JĘZYKOZNAWSTWO

W-1

JĘZYK

FORMA TREŚĆ

(fonolog.)

KATEGORIALNA JEDNOSTKOWA

(gramatyczna) (leksykalna)

MORFOLOGIA SKŁADNIA

(budowa wyrazów) (szyk wyrazów)

FLEKSJA SŁOWOTWÓRSTWO

Współczesne językoznawstwo spiera się odnośnie do tego, który komponent języka należy uczynić podstawą opisu. Są 2 stanowiska:

• składnia (syntaksa) (teza o autonomii składni)

• semantyka (językoznawstwo kognitywne)

2 błędy które można wyróżnić z perspektywy językoznawstwa:

1. EKWIWOKACJA - dwuznaczność na płaszczyźnie semantycznej

Np. „Platon był zarazem zwolennikiem i przeciwnikiem realizmu”

2. AMFIBIA - dwuznaczność na płaszczyźnie syntaktycznej

Np. „Flying planes can be dangerous”

“Podporządkowanie filozofii psychologii”

GRAMATYKA GENERATYWNA	JĘZYKOZNAWSTWO KOGNITYWNE
PODMIOT
Abstrahowanie od podmiotu Opis języka który nie jest zainteresowany językiem ludzkim, opis obiektywny - niezależny od podmiotu Redukcja języka do jego struktury (język - algorytm) *ważność struktury przyjmuje się od de Saussure'a próba sformalizowania języka naturalnego wyprowadzanie gramatyczności ze struktury; poszukuje gramatyki uniwersalnej (pozajęz.) JĄDRO (struktura głęboka) zd. podstawowe, np. „Peter killed Paul” Transformacje(operacje które ze zd bazowych wyprowadzają wtórne bez zmiany Zn.) INNE ZDANIA np.„Paul was killed by Peter”	Język jest odbiciem naszych procesów poznawczych (znaczenie a nie struktura) człowiek generuje struktury o gramatyczności rozstrzyga znaczenie (np. wyraz „policja”) poprawność kwestią stopnia odrzuca próby sformalizowania jęz. nat. (ekstensjonalność w języku nat. zjawiskiem marginalnym) bada kolejne języki wszelkie zdania należy rozpatrywać w kontekście znaczenia a nie struktury odmienne perspektywy a nie zdania pochodne, wyprowadzalne
METAFORA
Metafora ignorowana Kompetencje (język idealny) i performancje (poszczególne przypadki użycia zdań -> metafory)	Lakoff & Johnson, 1980: Wszystkie nasze pojęcia abstrakcyjne są pewnymi metaforycznymi rozszerzeniami („schemat pojemnika”)
MORFOLOGIA
Można sporządzić spis abstrakcyjnych reguł dla słów, listę cech Kotwica Granica -czka Nawałnica	W przypadku konstrukcji złożonych znaczenie całości nie jest sprowadzalne do znaczenia składników Waiter Stapler, zszywacz zmywacz Crocodile shoes

