traktory czy inne potwory, a skończyło się na samochodach). FESTIWAL ZIEMNIAKA JAKO 1. FESTIWAL FLUKSUSOWY.
FLUKSUS / INTERMEDIA - happening jako jeden z nowych narzędzi sztuki współczesnej. Większość ich „spektakli” opierała się na muzyce, ważne były także doświadczenia poezji wizualnej. Ruch Fluksusu nie przetrwał w zasadzie dłużej niż trzy lata, chociaż postawa sprzeciwu wobec sztuki zaproponowana przez uczestników ruchu jest widoczna nawet dzisiaj. Ok. 1965 nastąpił częściowy rozpad (po powrocie Maciunasa do NY) s powodu uczestnictwa niektórych artystów w oficjalnym już widowisku happeningowym. (W koncertach Fluksusu brał udział m.in. J. Beuys)
MANIFEST (tendencja a nie kierunek; tatą jest John Cage) - George Maciunas (czyt. Macziunas, bo był naszym bratem Litwinem). Uważa się, że Maciuas wykreował Fluksus „jak taki” (od łac. Płynnu i niedookreślony). Maciunas pisał: Wyczyścić świat z burżuazyjnej choroby, kultury intelektualnej i komercyjnej! Promować rzeczywistość pozaartystyczną! Przeprowadzić rewolucję społeczną i wyplenić pojęcie sztuki wysokiej! Sztuka nie może być tworzona przez artystę! (chodzi tu o mit artysty-geniusza). Sztuka ma być tworzona przez wszystkich dla wszystkich.
Przedsięwzięcie Maciunasa - nowojorska galeria AG, a w 1965 Fluksus Shop - okazał się ekonomicznym niewypałem, bo nikt tam nie chciał kupować.
Publikacje i pudełka: 1964 - Fluksus 1 - partytury tego, co miano odegrać. (pudełka takie zapoczątkował Marcel Duchamp).
1961 - George Maciunas - Exit - sztuka i życie (niwelacja różnicy)
1962 - George Brecht - Solo na flet - opierał się na rozłożeniu i złożeniu fletu.
1965 - George Maciunas - Historia krzesła - na krześle leżał czerwony zeszyt, a każdy, kto siedział na tym krześle, mógł sobie coś do czerwonego zeszytu wpisać - historia realnego, używanego przedmiotu, czyli po raz kolejny dzieło staje się tożsame z rzeczywistością, a sztuka z życiem.
1965 - Maciunas zakłada Fluksus Shop. Przez cały rok nic tam nie sprzedano.
(Dick Haggins - tzw. DANGER MUSIC (szerszy termin niż F. i Happ.) fortepian piłowany - muzyka. Wiąże się to z niekontrolowanymi reakcjami organizmu: fekalia, głuchota…) Muzyka hałasu, kiedy na Festiwalu Fluksusu zniszczono fortepian.
INTERMEDIA - nazwa tożsama do F. - 1961 - Something Else Press. Nazwa wiązała się z rozumieniem Fluksusu jako „sztuki między mediami (w rozumieniu Greenberga, jego czystości sztuki i specyfic objects).
EUROPA i JAPONIA (bez Polski):
Działania happenerów w Europie w większym stopniu niż w USA nawiązykały do tradycji sztuki.
YVES KLEIN (wybrałam tylko zagadnienia dotyczące happ. i perf.):
1948 - mononuta - muzyczny monochrom - zrealizowany w 1956. Jak napisała wyżej, JCage wpadł na pomysł o rok wcześniej, a zrealizował w 1952 - obaj studiowali zen.
1958 - La vide - pustka w galerii Iris Klert. (nawiąże później do tego Arman w 1960). Wystawia pustą przestrzeń. Rozdawano błękitne drinki, które powodowały błękitny mocz.
1958 - Żywy pędzel - u R. Godeta w mieszkaniu - prototyp tzw. Antropometrii, 1960.
1958 i 1982 - podświetlony łuk na planu de la Concorde, ale nie miał na to pozwolenia. Podświetluł oczywiście na niebiesko.
1960 - skok w próżnię - fotomontaż i zarazem manifest artystyczny.
1960 - Antropometrie - modelki jako żywe pędzle - performance (bo zaplanowane wydarzenie, scenariusz, bez nieprzewidzianych wydarzeń). Pędzel falliczny - pędzel jako kobieta.
Od 1960 Kosmogonie - seria akcji (trasa Paryż-Nicea; płótna na dachu samochodu, polane farbą, wystawione na działanie wiatru deszczu itd.)
