Wyższa Szkoła Umiejętności im. Stanisława Staszica w Kielcach.
Wydział Nauk Ekonomicznych
Finanse i Rachunkowość Łukasz Mazur
„Wartości w świecie współczesnego człowieka”
„Praca zaliczeniowa”
Spis Treści:
* Pojęcie wartości i jego próba zdefiniowania,
* Struktura Wartości,
* Najważniejsze wartości dla człowieka,
* Podstawowe wartości uniwersalne,
* Wartości Materialne,
* Wartości Estetyczne,
* Współczesny Człowiek a człowieczeństwo,
* Pojęcie Kiczu w odniesieniu do wartości człowieka.
* Bibliografia
* Pojęcie wartości i jej zdefiniowanie nie jest rzeczą prostą, według Władysława Tatarkiewicza "Zdefiniowanie wartości jest trudne, jeśli w ogóle możliwe (...). To co wygląda na definicje wartości, jest raczej zastąpieniem wyrazu przez inny wyraz mniej więcej to samo znaczący na przykład dobro. Albo jest omówieniem"
„Wartości można też rozumieć jako duchowe, moralne przekonanie jednostek i grup społecznych kierujące postawami oraz zachowaniami jednostkowymi i zbiorowymi". Według Danuty Dobrowolskiej z kolei "Wartością najogólniej zdefiniowaną jest wszystko to, co stanowi przedmiot potrzeb, postaw, dążeń i aspiracji człowieka. Może to więc być przedmiot materialny, osoba, instytucja, idea, rodzaj działania".
Można też utożsamiać wartości z aspiracjami, rozumiejąc je jako "jakieś ważne dobra (...) bardziej od innych warte tego, by je w życiu osiągnąć".
Według Słownika języka polskiego wartością są cechy stanowiące o walorach ludzi lub rzeczy albo też, to co się da wyrazić równoważnikiem pieniężnym. Z tego krótkiego przeglądu stanowisk wynika, że kryteria opisu pojęcia wartości są bardzo zróżnicowane. Wartość bowiem raz jest celem, innym razem kryterium wyboru celów lub motywów działania, czasem utożsamiana jest z normą, a czasem jest przypisana do przedmiotu albo też jest subiektywnym odzwierciedleniem przekonań człowieka. Niemożliwe jest więc takie zdefiniowanie terminu wartość, by jego definicja mogła zostać przyjęta przez wszystkich, którzy na ten temat się wypowiadają. Możliwe jest natomiast pogrupowanie definicji wartości.
Maria Misztal wyróżniła trzy kategorie definicji wartości. Są to definicje:
- psychologiczne, w których wartości traktuje się jako zjawiska indywidualne (zinternalizowane doświadczenie),
- socjologiczne, w których wartościom nadaje się wymiar społeczny,
- kulturowe, które podkreślają uniwersalny wymiar wartości możliwie zewnętrznych wobec człowieka, dominujących w danym społeczeństwie.
Wartość należy do pojęć o charakterze ogólnym. Jest terminem "nieostrym, którego cechą nieodłączną jest nieokreśloność". Ekonomista, filozof, socjolog, psycholog, pedagog wnoszą do badań nad wartościami nie tylko inne punkty widzenia, ale i odmienne metody badań. Zróżnicowanie ujęć wartości wynika też z przyjmowania przez definiujących różnych stanowisk filozoficznych, które zawierają odmienne koncepcje człowieka i rzeczywistości.
Na ogół przyjmuje się, iż pojęcie wartość stanowi podstawową kategorię aksjologii (nauki o wartościach) i że oznacza ona "to wszystko, co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi jednocześnie cel dążeń ludzkich" -
M. Łobocki. Podobnie słowo wartość zdefiniował Stanisław Kowalczyk: "Wartością jest to, co jest przedmiotem pożądania, co jest upragnione przez człowieka, co jest celem jego zabiegów".
Człowiek jest ze swej istoty ukierunkowany na świat wartości: dostrzega je, rozpoznaje, klasyfikuje, realizuje. Całe jego życie jest bezustannym wartościowaniem. W jaki sposób człowiek rozpoznaje wartości, skąd ma pewność, że wybiera i realizuje te najbardziej pozytywne?
