Pojęcie kontekstu w kształceniu kulturowo- literackim

Opracowane wg: B. Chrząstowska, Lektura i poetyka, Warszawa 1987

W każdym, nawet najbardziej prymitywnym, akcie odbioru dzieła literackiego zaobserwować możemy próby zrozumienia i wyjaśnienia sensu utworu. Zawsze też czytelnik wykracza poza bezpośrednie dane, których dostarcza mu tekst literacki i próbuje znaleźć układ odniesienia, czyli kontekst, który tłumaczy mu cały utwór bądź jego poszczególne elementy. Akty lektury są tym pełniejsze i tym pełniejsze jest jej oddziaływanie pedagogiczne, im pełniejszy jest kontekst interpretacyjny.

Układ odniesienia (kontekst) przywołany w akcie lektury decyduje o jakości odbioru i tym samym warunkuje funkcjonowanie społeczne dzieła i jego wpływ na psychikę odbiorcy.

Dydaktyka literatury powinna zatem, obok kształcenia reguł odbioru, zwrócić uwagę na kształcenie umiejętności doboru kontekstów interpretacyjnych, które otwierają uczniów na człowieka i świat.

Jan Polakowski i Zenon Uryga piszą ( Badania nad komunikacją literacką z perspektywy dydaktyki), że działania poznawcze nauczyciela i ucznia skierowane na dzieło, pomimo że są ograniczone szkolnym przymusem lekturowym i programem nauczania, mogą w efekcie dawać różne odmiany konkretyzacji, zależnie od doboru kontekstów przywoływanych w toku lektury.

Akty lektury są zróżnicowane ( w samym przebiegu, ale i efektach), czego przyczyną jest stosunek do swoistości utworu, rodzaj oraz jakość i rozległość przywoływanych w akcie lektury kontekstów.

Teoretycy odbioru wyróżniają dwa zasadnicze rodzaje kontekstów:

- macierzysty dzieła

- osobisty odbiorcy

Akt odbioru obejmuje dwa czynniki: dzieło i odbiorcę. Wypowiedź literacka formułuje zadania dla czytelnika nie tylko w obrębie własnej struktury, ale proponuje szerszy układ odniesienia, czyli kontekst macierzysty:

- biografia autora, jego twórczość

- czas, epoka, w której tworzył (prądy filozoficzne, artystyczne, twórczość innych pisarzy)

- przekonania społeczne, polityczne, mody literackie, żywa tradycja literacka

Inne konteksty wprowadza sam odbiorca. Kontekst osobisty nie ma, wbrew pozorom, charakteru tylko indywidualnego, jest uwarunkowany kulturowo i społecznie. Na akt lektury wpływa zatem, oprócz doświadczenia życiowego, oczytania i światopoglądu odbiorcy, cała kultura literacka, w której odbiorca tkwi (charakterystyczne gusty, upodobania, preferencje, wybory, kody odbioru i normy czytania).

Doświadczenie czytelnicze i doświadczenie badawcze to dwa przeciwstawne akty odbioru. W pierwszym uruchamiane są głównie konteksty osobiste, w drugim- macierzyste. Nie wyklucza to oczywiście współwystępowania różnych kontekstów w jednym akcie odbioru. I tak doświadczenie czytelnicze jest konkretyzacją utworu, a doświadczenie badawcze jego interpretacją.

INTERPRETACJA

Markiewicz określi interpretacje semantyczną jako rezultat rozumienia całej zawartości dzieła literackiego, na wszystkich poziomach. Wg niego najprostszymi czynnościami/ zadaniami interpretacyjnymi są „wyjaśnienie”, „wykrycie”, „wydobycie”.

Nieco inaczej rzecz ujmuje Sławiński. Wg niego cały proces poznawania dzieła jest interpretacją, wyróżnia w nim następujące etapy:

- opis

- analiza (uchwycenie różnic pomiędzy elementami dzieła, skategoryzowanie tego, co w utworze jest typowe)

- interpretacja, która obejmuje poniższe czynności:

a) usytuowanie utworu w kontekście

b) wytrącenie go z kontekstu

jest próbą dotarcia do oryginalności i niepowtarzalności utworu

- wartościowanie (rozpoznanie wartości, wyodrębnienie ze stanu potencjalności)

Opis, analiza i interpretacja w pierwszej fazie to sposoby rozpoznania standardowych składników dzieła i ujęcie ich w kategoriach poetyki opisowej bądź historycznej (czynności historyka literatury). Natomiast druga faza interpretacji i wartościowanie ujmują to, co w dziele jest niepowtarzalne, oryginalne, nie mające odniesienia w układach istniejących poza nim (czynności krytyka literackiego).