W-2

SKŁADNIA, SZYK
Teza o autonomii składni/ umysłu GG wyjaśnia 2-3% zdań	Zasada ikoniczności: Np. Czytam książki i gazety. (symetryczne użycie spójnika) - równoważność Trochę czytałem i poszedłem spać. (asymetryczne) - modyfikacje semantyczne Otworzył butelkę i nalał wina Nalał wina i otworzył butelkę -> niepoprawności tego typu zd nie można wyjaśnić odwołując się wyłącznie do schematów, wzorców syntaktycznych (porządek czasowy) Czynniki pozajęzykowe mogą wywrzeć wpływ na szyk I'm selling my apartment, because who would like to live here. (pyt. retoryczne) Kryterium semantyczne: pyt. które jest stwierdzeniem Kryterium pragmatyczne: to nie jest pyt. I'm selling my apartment, because which apartment would you like to buy. -> faktycznie pyt (poprawne tylko z punktu wiszenia szyku, składni) Poprawności zd nie da się wyjaśnić wyłącznie w oparciu o kryteria syntaktyczne. Trzeba sięgnąć po kryteria semantyczne i pragmatyczne.
ZNACZENIE PODMIOTU
Żadne 3 główne zał.: autonomia umysłu Chomsky krytykował behawioryzm: uczenie jez to reagowanie na bodziec, rozwój jęz w systemie nagród i kar Wg Ch. Takie ujęcie nie wyjaśnia, że dzieci uczą się jez b. szybko i że dzieci w oparciu o szczątkowe dane są w stanie wytwarzać nieskończone ciągi zd natywizm Ch.: mamy skończoną liczbę reguł, które pozwalają na nieskończoną l. zd. Mechanizm generujący nieskończoną liczbę zd jest wrodzony Inspiracje: Platońskie anamnesis (uczenie się jako przypominanie...) Platon: znajomość świata idei jest wrodzona (niezal.od dośw.) najlepsze do opisu jęz są języki formalne (myślenie i jez są z nat log., racjn.; celem jest odnalezienie uniwersalnej gramatyki - struktura głęboka - schemat wrodzony)	Kluczowe Umysł ucieleśniony: Wszelkie nasze myślenie (w tym język) wyrasta z fizycznego doświadczenia, szczególnie fizycznego (też zjawiska abstrakcyjne) Niektóre z naszych centralnych pojęć są ufundowane na sposobie w jaki funkcjonuje nasze ciało *góra - dół [szczęśliwy - smutny] *przód - tył *w - poza Nasz obraz świata jest zapośredniczony w naszych procesach poznawczych, Np.: samochód zaparkowany przed/za górą...
METAFORA, METONIMIA
Są to figury stylistyczne - to kwestia słów Przyjmowano teorię martwych metafor: kiedyś były, zostały teraz tak skonwencjonalizowane, że są obecne w języku METONIMIA: Opiera się na bliskości, sąsiedztwie albo stykaniu się pomiędzy tym, do czego odsyła dosłowne znaczenia a tym, do czego odsyła znaczenie przenośne *Część zamiast całości - np. polski żołnierz *całość zamiast części - np. zatankuj samochód *wytwórca za towar - np. kupiłem forda *autor za dzieło - np. nie znoszę Marksa *miejsce za wydarzenie *wydarzenie za miejsce *miejsce za instytucję - np. Kreml się nie zgadza	Są to narzędzia poznawcze - to kwestia myślenia i działania Nasze myślenie jest z gruntu metaforyczne Język jest odzwierciedleniem naszego myślenia - jest metaforyczny Lakoff & Johnson „Metafory w naszym życiu” 1980 - przełom w językoznawstwie METAFORA: opiera się na podobieństwie między dosłownym a przenośnym znaczeniem (to rel. między dosłownym a przenośnym zn. wyrazu); Umożliwia rozumienie abstrakcji - zjawisk abstrakcyjnych - w terminach konkretnych, np. światło nauki Animizująca - gniew oceanu, zabijać czas Personifikująca - inflacja zżera moje zarobki, ta teoria niczego mi nie wyjaśniła Synestetyczna - odbieranie bodźca innym zmysłem niż zwykle, np. ciepły kolor Metafora to przeniesienie z jednej dziedziny (konkretnej) do bardziej abstrakcyjnej (surce - target): *Dzikie zwierzęta - uczucie(trzymaj emocje na wodzy) *podróż, wojna, ptak - miłość *widzenie - rozumienie *wojna - argumentacja *budynek - argument

W-3

Rodzaje metafor:

1. przestrzenne (orientacyjne)

- poszczególnym poj abstrakcyjnym nadaje się strukturę przestrzenną[góra/dół,wewn./zewn.]:

więcej -> w górę

szczęśliwy -> w górę (podstawa fizyczna: ciało pochylone - smutek)

- pozwala konceptualizować uczucia

przyszłość jest przed nami (podst.fiz.: zwracamy oczy ku temu, co ma nadejść)

podnieść na duchu; popaść w depresję

doświadczenie zmysłowe

↓

Tworzenie pojęć

↓

Wyrażenie językowe

2. ontologiczne

• ontologizują (reifikują) poj. abstrakcyjne, poj. abstrakcyjne są przedstawiane za pomocą bardziej konkretnych: rzeczy, subst.