Poznanie wartości dokonuje się w aktach emocjonalnych. To uczucia odsłaniają człowiekowi świat wartości i tylko one są do tego zdolne. Dzięki uczuciom człowiek doświadcza istnienia jakiejś wartości, wie jaka to wartość i potrafi ją zhierarchizować według własnych odczuć. Im wyższa jest wartość, tym głębsze zadowolenie człowieka i chęć życia. Uczuciowe osoby i uznawane przez nich wartości tworzą pewnego rodzaju nierozerwalną całość. Emocje nie tylko pomagają człowiekowi w poznawaniu wartości, ale również są podstawą możliwości realizacji wartości. Wartości uświadamiają człowiekowi przeżywanie pewnych stanów emocjonalnych.
* Struktura Wartości:
Świat, w którym żyjemy, jest światem wartości. Można w nim wyróżnić wartości ekonomiczne, estetyczne, moralne, prawne, poznawcze i religijne. Wszystkie te wartości tworzą system określany mianem sieci wartości. Jeśli niektóre z nich są przez człowieka preferowane i szczególnie wysoko cenione, tworzy się wówczas hierarchia wartości. Wysokie miejsce zajmują w niej wartości szczególnie cenne i godne pożądania, które dana osoba bardzo chciałaby zrealizować. W sytuacji wyboru, w razie zaistnienia wartości alternatywnych, są wybierane te spośród nich, które zajmują wyższe miejsce w hierarchii.
Sugestywną hierarchię wartości podał Max Scheller. Według niego wartościami najniższymi są wartości hedonistyczne, to jest wartości przyjemnościowe. Wyższe od wartości hedonistycznych są wartości utylitarne, to znaczy użytecznościowe. Nad wartościami utylitarnymi górują wartości witalne, zwane też biologicznymi. Są one związane z czuciem całego ciała. Wartości duchowe (kulturowe) z kolei są wyższe od witalnych. Max Scheler zaliczył do nich trzy grupy wartości: estetyczne, prawne oraz poznawcze. Wartościami najwyższymi są wartości religijne, które będąc trwale włączone w ludzką naturę, są nieporównywalne z żadnymi innymi wartościami18.
Max Scheler uwypuklił drogę wartości ku Bogu, zwrócił uwagę na to, że wśród istniejących wartości najwyższą ich odmianę stanowią wartości religijne, które finalizują się ostatecznie w wartości absolutnej, to jest w Bogu.
Zdaniem Krystyny Ostrowskiej model hierarchii wartości można przedstawić w formie piramidy. Wartości znajdujące się poniżej szczytu piramidy są podporządkowane wartościom stojącym w hierarchii wyżej. Zapewnia to człowiekowi kierowanie systemem wartości i realizowanie ogólnego celu, a także prowadzi do pożądanej harmonii. Każda z wartości w piramidzie może być realizowana za pomocą dziesięciu innych szczegółowych wartości, przy czym niektóre z nich mogłyby występować w różnych konfiguracjach. System i hierarchia wartości cechują każdą kulturę. Są one uzależnione od przeszłości historycznej, tradycji narodowych tworzących daną kulturę, będących spuścizną minionych pokoleń, warunków społeczno-ekonomicznych, stosunków międzyludzkich i własnościowych, systemu sprawowania władzy. W warunkach szybkich przemian społecznych, politycznych i ekonomicznych rozwijają się nowe wartości, a dotychczas istniejące zyskują nowy profil lub podlegają procesom destabilizacji. Zmieniają się nie tylko pojedyncze wartości, ale także całe systemy wartości.