(w 1960 powstaje też grupa Nowych Realistów)
1962 - Strefa niematerialna - kpił z rynku dzieł sztuki - Sprzedanie niematerialne akcji i wyrzucenie płatków złota do Sekawny.
AKCJONIZM WIEDEŃSKI - zalecam przeczytanie czterostronicowego artykułu, który wysłałam na maila.
1962 - Blut Orgel (Krwiste organy) - 01-04 czerwca - manifest. Zamurowali się na 4 dni w piwnicy: Adolf Frohner (instalacja ze staroci), Herman Nitsch(obrazy 7 akcji artystycznych, Obraz krwawych wnętrzności) i Otto Muehl (akumulacja śmieci). Ostatniego dnia ukrzyżowali jagnię (Cadaver) nad fotelem.
Herman Nitsch - Orgien Misterien Theater - Chciał dotrzeć do religijnego wydźwięku i tabu społecznego. Społeczeństwo austryjackie nie mogło sobie poradzić z udziałem w faszyzmie, rodzaj nieprzepracowanej traumy. Akcjonizm wiedeński pozwalał społeczeństwu krwawić zamiast mówić. W 196 ukrzyżował baranka (barake ofiarny jako figura archetypiczna).
Otto Muehl - Gerumplen Plastiken. Obrazy rupieciowe. W 1962 akcja wiązania kobiet - presja polityczna, środek społecznej opresji, uporządkowania. Orgia, erotyzm - wyjście z sytuacji.
Gunter Brus w 1964 roki akcję Ana - maluje za pomocą własnego ciała, pełny bólu gest przenosi na zewnątrz - wprowadza farbę do sztuki akcji. W 1964 quasi-okaleczenia. W 1965 robi akcję wiedeński spacer - (!) - maluje się na biało, a przez środek ciała robi czarną krechę, odzwierciedlającą podział społeczeństwa austryjackiego po wojnie. To, co niewypowiedziane. Zaczyna się kaleczyć naprawdę w 1966. Po akcji w 1968 (o której niżej) wyjeżdża z Austrii (nie pamiętam gdzie, ale chyba do Niemiec?) - w 1970 roku drastyczną akcję Próba rozerwania - prawdziwy ból, bo na koniec pada z wycieńczenia. Ból jako sposób przepracowania tego, co bolesne w psychice (społeczeństwa)
Rudolf Schwarzkogler - zaczyna od fascynacji Yvem Kleinem. Robił „akcje”, ale nie było na nich fidzów, tylko fotograf, który to dokumentował.
Akcja bodaj najważniejsza w ich wspólnym dorobku odbyła się w 1968 roku na wiedeńskim Uniwersytecie. Stanisław Ruksza twierdzi: „Jeżeli w Austrii nie było działań politycznych w !!! - 1968, to miała miejsce rewolucja kulturowa, za sprawą najsławniejszego wystąpienia akcjonistów”. Akcja ta nosi nazwę Sztuka rewolucja i odbyła się 7 czerwca 1968.Przebieg ustalono na podstawie protokołów policyjnych i ulotek. Po wstępnym referacie o możliwościach sztuki w państwie kapitalistycznym, odczytanym przez członka Socjalistycznego Austryjackiego Związku Studentów, artyści zaczęli równoczesne działania. Muehl lżył rodzinę Kennedych, Weibel czytał traktat o austryjackim ministrze finansów Korenie. Brus nacinał sobie żyletką klatkę piersiową i uda, wysikał się, wypił mocz i zwymiotował. Potem, podczas odśpiewania hymnu Austrri, wypróżnił się, wysmarował kałem i zaczął masturbować. Muehl biczował pasem żołnierskim obnażonego masochistę z zabandażowaną głową, czytającego na głos teksty pornograficzne. W tym samym czasie trzej mężczyźni prowadzili zawody w sikaniu na odległość. Na koniec Muehl i nadzy mężczyźni, postękując, poruszali otwartymi butelkami piwa, imitując masturbację. Akcja skończyła się w sądzie, skazano Brusa i Muehla.
Na koniec tylko słowo do tego jak traktować wiedeński akcjonizm - z reguły nie tworzyli oni happeningów, ich akcje należy traktować jako performance. Podczas akcji działanie zamykało się na ciele (tu dosłownie) performera, publiczność je tylko oglądała. Np. w akcji Brusa z 1970 roku publiczność siedzi i patrzy (widać to na zdjęciach dokumentujących), ruszają się dopiero wtedy, kiedy Brus pada z wycieńczenia. Tak samo na akcjach Nitscha - filmy je dokumentujące wprowadzają wyraźne rozgraniczenie na widzów i uczestników (choćby przez strój).