np. inflacja rośnie, trzeba zwalczać inflację, krucha psychika

koherencja metafor: gdy jeden przedm. przedstawiony jest za pomocą różnych metafor - to samo zjawisko naświetlane jest z różnych perspektyw

animizacje - drapieżny kapitalizm, inflacja zżera zarobki

personifikacje - ta teoria nic mi nie mówi, niczego mi nie wyjaśniła, los się do mnie uśmiechnął

Pojęcia wyłaniające się - biorą się bezpośrednio z naszego dośw., są podstawą metafor

*góra/dół; przód/tył [pojęcia przestrzenne/orientacyjne -> schematy orientacyjne]

*pojemnik (kraje, miasta, ciało) [pojęcia metaforyczne]

3. strukturalne

• naświetlają różne aspekty tego samego zjawiska [treść]

• jedno pojęcie nadaje strukturę metaforyczną 2., wykorzystują metafory przestrzenne i ontologiczne,

np. strawić czyjeś poglądy, poglądy pozostawiają niesmak(poglądy to pożywienie),

czas to pieniądz

ARGUMENT (OWANIE)

*wojna (nie atakuj mnie)

*podróż (utknęliśmy w martwym punkcie/zgubiłam się / podróż = postęp)

*budynek (bezpodstawne.../fundamentem jest...)

*pojemniki (puste slogany/pozbawione treści...)

UMYSŁ UCIELEŚNIONY - zjawiska niefizyczne rozumiemy w terminach zjawisk fiz.;

ewolucyjnie z dośw. emp. wyłaniają się poj. metaforyczne,

np. Henryk jest w kuchni -> być w partii, w rozpaczy - to metaforyczne przeniesienia

(pojemnik)

METAFORA A METONIMIA

*są to nieświadome mechanizmy myślenia

Metafora: przeniesienie z 1 konkretnej dziedziny do 2., b. abstrakcyjnej;

funkcją jest rozumienie dziedziny abstrakcyjnej za pomocą konkretnej

Metonimia: przeniesienie, które dokonuje się w obrębie jednej dziedziny, np. część całości; funkcją desygnowanie (rozumienie też)

Wnioski: [filozoficzne implikacje teorii metafor]

1. teza o ucieleśnionym umyśle: konieczne jest uwzględnienie mechanizmów poznawczych (jest kontrtezą do tezy Chomsky'ego o autonomii umysłu)

2. ograniczona zostaje teza o arbitralności znaku językowego

*de Saussure - znak językowy

-znaczące (forma: układ liter, ciąg dźwięków, np. dom-hause-maison)

-znaczone (pojęcie, treść)

Na poziomie morfemów (MORFEM: najmniejsza jednostka językowa posiadająca znaczenie, np. rąk-, ręc-, rącz-) relacja pomiędzy znaczącym a znaczonym jest arbitralna. To samo pojęcie jest oznaczane za pomocą różnych form. Im bardziej znak jest złożony, tym mniejsza arbitralność.

Trudno mówić, że metafory przestrzenne są arbitralne (mają swoją podstawę w doświadczeniu).

Arbitralność znaku językowego jest kwestią stopnia.

Wyjątek: onomatopeje - jest podobieństwo między formą i treścią

3. odrzucenie klasycznych teorii znaczenia - one zakładają, że wszystkie nasze pojęcia dadzą się rozłożyć na elementy pierwotne, „klocki znaczenia”

kognitywiści: *schematy orientacyjne, *pojęcia metaforyczne

GESTALTY DOŚWIADCZENIOWE - zbitki składników, które organizują całe nasze doświadczenie;

Nie ma możliwości rozłożenia jednego gestaltu dośw. w tylko jeden ostateczny sposób.

Np. przyczynowość - bezpośrednia manipulacja

Prototypowy gestalt/przypadek przyczynowości:

Agens: wykonawca, podmiot działania

*ma na celu zmianę paciensa - ta zmiana ma charakter fizyczny

*ma cel, plan, działa świadomie

*jest źródłem en. fiz.

Paciens: przedmiot na którym się działa

*odbiorca en. fiz.

nie-prototypowy:

*agens działa na odległość

*energia nie ma charakteru fiz.

*działanie jest nieświadome

Gestalty doświadczeniowe opisuje się w kategoriach podobieństwa rodzinnego (cechy prototypowe i nieprototypowe).