* Najważniejsze wartości dla człowieka:
Nasuwa się wobec tego pytanie czy wszystkie wartości są zmienne, zdeterminowane przez aktualne, społeczno-ekonomiczne warunki życia, czy istnieją wartości trwałe, ogólnoludzkie, ponadczasowe, uniwersalne? Z całą pewnością można odpowiedzieć, że tak. Wydaje się, że takimi wartościami są w europejskim kręgu kulturowym wartości chrześcijańskie, ponieważ wyrosły ze zrozumienia natury człowieka, a nie jedynie z wiary. Dają one rękojmię normalności i przetrwania życia, co istotnie podnosi ich znaczenie wśród wszystkich pozostałych wartości. Są podstawowym stymulatorem rozwoju umysłowego, kulturalnego, społecznego i moralnego ludzkości. Ich akceptacja zapobiega i przeciwdziała dehumanizacji różnych dziedzin życia, występowaniu zjawisk patologii społecznej, groźbie zagłady atomowej lub ekologicznej. Wartości to standardy naszych myśli, postaw i zachowań. Określają, kim jesteśmy, jak żyjemy i jak traktujemy innych ludzi. Prawdziwe i uniwersalnie akceptowane wartości wyzwalają zachowanie korzystne dla tych, kto je praktykuje, jak i dla tych, do których są skierowane. Wartości kształtują człowieka od wewnątrz. Wartości stwarzają człowiekowi współczesnemu szansę na wyjście z kryzysu. Wartości same w sobie mają celową i sensowna zmianę w postawie ludzkiej. Wartości to te normy i zasady postępowania, które umożliwiają pełny rozwój oraz chronią przed wyrządzaniem krzywdy sobie i innym. Wartości można określić jako te wszystkie cele, normy i zasady postępowania, potwierdzone przez codzienne doświadczenie, które umożliwiają rozwój oraz osiągnięcie trwałej satysfakcji życiowej. Autentyczne wartości nie wynikają z ideologicznych założeń czy nieuzasadnionych tradycji, lecz z analizy doświadczenia w odniesieniu do rozwoju i wychowania człowieka. Każdy potrzebuje określonego systemu norm i zasad postępowania zwanych wartościami. Normy i zasady sprzyjają rozwojowi, a jednocześnie chronią przed błędnymi postawami.
*Podstawowe wartości Uniwersalne:
Do podstawowych wartości uniwersalnych zalicza się prawo do życia, pokój, tolerancję, wolność, prawdę, sprawiedliwość, miłość.
Istotę człowieczeństwa określają wartości moralne. Wiara, nadzieja, miłość oraz dobro i prawda naznaczają duchowy wymiar ludzkiej egzystencji. Kreują osobowość jednostki, a także wyznaczają postawy oraz stanowią zasady określające sposoby postępowania człowieka. Człowiek jako jedyny spośród istot żyjących jest w stanie uznać i przeżywać wartości moralne. Wartości te czynią człowieka ludzkim, ponieważ określają one tożsamość jednostki jako osoby. Wyznaczając kanony postępowania moralność pociąga człowieka do odpowiedzialności za samego siebie i za bliźnich oraz stawia w obliczu wyborów i dylematów. Tym samym daje człowiekowi możliwość określenia się jako osoby. Życie zajmuje centralne miejsce w całokształcie dóbr posiadanych przez człowieka. Prawo do życia dotyczy biologicznego istnienia oraz nienaruszalności organizmu. Wiąże się ono nierozerwalnie z potrzebą zachowania pokoju, jako warunku nie tylko pomyślnego rozwoju, lecz również biologicznego przetrwania gatunku ludzkiego. Poszanowanie życia to nie tylko troska o zdrowie i biologiczne istnienie innych ludzi, lecz również poszanowanie ich godności przejawiające się w tolerancyjnym nastawieniu wobec ich przekonań, poglądów i sposobów życia. Tolerancja wymaga, aby człowieka akceptującego odmienne od własnych poglądy nie traktować jak wroga lecz starać się zrozumieć i uszanować jego racje. Do wartości ogólnoludzkich należy również prawda. Jest ona wartością, dzięki której człowiek zachowuje swoją osobową integralność, bez prawdy ginie lub degeneruje się. Warunkiem realizacji prawdy jest swobodny przepływ informacji. Prawda jest fundamentem wolności, warunkuje uzyskanie wewnętrznej wolności człowieka. Wartością ogólnoludzką jest również sprawiedliwość. Najważniejszą wartością jest miłość, ponieważ ogniskuje w sobie wszystkie inne wartości.
