DYDAKTYKA- ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE
15. Pojęcie kontekstu w kształceniu kulturowo- literackim
Opracowane wg: B. Chrząstowska, Lektura i poetyka, Warszawa 1987
W każdym, nawet najbardziej prymitywnym, akcie odbioru dzieła literackiego zaobserwować możemy próby zrozumienia i wyjaśnienia sensu utworu. Zawsze też czytelnik wykracza poza bezpośrednie dane, których dostarcza mu tekst literacki i próbuje znaleźć układ odniesienia, czyli kontekst, który tłumaczy mu cały utwór bądź jego poszczególne elementy. Akty lektury są tym pełniejsze i tym pełniejsze jest jej oddziaływanie pedagogiczne, im pełniejszy jest kontekst interpretacyjny.
Układ odniesienia (kontekst) przywołany w akcie lektury decyduje o jakości odbioru i tym samym warunkuje funkcjonowanie społeczne dzieła i jego wpływ na psychikę odbiorcy.
Dydaktyka literatury powinna zatem, obok kształcenia reguł odbioru, zwrócić uwagę na kształcenie umiejętności doboru kontekstów interpretacyjnych, które otwierają uczniów na człowieka i świat.
Jan Polakowski i Zenon Uryga piszą ( Badania nad komunikacją literacką z perspektywy dydaktyki), że działania poznawcze nauczyciela i ucznia skierowane na dzieło, pomimo że są ograniczone szkolnym przymusem lekturowym i programem nauczania, mogą w efekcie dawać różne odmiany konkretyzacji, zależnie od doboru kontekstów przywoływanych w toku lektury.
Akty lektury są zróżnicowane ( w samym przebiegu, ale i efektach), czego przyczyną jest stosunek do swoistości utworu, rodzaj oraz jakość i rozległość przywoływanych w akcie lektury kontekstów.
Teoretycy odbioru wyróżniają dwa zasadnicze rodzaje kontekstów:
- macierzysty dzieła
- osobisty odbiorcy
Akt odbioru obejmuje dwa czynniki: dzieło i odbiorcę. Wypowiedź literacka formułuje zadania dla czytelnika nie tylko w obrębie własnej struktury, ale proponuje szerszy układ odniesienia, czyli kontekst macierzysty:
- biografia autora, jego twórczość
- czas, epoka, w której tworzył (prądy filozoficzne, artystyczne, twórczość innych pisarzy)
- przekonania społeczne, polityczne, mody literackie, żywa tradycja literacka
Inne konteksty wprowadza sam odbiorca. Kontekst osobisty nie ma, wbrew pozorom, charakteru tylko indywidualnego, jest uwarunkowany kulturowo i społecznie. Na akt lektury wpływa zatem, oprócz doświadczenia życiowego, oczytania i światopoglądu odbiorcy, cała kultura literacka, w której odbiorca tkwi (charakterystyczne gusty, upodobania, preferencje, wybory, kody odbioru i normy czytania).
Doświadczenie czytelnicze i doświadczenie badawcze to dwa przeciwstawne akty odbioru. W pierwszym uruchamiane są głównie konteksty osobiste, w drugim- macierzyste. Nie wyklucza to oczywiście współwystępowania różnych kontekstów w jednym akcie odbioru. I tak doświadczenie czytelnicze jest konkretyzacją utworu, a doświadczenie badawcze jego interpretacją.
INTERPRETACJA
Markiewicz określi interpretacje semantyczną jako rezultat rozumienia całej zawartości dzieła literackiego, na wszystkich poziomach. Wg niego najprostszymi czynnościami/ zadaniami interpretacyjnymi są „wyjaśnienie”, „wykrycie”, „wydobycie”.
Nieco inaczej rzecz ujmuje Sławiński. Wg niego cały proces poznawania dzieła jest interpretacją, wyróżnia w nim następujące etapy:
- opis
- analiza (uchwycenie różnic pomiędzy elementami dzieła, skategoryzowanie tego, co w utworze jest typowe)
- interpretacja, która obejmuje poniższe czynności:
a) usytuowanie utworu w kontekście
b) wytrącenie go z kontekstu
jest próbą dotarcia do oryginalności i niepowtarzalności utworu
- wartościowanie (rozpoznanie wartości, wyodrębnienie ze stanu potencjalności)
Opis, analiza i interpretacja w pierwszej fazie to sposoby rozpoznania standardowych składników dzieła i ujęcie ich w kategoriach poetyki opisowej bądź historycznej (czynności historyka literatury). Natomiast druga faza interpretacji i wartościowanie ujmują to, co w dziele jest niepowtarzalne, oryginalne, nie mające odniesienia w układach istniejących poza nim (czynności krytyka literackiego).