Markiewicz wyróżnia kilka typów interpretacji dzieła literackiego (napisanego w przeszłości):

• Interpretacja autorska -odtwarza autorskie pojmowanie dzieła

• Interpretacja historyczna -odtwarza odczytanie dzieła w dobie jego powstania i czasach późniejszych

• Interpretacja historyczna, idealizująca -realizuje zadania czytelnika idealnego, który doskonale spełnia wszystkie semantyczne operacje przewidziane przez utwór, zgadnie z historycznie adekwatnymi dyrektywami odbioru i w ramach historycznie adekwatnego świata

• Interpretacja adaptacyjna, projektująca -odwołuje się do własnych, zmodernizowanych dyrektyw odbioru i obrazu świata

• Interpretacja adaptacyjna, sprawozdawcza -rekonstruuje odczytanie utworu na podstawie wypowiedzi respondentów (czytelników przeciętnych bądź też czytelników o wysokich kompetencjach)

Paul Ricoeur stwierdza, że interpretacja to nic innego, jak praca myśli, polegająca na odszyfrowaniu sensu ukrytego w sensie widocznym, na rozwinięciu poziomów znaczeniowych zawartych w znaczeniu dosłownym. Dodaje przy tym, że kontekst historycznoliteracki nie tylko pomaga odszyfrować sens ukryty, ale także zrozumieć „sens widoczny”, czyli reguły poetyki utworu, jego miejsce i znaczenie w procesie rozwoju literatury.

KONKRETYZACJA

Twórcą pojęcia jest Ingarden. Wg niego konieczność dokonania konkretyzacji jest wyznaczona przez budowę dzieła: jest ono schematyczne i zawiera miejsca niedookreślenia. Zadaniem czytelnika jest wypełnienie tych miejsc. Wbrew jednak temu, co sądzi się powszechnie (że dookreślenie dotyczy tylko przedmiotów i wyglądów, czyli konkretnego wyobrażenia sobie świata przedstawionego w dziele literackim), dookreślenie musi objąć wszystkie warstwy- brzmienia, znaczenia słów i zdań i świata przedstawionego. Schematyczna jest warstwa brzmieniowa, ponieważ wyznaczona tylko zapisem, znakami graficznymi. Skonkretyzować go tzn. wypowiedzieć głośno, nadać dziełu brzmienie istniejące w nim potencjalnie. Skonkretyzować warstwę semantyki, to nie tylko uświadomić sobie wyrazy nieznane, ale dopowiedzieć to, co niedopowiedziane sugerowane aluzją i cytatem, powiedzeniem typowym dla czasu, w którym powstało. W świecie przedstawionym z kolei należy wyobrazić sobie naocznie nie tylko pojedyncze przedmioty i bohaterów, ale także stosunki między nimi, procesy i stany. Trzeba zatem wypełnić i scalić fabułę, która jest fragmentaryczna, inwersyjna, splątana, opowiadana przez narratorów z różnych punktów widzenia. Niekiedy w monologach lirycznych, które zorientowane są narracyjnie, czytelnik musi uzupełnić zarysy fabuły. W liryce „czystej” (wyznanie) lub refleksyjnej proces konkretyzacji skupia się na przeżyciach podmiotu, konkretyzacji samego „ja”: lirycznego, określeniu stany psychicznego.

Każde dzieło literackie jest schematyczne i wymaga konkretyzacji. Ingardenowska konkretyzacja obejmuje co najmniej trzy różne funkcje:

1. ukonkretnienie zawartości wszystkich warstw dzieła

2. uzupełnienie luk w warstwie przedmiotów i wyglądów

3. nadbudowanie nad jakościami artystycznymi dzieła- jakości estetyczne

W koncepcji Ingardena rozumienie utworu nie należy do konkretyzacji.