Przyczynowość nie jest pojęciem prostym, rozkładalnym w sposób prosty.

W-4

HOMONIMIA

• mocna

-nie ma mocy eksplanacyjnej (niczego nie wyjaśnia) i prewidystycznej

-2 zupełnie różne znaczenia, np. obalić płot, obalić argument; w kuchni, w partii, w rozpaczy

• słaba

- nie ma mocy eksplanacyjnej (niczego nie wyjaśnia) i prewidystycznej

-jest pokrewieństwo między wyrazami, ale nie ma próby wyjaśnienia tego

-jest analogia, ale nie ma żadnej relacji, którą można by ująć w postaci prawa

Lakoff & Johnson: ma moc eksplanacyjną i prewidystyczną (zjawiska abstrakcyjne będą konkretyzowane)

Langacker: „Wykłady z gramatyki kognitywnej”

Językoznawstwo kognitywne rezygnuje z absolutnej przewidywalności na rzecz statystyki (przewidywalności statystycznej).

METAFORY mają 2 funkcje:

1. eksplanacyjną, np. program komp. jako biurko - program Office,

komputer jako organizm (złe funkcjonowanie - wirus)

2. konstytutywną

Klasyczna teoria kategorii Arystotelesa:

• kategorie tworzone przez ludzki umysł odpowiadają rzeczywistości pozajęzykowej

• kategorie są wewnętrznie definiowalne, bez odwołania do kontekstu

• granice pomiędzy kategoriami są ostre i niezmienne

• o przynależności do kategorii rozstrzyga zasada sprzeczności lub wyłączonego środka

• wszystkie przedmioty w obrębie danej kategorii mają ten sam status

ROSCH

• kategorie poziomu podstawowego: (szczególnie uprzywilejowane)

ptak owoc pojazd mebel broń

Ta kategoryzacja jest selektywna, uwarunkowana fizjologią, kulturą i aksjologią..

PROTOTYP: najbardziej reprezentatywny przedstawiciel danej kategorii

• typ

• gestalt (zbiór cech najbardziej charakterystycznych)

W obrębie języka są bardziej prototypowe rzeczowniki ( są fizyczne i konkretne) i czasowniki

[rzeczownik↔czasownik]

Różne poziomy kategoryzacji:

• podstawowy - jednostki najczęściej używane w języku, najbardziej potrzebne; poziom poznawczo uprzywilejowany (np. pies)

• poziom nadrzędny - bardziej abstrakcyjny (np. ssak, zwierzę)

• poziom podrzędny - bardziej szczegółowy (np. pudel, jamnik)

Zasada ekonomiki komunikacji:

Chcemy zawsze przekazać jak najwięcej treści jak najmniejszym nakładem.

Specjalistów interesuje poziom podrzędny i zasada ekonomiki jest na ten poziom przeniesiona.

Językoznawstwo kognitywne:

przejście od ontologii do epistemologii

(interesuje nas ludzki opis świata a nie sam świat).

Ludzki umysł kategoryzuje świat na 2 sposoby:

1. przez schemat (bardziej abstrakcyjny)

schemat dla „pudel” to „pies”

- jeśli A jest schematem, dla B to charakterystyka; B jest uszczegółowieniem dla A

2. przez prototyp

Jeśli A jest prototypem dla B, to B jest rozszerzeniem A

Charakterystyka między A i B nie jest zgodna (jak w 1.), a jest oparta na podobieństwie

Modele kategoryzacji przez prototyp:

1. kategoryzacja radialna (Lakoff)

2. model sieciowy (Langacker) - rozbudowana kat.radialna

Próba wyjaśnienia homonimii:

Klucz

-do konserw (nie zamyka - metonimia)

-do zadań

-do serca (wiedza zamknięta w pojemniku - metafora)

Centrum - znaczenie prototypowe, odchodzą od niego peryferyjne.

Od znaczenia centalnego mamy 2 rozszerzenia:

• metonimiczne

• metaforyczne (kształt, role, funkcje, wysuwają się na 1. plan; to, co abstrakcyjne w terminach fizycznych)

over - nad [od tego prototypu odchodzą różne znaczenia - to rozszerzenie]

np. Marry still hasn't got over his divorce.