WB: Joseph Beuys Jak tłumaczyć obrazy martwemu zającowi. Od 1965 wykładał na uczelni w Dusseldorfie. Stosował filc, miód i tłuszcz, bo utrzymywał mit, że ludność tatarska właśnie Tymy środkami uratowała mu życie! Nawiązał do Zniszczonego na Festiwalu F. fortepianu przez opakowanie go w filc (uratował fortepian przed danger music). Wybierał tzw. Trzecią drogę: nie rewolucja i nie ewolucja). Upolitycznienie i działania „fetyszystyczne”.
Francja: Jean Jacques Lebel - wyzwolenie, seans po seansie, wątki antywojenne, antyburżuazujne, godzące w pruderię.
NRF: Vostell „sztuka=życie”, „terapia wstrząsowa dla narodu”. Mieszkał w Berlinie, studiował w Paryżu, wprowadził do słownika akcji ideę de kolażu. Stosował je na określenie kompozycji ze zdzieranych afiszy. Realizował H we Francji, w USA, ale przede wszystkim w Niemczech, na wielką skalę, w różnych częściach miasta. W swoje przedsięwzięcia włączał służby miejskie, autokary przywożące uczestników.
Włochy: Piero Mazzoni - zm. Wcześnie, bo w 1963 - jego prace pochodzą z lat 1959 a 1962 - np. Merda d'artista - gówno artysty zapakowane w puszkę.
Węgry - Obiad Pamięci Batu Khana 1966// Miklos Erdely (pisownia?), Tomas Szentjuby (pisownia?)
Gabor Altalai Ready Made 48 (1974) - na czerwono - krytyka systemu komunistycznego - sznurek.
K. Halasz prywatna transmisja IV 1975 - siedział nago na odbiorniku telewizyjnym, a na miejscu penisa miał wiązankę z goździków.
Czechosłowacja: Milan Kniżak, Praga 1962-4. Environment na nowym Świecie.
Japonia - grupa Gutai - skupieni wokół Jiro Yoshihara. Twórczość plastyczna jako uzewnętrznienie aktu twórczego. Anonimowy udział artystów w przedsięwzięciach zbiorowych.
POLSKA:
Najpierw TADEK KANTOR:
1965 - Tadek Kantor - Cricotage - 1. Happening w Polce - Kraków, Tow. Sztuk Pięknych. Przez 1 godzinę 14 czynności życiowych odgrywanych przez artystów, powtarzanych. Zamiar: włączyć życie w strukturę teatru Cricotage.
1965 - Tadek Kantor - SHS, Kraków Linia podziału - Kantor pyta: czy sztuka (rozumiana jako środowisko) może się sama zniszczyć, podzieli? Dzieli krytyków na zacofanych i postępowych.
1967 - Tadek Kantor List - przesyłkę nieśli listonosze do galerii Foksal. Wypracowanie sztucznej narracj, udawali, ze porozumiewają się przez krótkofalówki. Kiedy przesyłka została wprowadzona do galerii w sposób opresyjny, zaczęto czytać cudze listy, a na koniec wszyscy podarli list.
1967 - Tadek Kantor Panoramiczny Happening Morski - Łazy/Osieki.
Tadek z megafonem ustawiał publiczność, leżaki w 1. Rzędzie wchodziły w morze.
Edek Krasiński dyrygował falami z drabiny. Towarzyszyła temu fuga motocyklowa. Potem Edek rzucał w publiczność zdechłymi rybami, a przy tym zasłaniał się swoim frakiem.
Tratwa meduzy - trzy pontony były zalewane przez fale, zamontowano pal. Wokół Jurek Bereś chodził z pętlą na szyi. Potem wspólnie odegrano scenę z obrazu Gericault.
Barbujaż erotyczny - w grajdole! Kobiety tarzały się w mieszance krochmalu, oliwy, sosu pomidorowego, piachu. Potem rzucały się na publiczność i ją brudziły.
Sadzenie gazet - kultura agrarna na piasku (na gwizdek wszyscy sadzili gazety, w równych odstępach, w sposób uporządkowany). Potem podpalono te gazety (mimo że gal. Foksal, do której należał Tadek Kantor, mówiła, że nie jest polityczna, to Radomska uznała tę część happeningu panoramicznego jako polityczną.
Na koniec utopiono archiwum Galerii Foksal.
1969 - Tadek Kantor Anatomia wedle Rembrandta - zawołał na happening hipisów i jednemu z nich robił wiwisekcję . Działał na tym co rzeczywiste, realne, granica między sztuką a życiem nie istniała (tak jak Fluksus).