PRZEDMIOT ARTYSTYCZNY- dzieło literackie, swego rodzaju szkielet, który czytelnik pod wieloma względami uzupełnia bądź też dopełnia, a niejednokrotnie zniekształca lub zmienia

PRZEDMIOT ESTETYCZNY- konkretyzacja, rezultat percepcji, całość, w której dzieło występuje w uzupełnieniach i przekształceniach poczynionych przez czytelnika podczas czytania

Dziś, niezależnie od tez Ingardena, konkretyzacja ujmowana jest jako interpretacja czytelnicza (przeciwstawiona naukowej, badawczej) tzn. czytelniczy sposób rozumienia i dookreślania utworu, uwarunkowany nie tylko budową utworu, ale i indywidualnymi predyspozycjami, doświadczeniem życiowym i literackim czytelnika oraz stereotypom odbioru utrwalonym w danej kulturze.

W konkretyzacji zasadniczą rolę odgrywają konteksty osobiste. Czytelnik nieustannie odwołuje się do własnej pamięci (zapamiętanych i przeczytanych dzieł), konfrontuje świat przedstawiony ze znaną sobie rzeczywistością, nadaje schematycznie wyznaczonym w dziele składnikom, indywidualny, konkretny kształt, wypełnia luki, brakujące elementy własnymi refleksjami i przeżyciami. Jednocześnie tkwi on w określonej kulturze literackiej i ulega ustalonym w niej regułom i normom czytania. Dlatego też, przy porównaniu różnych, indywidualnych konkretyzacji, odnajdziemy w nich elementy wspólne.

Każde współczesne dzieło literackie można ująć w dwóch porządkach: diachronicznym i synchronicznym.

PORZĄDEK DIACHRONICZNY- historyczny, odczytanie w dziele współistnienia tradycji literackiej, rekonstruuje się go dla celów naukowych, badawczych (nie jest to porządek lektury)

PORZĄDEK SYNCHRONICZNY- tworzony przez kulturę literacką, w obrębie której tkwi czytelnik, należą do niego proces lektury, a zatem także i konkretyzacji.

Uznaje się, że proces odbioru to sprowadzenie dzieł należących do różnych epok historycznych do jednej synchronii, w której dokonywana jest konkretyzacja. Mimo wszystko istnieje pewien współczynnik historyczności, w rozmaitym stopniu ujawniany, który wpływa na konkretyzację.

Ale nawet ten szczątek historyczności w konkretyzowaniu arcydzieł epok minionych jest uzależniony od kultury epoki, w której ono przebiega.

Ten „szczątek historyczności” to najprostsze konteksty macierzyste utworu: biografia, geneza oraz te bardziej skomplikowane- tradycja literacka (fakty i zjawiska literackie, które zdolne są przekształcać i formułować kształt współczesności, które żyją w dziełach następnych pokoleń).

Każde dzieło „mówi” o tradycji i zdradza swą literacką genezę, jednocześnie projektując własny kontekst. I tak np.:

Myszeida- epos rycerski

wiersze Broniewskiego- liryka romantyczna, tyrteizm

Pan Tadeusz- epopeja klasyczna

Niestety, konteksty te uchodzą często uwadze w interpretacji czytelniczej, co może spowodować pewne zafałszowania w interpretacji.

Na synchronię kultury literackiej danego okresu rzutuje diachronia- cały poprzedni dorobek literacki. I tak:

- w Panu Tadeuszu istnieją obok siebie elementy odziedziczone z różnych epok ( z epopei klasycznej, gawędy szlacheckiej, romansu sentymentalnego, komedii wieku oświecenia)

Czytelnik zdaje się nie dostrzegać współczynnika historycznego, poddaje się regułom czytania swojej epoki.

Różnica pomiędzy konkretyzacją a interpretacja jest zasadnicza.