The match is over. (przestrzeń fiz. przeniesiona na czas)

2 metafory:

-życie to droga

-napotykamy na przeszkody; nieprzyjemne przeżycia to przeszkody

Langacker - model sieciowy

Konceptualizacje przebiegające:

*pionowo: od poziomu podst. do nadrzędnego lub podrzędnego(kategoryzacja przez schemat)

*poziomo: rozszerzenie metaforyczne i metonimiczne - trzeba uwzględnić diachronię - rozwój języka (kategoryzacja przez prototyp)

np. ring: okrągła rzecz-> biżuteria: obrączka-> okrągły znak-> okrągły (konkretny) przedmiot

ring bokserski - podobieństwo rodzinne... [kat. przez prototyp: włączony do kat. na zasadzie podobieństwa rodzinnego]

W-5

Ungerer & Schmid - językoznawstwo kognitywne

Gramatyka naturalna: język odzwierciedleniem pewnych mechanizmów pozn.

1. percepcja (dośw. zmysłowe)

2. konceptualizacja (tworzenie pojęć)

3. gramatyka (wyrażenia jęz.)

Obserwacja (Langacker)

• synkretyczna - wszystkie właściwości danego przedm. są percypowane jednocześnie

*rzeczowniki

- obserwacja całościowa

np. into

• sekwencyjna - koncentrowanie się na poszczególnych stadiach, fazach; ujmuje procesy

*czasowniki

- obserwacja sekwencyjna

np. enter

Odrzucenie tezy o autonomiczności gramatyki.

Strukturalizm głosił, że znaczenie, kryteria semantyczne, nie wywierają wpływu na dane klasy wyrazów; najważniejsza jest struktura; o przynależności wyrazów do danej klasy decydują kryteria formalne.

Kat./ konstrukcja posesywna: kryteria znaczeniowe są potrzebne, formalne nie wystarczają

Np.

+ The teacher's work

- The sky's colour

-(i)ca -> -(i)czka

? granica

+ kotwica

- nawałnica

zegar/ figurka/ pióro/ arbuz/ mata... stoi na stole

Główne założenia semantyki kognitywnej:

1. znaczenie (wyrazu) = konceptualizacja (odzwierciedlenie w umyśle)

2. wyrażenie językowe - ma charakter polisemiczny (wieloznaczność)

3. znaczenie wyr. jęz. - jest rozumiane i wyjaśniane w kontekście domen kognitywnych (znaki językowe nie są samowystarczalne)

4. znaczenie wyr. jęz. - obejmuje też konwencjonalne obrazowanie (obok treści konceptualnych - p.1.)

Ad.3.

DOMENY kognitywne:

Wyr. „czerwony” przywołuję domenę barw; Wyr. „szprycha” przywołuje domenę koła

Nie istnieje ostatecznie zdefiniowane wyr. jęz.

Domeny kognit. mają hierarchię: podstawowe domeny k., np. barwy,czas, przestrzeń, nie są sprowadzalne do niczego.

Ad.4.

KONWENCJONALNE OBRAZOWANIE:

Objaśnia zdolność do ujmowania tej samej sytuacji na różne sposoby,

np. Piotr i ja, Ja i Piotr (treść ta sama ale akcent pada na kogoś innego)

Aspekty konwencjonalnego obrazowania:

1. schematyczność - wyrazistość co do szczegółu z jaką opisujemy daną syt.

Coś-> zwierzę-> ssak-> student

2. tło - pewne presupozycje, oczekiwania,

np. Krysia nazwała Marka komunistą i on też ją obraził.

3. perspektywa - punkt widzenia

np. Drzewo jest za skałą.

4. wyróżnianie

• profilowanie: szczególne akcentowanie, naświetlanie (pewnego aspektu), ogniskowanie

Wszystkie wyr. jęz. przywołują pewną domenę kogn. (np. oś, szprycha, felga -> koło).Możemy się koncentrować na jednym elemencie.

Give -> agens Ta sama treść konceptualna, różnią się tym,

Receive -> paciens (patiens) co profilują.