Człowiek jest uduchowioną materią, która jest w pełni jednostką ze względu na to, co otrzymuje z materii i jest w pełni osobą ze względu na to co otrzymuje z ducha. Człowiek ujmowany jako jednostka - ciało zakorzeniony jest w materii i wyraźnie określony co do miejsca w przestrzeni. Ten aspekt człowieka zakłada jedynie chwilę bytu, obejmującą ulotność, nietrwałość i przemijalność. Materia jest pierwotną naturą jednostki. Jednostkowością żądzą namiętności i zmysły. Życie człowieka dążącego do zaspakajania i realizacji wszelkich pragnień nie różniłoby się zatem od życia zwierząt. Człowiek posiada jednak także własną osobowość - duszę. Jest ona niewyczerpalnym źródłem dobroci, istnienia i działania. Dusza ożywia ciało. Bez niej jest ono jedynie martwą materią, którą można dowolnie manipulować. Dusza ukierunkowuje ludzkie działanie ku życiu ducha i wartości. Nadaje sens życiu człowieka, bowiem dąży do odkrywania wartości które stanowią o jego istocie. Człowiek stoi wobec wartości duchowych, które musi realizować, by być w pełni człowiekiem. Duchowa istota człowieka zmierza zatem do budowania człowieka w człowieku - do odkrywania jego człowieczeństwa, bowiem dąży do odkrywania i przeżywania dobra, prawdy i piękna. Ludzka natura stawia człowieka ponad jego pierwotną naturę - materię, czego wyrazem jest świadome dążenie do wartości. Świat otaczający człowieka to świat wartości materialnych. Natura pozbawiona jest moralności. To człowiek tworzy realne warunki zaistnienia i przetrwania wartości moralnych i estetycznych. Człowiek kreuje nowy świat kultury ludzkiej, w którym wartości te się ukazują.
*Wartości Materialne:
Stanowią fundament biologicznego aspektu życia człowieka. Zapewniają mu możliwość zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych. Dają poczucie bezpieczeństwa i stabilności, a także stwarzają człowiekowi możliwość kreowania i przeżywania tego, co stanowi duchowy wymiar ludzkiego życia. Wartości materialne są jedynie środkiem, który umożliwia przeżywanie istoty człowieczeństwa. Dobra materialne, środki techniczne, pożywienie a także pieniądze stanowią podstawę bytu i egzystencji. Człowiek zakorzeniony jest w materii. Nie mniej jednak materia jest krucha i przemijalna. Stanowi jedynie otoczkę życia, określa człowieka w kategoriach posiadania, nie jest tym, co stanowi istotę i sens ludzkiego życia.
*Wartości estetyczne:
Są one źródłem doznań i przeżyć. Świat sztuki odwołuje się do zdolności doświadczania zachwytu i podziwu oraz do poczucia piękna. Doznania jakie budzą wartości estetyczne pozwalają na przezwyciężenie banalności codziennego życia skupionego wokół dążeń do zdobycia wartości materialnych. Pozwalają wyjść poza postrzeganie życia w aspekcie własnych nawyków, przyzwyczajeń i przesądów. Sztuka uczy miłości tego, co szlachetne, a odrazy do tego, co podłe. Jej bogactwo i wartości uwrażliwiają człowieka na piękno, czar i urok świata. Wartości moralne i estetyczne nadają sens ludzkiemu istnieniu, przekształcając je z bezwartościowej i skupionej wokół wartości materialnych egzystencji w wartościowe i ludzkie życie.
* Współczesny Człowiek a człowieczeństwo:
Współczesny człowiek nie doświadcza jednak pełni człowieczeństwa. Dziś dla człowieka jedynym kanonem wartości jest odrzucenie wszelkich norm i znaczeń, które czynią życie ludzkim. Ideologia współczesności osnuta jest wokół produkcji i konsumpcji. Wykorzystując osiągnięcia nauki i techniki prowadzi rzeczywistość do dehumanizacji w imię wydajności. Kieruje się zasadą maksymalizacji produkcji i zysków. Stwarza sztuczne potrzeby i fikcyjną otoczkę ludzkiego życia. Zmierza do tego by uczynić człowieka jednym ze swych mechanizmów. Próbuje zastąpić człowieka "myślącymi" maszynami. Taka rzeczywistość kreuje człowieka, który nie doświadcza życia, a wewnętrzną pustkę pragnie zapełnić tym, co oferuje mu świat zewnętrzny. Dążenie to jest wyrazem bierności, bezsilności i samotności jakie przeżywa człowiek. Dziś człowiek obawia się odpowiedzialności za swoje postępowanie, gdyż nie uznaje żadnych wartości i norm, które je określają. Tożsamość człowieka jest nastawiona na posiadanie i nie określa człowieka jako osoby. Człowiek naśladuje, gromadzi, konsumuje - jednym słowem jest bierny. Jest tym co posiada, nie zaś tym kim jest.