INTERPRETACJA- postępowanie badawcze, charakterystyczna postawa badawcza, zmierza do rekonstrukcji dzieła w procesie analizy. Najważniejsze dla niej są konteksty macierzyste, a zasadniczym zadaniem- określenie i wartościowanie dzieła wobec tradycji (rekonstrukcja porządku diachronicznego i uchwycenie jego oryginalności)

KONKRETYZACJA- doświadczenie czytelnicze, które realizuje się w różnych postawach, zwłaszcza estetycznej. Następuje przez przywołanie kontekstów osobistych, czytelnik nie zawsze ma świadomość historyczności dzieła.

Składniki	Czytelnik	Wykonawca	Badacz
rola i rodzaj kontaktu z dziełem	lektura, doświadczenie czytelnicze	lektura i wykonanie, doświadczenie artystyczne	poznawanie, doświadczenie naukowe
postawa	naiwna, estetyczna, inne	estetyczna i inne	poznawcza
reguły odbioru	spontaniczne konkretyzowanie	spontaniczno- profesjonalne konkretyzowanie w innym tworzywie	technika badawcza: opis, analiza
stosunek do swoistości utworu	pomijana, dostrzegana wyrywkowo	traktowana ambiwalentnie	respektowana
konteksty	osobiste	osobiste, kultura literacka i artystyczna	macierzyste, historycznoliterackie
rezultat	konkretyzacja czytelnicza, założona nieadekwatność , „fałszywość”	konkretyzacja czytelnicza i artystyczna, możliwa nieadekwatność	interpretacja, adekwatność uwarunkowana metodologią

Szkolna lektura musi być konkretyzacją na każdym poziomie edukacji, ale nie może być tylko konkretyzacją. Kształcące cele edukacji oraz obecność w kanonie dzieł z klasyki narodowej dyktują konieczność wdrożenia umiejętności interpretacji, zbliżonej do procesu poznawczego o charakterze naukowym. Należy zatem uruchamiać konteksty macierzyste utworu, które umożliwiają wprowadzenie w tradycję literacką.

Proces nauczania pojmować zatem należy jako nastawienie na interpretację uwzględniającą historycznoliterackie konteksty.

Uryga i Polakowski wyróżniają sześć kontekstów interpretacyjnych w szkolnej komunikacji:

1. kontekst macierzysty utworu

2. kontekst wiedzy o literaturze ▬

3. kontekst wiedzy o kulturze ▬ te trzy wiążą się z doświadczeniem życiowym i

4. kontekst doświadczenia życiowego▬ wykształceniem ucznia, są to więc konteksty

osobiste uwarunkowane kulturowo

5. kontekst sytuacji komunikacyjnej i postaw (związany z jakością procesu dydaktycznego, uwarunkowany wiedzą polonistyczną i pedagogiczną nauczyciela)

6. kontekst wiedzy pedagogicznej

Użycie konkretnego kontekstu związane jest z jakością czytanego dzieła i z wiekiem ucznia. Konteksty- co należy dodać- podlegają wartościowaniu.

Szkolna edukacja zakładać musi stopniowe ograniczanie kontekstów osobistych na rzecz macierzystych.

Etap	Konteksty osobiste	Dzieło	Konteksty macierzyste
inicjacje literackie przedszkolne, kl. 1-3	doświadczenie życiowe pokój dziecinny podwórko ulica grupa przedszkolna klasa	literatura dla dzieci
propedeutyka odbioru konkretyzacje wprawki analityczne kl.4-5	pogłębienie doświadczenia życiowego pamięć lektur dziecięcych	łatwe teksty przeznaczone dla dorosłych klasyka	autor-biografia, inne teksty inne utwory napisane w podobnej poetyce wydarzenia polityczne, zjawiska społeczne, obyczajowe, moralne, historyczne geneza utworu
wdrażanie do świadomego odbioru konkretyzacje ćwiczenia analityczne kl. 6-8	kultura literacka oczytanie wiedza z poetyki reguły odbioru	literatura dla młodzieży zróżnicowane teksty dla dorosłych klasyka oraz	jw.oraz inne utwory napisane w odmiennej poetyce światopogląd filozofia system wartości
świadomy odbiór interpretacja historycznoliteracka liceum	wiedza z poetyki historycznej wiedza z historii i historii literatury wiedza o kulturze	arcydzieła narodowe	normy gatunkowe i rodzajowe system wersyfikacyjny prąd literacki konwencja literacka okres literacki epoka, tradycja

1

---