5. relacja: trajektor - landmark (odpow.: figura - tło)

TRAJEKTOR - to 1., najbardziej wyróżniony uczestnik relacji

LANDMARK - 2. uczestnik relacji

Where is the rock? The rock is in front of the tree.*The tree is behind the rock. (niepoprawne)

Jaś (t) daje Krzysiowi (l) kwiaty.

Gramatyka = podstawa konceptualna (pojęciowa)

Rzeczowniki, zaimki -> wyr. jęz. które profilują RZECZ

Czasowniki, zdania -> profilują RELACJĘ TEMPORALNĄ, PROCESY

Przymiotniki, przysłówki, przyimki -> profilują RELACJE ATEMPORALNE

In - p. prostą rel. temp.[trajektor (Po)w obrębie landmarka (dop.) - np. Chłopiec jest w klasie]

Into - p. złożoną rel. atemp. [obserwacja całościowa, synkretyczna]

Enter - p. rel. temp. [rozwój czynności w czasie; obserwacja sekwencyjna]

Świat rozpada się na RZECZY i RELACJE

(rzeczown.) (czasown.)

Przestrzeń -> czas (ich domeną)

Trwałość -> procesualność

Autonomiczność -> zależność

Ta opozycja jest podstawą tworzenia się gramatyki.

W-6

Konstrukcje dzierżawcze - 3 archetypy:

• posiadania

• przynależności

• relacja część - całość

Paweł kroi chleb -> zd. prototypowe

Paweł kroi chleb nożem -> instrument

Syt., gdzie mamy agensa, patiensa i instrument nie zawsze zachodzi.

Ostry nóż łatwo kroił chleb -> to zdanie profiluje narzędzie

Paweł przekonał Piotra do wyjścia -> podpada pod schemat łańcucha akcji

Paweł przypomina Piotra -> nie ma przekazywania energii

OBRAZOWANIE - portretowanie - zdolność do alternatywnego przedstawienia tych samych treści

Aspekty:

1. schemat vs szczegółowość

stopień abstrakcji z jakim wyr. jest konstruowane; występuje też na poziomie leksemów;

np. Paweł zbił ukochaną skarbonkę Basi drewnianym młotkiem.

2. zakres

to obszar predykacji, ogół treści konceptualnych, które dane wyr. konotuje

np. Skaleczył się w palec i kostka jest opuchnięta.

Poszerzanie zakresu treści konceptualnych:

To jabłko to reneta, twardą skórkę trzeba obrać.

To drzewo...

Ten sad...

Trajektor/landmark: relacja, w której obaj uczestnicy są wyróżnieni

Transformacja ze strony czynnej na bierną - zmiana trajektoria

Brungmen, Lincner

Schematy idealizacyjne - pewne struktury poznawcze zaczerpnięte z codziennych interakcji ze światem

Up/down, in/out - struktury pierwotne, wynikające ze stykania się z jakąś relacją

Jak opisywać przyimki?

Trzeba wyróżnić centralne znaczenie przyimka, a później prototypowe.

Prototypowe cechy over:

1. trajektor porusza się pewną ścieżką

2. ta ścieżka znajduje się nad landmarkiem

3. *rozszerzenie i uszczegółowienie: odejście od schematu

uszczegółowienie: the plane flew over (brak land.; mówiący w domyśle)

rozszerzenie: she has strange power over me

Przyimki:

Dane użycie jest uszczegółowieniem - przestrzeń fiz.; rozszerzeniem - użycie metaforyczne

4. tło - pojmowanie jednej struktury w powiązaniu z inną; semantyczne zaplecze, które pomaga w zrozumieniu struktur, np. metafor

(domena źródłowa - ludzkie ciało, domena docelowa - butelka, np. szyjka butelki)

kwadrat, czworobok, czworokąt->

różnią się obrazowaniem(*ścieżką kompozycyjną - to abstrakcyjna droga, którą użytkownik pokonuje analizując dane wyr., *rozkładalnością - to zdolność do rozłożenia wyr. na samodzielne leksemy, części składowe)

kwadrat - minimalny stopień rozkładalności

Rozkładalność ma pewne konsekwencje semantyczne; może wyakcentować pewne komponenty.

Im większa rozkładalność tym bardziej akcentowane są części składowe.

---