Potem WŁODEK BOROWSKI:
1967 (ten rok - warto wspomnieć - Radomska uznaje za przełomowy) - W. Borowski Zdjęcie kapelusza w Osiekach. Okno zanurzył w jeziorze, potem jacyś faceci je stamtąd wyjęli i wodorosty, które je oplotły miały zapowiadać niciowce Borowskiego, które potem tworzył. Sam Borowski w tej akcji zdjął tylko na koniec kapelusz.
1968 - Włodek Borowski - VIII pokaz synkretyczny - Uczulenie na kolor, galeria OdNowa (Matuszewski, od 1964 w Poznaniu). Wiercił dziury w oczach na swoich portretach, a z nich wytryskiwała farba (w Poznaniu dominował na ASP koloryzm i to był prztyczek w nos).
1969 - Włodek Borowski - Fubki Tarb - w Galerii Pod Moną Lisą (Jerzy Ludwiński). Włodek był nieobecny, przechadzał się po ulicach Wrocławia. „To wy jesteście materiałem mojej sztuki” (wypowiedź analogiczna do Fluksusu). Potem zrobił wystawę ze zdjęć publiczności.
IX pokaz synkretyczny w galerii i Gnieźnie - fikcyjne nazwisko przybrał i był nieobecny (Antoni Barańczyk chyba).
(można jeszcze powiedzieć nieco o Beresiu, ja pisze o nim w podsumowaniu).
PODSUMOWANIE: kontekst SPOŁECZEŃSTWA I POLITYKI:
Fluxus czy twórczość Beuysa są bliżsi tradycji dadaistycznej, burzycielskiej, rewolucyjnej, zaangażowanej politycznie. W tym destrukcyjnym nastawieniu i społecznych ambicjach zawdzięczają też wiele tradycji pop-artowskiej.
Happening i performance postawiły pytanie o granice działa sztuki poprzez jego cielesne doświadczanie, postawiły także problem społecznego i kulturowego podejmowania ciała, jego symboliki, statusu artysty i ról, jakie przypisuje mu i jego ciału współczesna kultura.
Akcje Johna Cage'a i Allana Kaprowa ograniczają się przede wszystkim do komentarzy na temat społeczeństwa, zapewne wynikało to z miejsca, w którym żyli - USA. Nie jest to tak bardzo widoczne we wszystkich akcjach, ale komentarz dotyczył tu przede wszystkim społeczeństwa konsumpcyjnego (na podstawie diagnozy wystawionej przez tamtejszych socjologów).
Jeżeli chodzi o Polskę to już na wstępie trzeba zaznaczyć, ze galeria Foksal (Tadek Kantor) odcinała się oficjalnie od dyskursu politycznego. Jednak (i tu można się powołać na Radomską) niektóre z akcji Kantora można czytać jako polityczne - np. spalenie gazet na plaży podczas Panoramicznego Happeningu Morskiego z 1967 roku. Włodek Borowski komentował przede wszystkim społeczeństwo (np. środowisko poznańskiej ASP podczas VIII pokazu synkretycznego (1968). Polityczny był natomiast Bereś (malujący swojego penisa) Bereś w 1968 roku robi akcję Przepowiednia I - przytargał z Łazienek drzewo do gal. Foksal, odczytał manifest i się rozebrał. Przepowiednia II w Krakowie był oficjalnie przeciwko systemowi politycznemu. Krytykował wydarzenia polityczne z 1968 roku. Zdmuchnął łuczywo i wymalował na swoim ciele węglem nazwę „dzieło”. Potem, w 1989 roku robi Przepowiednia II - spełnia się. Wypisał to na swoim nagim ciele, a penisa pomalował w białe i czerwone kolory.
Bodaj najbardziej wyrazisty komentarz (jeśli nie krytyka) społeczeństwa i polityki jest widoczna na przykładzie Wiednia. Akcjoniści byli świadomi politycznego działania swojej sztuki, a także tego, na ile państwo stwarza wentyl dla niebezpiecznych treści i przetwarza przekaz w artystyczny „produkt”. Swoimi działaniami, jawnie naruszającymi prawo, wartości narodowe i religijne, nie dali się wtłoczyć w kulturalną politykę państwa. Sztuka według nich jest aktem politycznym poprzez stwarzanie nowych możliwości komunikacyjnych.
Performance, zwłaszcza późniejszy, z lat 90. XX, często odzwierciedla z jednej strony migotliwą, chaotyczną i niezwykle łatwo ulegającą komercjalizacji współczesną kulturę, z drugiej ma ukazać niemoc tradycyjnego dzieła sztuki (i w tym punkcie do komentarzy na temat społeczeństwa i polityki dołączona zostaje tematyka samej sztuki, jej istoty).
1