Człowiek współczesny ma jednak poczucie, że jego życie jest bardziej życiem niż kiedykolwiek wcześniej. Źródłem tego przekonania jest podniesienie poziomu życia. Coraz lepsze warunki bytowe umożliwiają człowiekowi realizację jego podstawowych potrzeb. Unicestwienie tradycyjnych i uniwersalnych wartości oraz kultywowanych norm i wzorów rodzą jednak wewnętrzną pustkę i poczucie bezsensu. Współczesny człowiek koncentruje się zatem na wartościach materialnych, gdyż one zapełniają jego wewnętrzną pustkę. Żyjąc chwilą teraźniejszą, ucieka w świat pozorów, iluzji i złudzeń. Hołduje wartościom materialnym wybierając to, co łatwe i przyjemne. Dąży do władzy i posiadania stawiając na to, co ulotne, kruche, przemijalne i nietrwałe. Martwa własność stwarza bowiem człowiekowi poczucie mocy. Im więcej posiada tym bardziej jest przekonany o swojej potędze i sile. Współczesny człowiek nie jest twórczy, spontaniczny, kreatywny. Powtarza schematy, kopiuje, naśladuje. Nie kreuje siebie jako osobowości. Jest kalką wytworzonych wzorów, modeli. Nie dąży do tego, co wartościowe, znaczące, sensowne. Żyje powierzchownie, prozaicznie, zatracając to, co stanowi istotę ludzkiej natury przejawiając się w dążeniu do wartości. Brnie przez życie wchłaniając pozory i złudzenia. Odrzucając wartości i normy sam pozostaje bierny i pozbawiony aspiracji. Nie podejmuje wysiłku przekraczania granic samego siebie. Unicestwia w sobie ludzką naturę. W pogoni za dobrami materialnymi niweczy znaczenia wartości duchowych. Dla współczesnego człowieka pojęcie wolności, cnoty, prawdy, wiary, zdrady, dobra zatraca swój sens. Nie rozumie on tych znaczeń. Często nie zastanawia się nawet nad ich treścią. Hołdując samowoli i brakowi ograniczeń twierdzi, iż jest wolny. Wolność woli to dla niego wolność zachcianek. Swoją obojętność tłumaczy tolerancyjnością. Dla kłamstwa i zdrady znajduje usprawiedliwienie. Cnoty ośmiesza i uprawia dla własnych korzyści. Chcąc potwierdzić samego siebie dąży do sławy. Pragnie posiadać jak najwięcej dóbr materialnych, a nawet samego człowieka. Dla współczesnego człowieka zatraca się granica między dobrem a złem, prawdą a kłamstwem, lojalnością a zdradą, tolerancją a obojętnością, sprawiedliwością a odwetem, miłością a pożądaniem. Jedyną uznawaną i kultywowaną wartością jest brak jakichkolwiek norm i sensów, które naznaczałyby ludzki wymiar życia. Moralność jest ośmieszana, krytykowana i degradowana. Nie ma moralności jednoznacznej i uniwersalnej. Tyle jest prawd ilu jest ludzi a każdy ma swoją rację. Poczucie pustki i bezsensu pcha człowieka ku temu co łatwe do zdobycia nie wymagające wysiłku. Uciekając przed rzeczywistością i samym sobą, człowiek odwołuje się do wartości estetycznych.
Wiele ludzi staje przed problemem wyboru, które wartości traktować jako pierwszoplanowe: wartości konsumpcyjne, materialne czy wartości moralne - wyznaczające stosunek do drugiego człowieka i do samego siebie. Przedmiotem potrzeb i wartości może być wszystko, co otacza człowieka, tj. on sam i jego relacje ze społeczeństwem, przyrodą czy światem wytworów (rzeczy, cywilizacja, kultura). W psychologii potrzebę ujmuje się jako względnie stałą właściwość osobowości, określoną przez relację do danej klasy obiektów zewnętrznych i wyróżniającą się emocjonalnie jako stan braku, jako tendencja dążenia do nich. Często potrzeby ujmuje się jako stan zależności wyrażający się w tym, że cechy i stany oraz procesy zachodzące w jednym z elementów danego systemu zależą od istnienia cech, stanów i procesów zachodzących w drugim z jego elementów.
Wartością, najogólniej zdefiniowaną, jest wszystko to, co stanowi przedmiot potrzeb, postaw, dążeń i aspiracji człowieka. Może to być przedmiot materialny, osoba, instytucja, idea, rodzaj działania, typ stosunków społecznych itp. Niekiedy do wartości zalicza się
zarówno przedmioty pożądania. Pierwsze określa się jako wartości pozytywne, drugie jako negatywne. Inna definicja podaje, że wartości są to standardowe wzorce, które kierują postępowaniem jednostki, sposobem, w jaki podejmuje ona decyzje, rozwiązuje konflikty i stara się zaspokoić swoje potrzeby. Wartości kierują podejściem jednostki do zagadnień społecznych, wpływają na postawy polityczne lub religijne, decydują o tym, w jaki sposób jednostka przedstawia siebie innym, oceniają i osądzają postępowanie. Mówiąc o wartościach moralnych, należy zwrócić uwagę na przeżycia jednostki,
których treścią jest wiedza i ustosunkowanie się (emocje) moralne. Treść wartości i zasad moralnych pochodzi z kultury, m.in. nacisków społecznych, ale sposób ich realizacji jest niezależny, oparty na własnej woli, uznaniu oraz racjonalnym uwewnętrznieniu. Jednostka może przyswajać wartości moralne jako element kultury danego społeczeństwa, tworząc indywidualną ich strukturę. W rezultacie powstaje indywidualna skala wartości moralnych.
Właściwości danej kultury narzucają przy tym określone formy ujmowania i wartościowania rzeczywistości.
* Pojęcie Kiczu w odniesieniu do wartości człowieka.
Współczesny człowiek aprobuje jednak tylko kicz. Kicz jest wytworem samoświadomości oraz projekcją na świat zewnętrzny własnych niedoli, żalów, pretensji i cierpień. Chciwy, przeładowany szczegółami dekoracyjnymi i detalami rozcieńczony, tandetny, nierzetelny, przesłodzony jest źródłem przeżyć i doznań. Stanowi degradację sztuki przeznaczonej dla kogoś kto jej nie rozumie, ale mimo wszystko pragnie jej doświadczać. Kicz jest powierzchowny, nadaje sztuczną estetykę. Jest nastawiony na krótkotrwałe i ulotne doznania, które choć na chwilę pozwolą człowiekowi zapomnieć, że żyje prozaicznie.
Współczesny człowiek żyje powierzchownie, szybko, nie zastanawiając się nad sensem swojego istnienia, odrzucając to co stanowi istotę człowieczeństwa. Wartości moralne stanowią dla niego przeżytek, wartości estetyczne to głuchy oddźwięk bezsensownego życia. Życie współczesnego człowieka jest jedynie namiastką prawdziwego życia. Wszelkie wartości, które naznaczają ludzki wymiar egzystencji zostały zdegradowane, spłycone i unicestwione. Człowiek aprobuje dziś pozorne wartości, będąc przekonany, iż one stanowią esencję jego człowieczeństwa. Hołduje materializmowi i przyjemnościom, stawiając na to co ulotne i nietrwałe. Nie doświadcza pełni życia, nie dąży do odkrywania i przeżycia głębi człowieczeństwa. Nie przekracza aspektu swojej jednostkowości. Poddaje się żądzom i namiętnościom. Pozwala sobą manipulować. Stojąc w obliczu własnego "ja" odkrywa w sobie pustkę, którą stara się zapełnić pozorami. Jego życie jest jedynie częścią tego czym mogłoby być naprawdę. Rzeczywistość wchłania człowieka, zabijając w nim to co ludzkie. Człowiek bezwolnie poddaje się manipulacjom. Nie żąda niczego od świata, ani od siebie samego. Uznaje jedynie te wartości, które nie wymagają od niego wysiłku, kreacji, głębokich przeżyć i poświęcenia. Człowiek współczesny żyjąc bez wartości nieprzemijających i wypracowanych przez własny rozwój, żyje na przekór swojej ludzkiej naturze.
Bibliografia:
J. Głuszyński, „Wartości a wychowanie”
Galarowicz J., „Fenomenologiczna etyka wartości”
J. Mariański, W. Zdaniewicz, „Wartości religijne i moralne młodych Polaków”
M. Misztal, „Problematyka wartości w socjologii”
W. Dróżka, B. Gołębiowski Współczesne zagadnienia zawodu nauczyciela,
Z. Skorny, Wartości a wychowanie, "Edukacja"
- 1 -
Kielce 2009