Markiewicz wyróżnia kilka typów interpretacji dzieła literackiego (napisanego w przeszłości):
Interpretacja autorska -odtwarza autorskie pojmowanie dzieła
Interpretacja historyczna -odtwarza odczytanie dzieła w dobie jego powstania i czasach późniejszych
Interpretacja historyczna, idealizująca -realizuje zadania czytelnika idealnego, który doskonale spełnia wszystkie semantyczne operacje przewidziane przez utwór, zgadnie z historycznie adekwatnymi dyrektywami odbioru i w ramach historycznie adekwatnego świata
Interpretacja adaptacyjna, projektująca -odwołuje się do własnych, zmodernizowanych dyrektyw odbioru i obrazu świata
Interpretacja adaptacyjna, sprawozdawcza -rekonstruuje odczytanie utworu na podstawie wypowiedzi respondentów (czytelników przeciętnych bądź też czytelników o wysokich kompetencjach)
Paul Ricoeur stwierdza, że interpretacja to nic innego, jak praca myśli, polegająca na odszyfrowaniu sensu ukrytego w sensie widocznym, na rozwinięciu poziomów znaczeniowych zawartych w znaczeniu dosłownym. Dodaje przy tym, że kontekst historycznoliteracki nie tylko pomaga odszyfrować sens ukryty, ale także zrozumieć „sens widoczny”, czyli reguły poetyki utworu, jego miejsce i znaczenie w procesie rozwoju literatury.
KONKRETYZACJA
Twórcą pojęcia jest Ingarden. Wg niego konieczność dokonania konkretyzacji jest wyznaczona przez budowę dzieła: jest ono schematyczne i zawiera miejsca niedookreślenia. Zadaniem czytelnika jest wypełnienie tych miejsc. Wbrew jednak temu, co sądzi się powszechnie (że dookreślenie dotyczy tylko przedmiotów i wyglądów, czyli konkretnego wyobrażenia sobie świata przedstawionego w dziele literackim), dookreślenie musi objąć wszystkie warstwy- brzmienia, znaczenia słów i zdań i świata przedstawionego. Schematyczna jest warstwa brzmieniowa, ponieważ wyznaczona tylko zapisem, znakami graficznymi. Skonkretyzować go tzn. wypowiedzieć głośno, nadać dziełu brzmienie istniejące w nim potencjalnie. Skonkretyzować warstwę semantyki, to nie tylko uświadomić sobie wyrazy nieznane, ale dopowiedzieć to, co niedopowiedziane sugerowane aluzją i cytatem, powiedzeniem typowym dla czasu, w którym powstało. W świecie przedstawionym z kolei należy wyobrazić sobie naocznie nie tylko pojedyncze przedmioty i bohaterów, ale także stosunki między nimi, procesy i stany. Trzeba zatem wypełnić i scalić fabułę, która jest fragmentaryczna, inwersyjna, splątana, opowiadana przez narratorów z różnych punktów widzenia. Niekiedy w monologach lirycznych, które zorientowane są narracyjnie, czytelnik musi uzupełnić zarysy fabuły. W liryce „czystej” (wyznanie) lub refleksyjnej proces konkretyzacji skupia się na przeżyciach podmiotu, konkretyzacji samego „ja”: lirycznego, określeniu stany psychicznego.
Każde dzieło literackie jest schematyczne i wymaga konkretyzacji. Ingardenowska konkretyzacja obejmuje co najmniej trzy różne funkcje:
ukonkretnienie zawartości wszystkich warstw dzieła
uzupełnienie luk w warstwie przedmiotów i wyglądów
nadbudowanie nad jakościami artystycznymi dzieła- jakości estetyczne
W koncepcji Ingardena rozumienie utworu nie należy do konkretyzacji.
PRZEDMIOT ARTYSTYCZNY- dzieło literackie, swego rodzaju szkielet, który czytelnik pod wieloma względami uzupełnia bądź też dopełnia, a niejednokrotnie zniekształca lub zmienia
PRZEDMIOT ESTETYCZNY- konkretyzacja, rezultat percepcji, całość, w której dzieło występuje w uzupełnieniach i przekształceniach poczynionych przez czytelnika podczas czytania
Dziś, niezależnie od tez Ingardena, konkretyzacja ujmowana jest jako interpretacja czytelnicza (przeciwstawiona naukowej, badawczej) tzn. czytelniczy sposób rozumienia i dookreślania utworu, uwarunkowany nie tylko budową utworu, ale i indywidualnymi predyspozycjami, doświadczeniem życiowym i literackim czytelnika oraz stereotypom odbioru utrwalonym w danej kulturze.
W konkretyzacji zasadniczą rolę odgrywają konteksty osobiste. Czytelnik nieustannie odwołuje się do własnej pamięci (zapamiętanych i przeczytanych dzieł), konfrontuje świat przedstawiony ze znaną sobie rzeczywistością, nadaje schematycznie wyznaczonym w dziele składnikom, indywidualny, konkretny kształt, wypełnia luki, brakujące elementy własnymi refleksjami i przeżyciami. Jednocześnie tkwi on w określonej kulturze literackiej i ulega ustalonym w niej regułom i normom czytania. Dlatego też, przy porównaniu różnych, indywidualnych konkretyzacji, odnajdziemy w nich elementy wspólne.
Każde współczesne dzieło literackie można ująć w dwóch porządkach: diachronicznym i synchronicznym.
PORZĄDEK DIACHRONICZNY- historyczny, odczytanie w dziele współistnienia tradycji literackiej, rekonstruuje się go dla celów naukowych, badawczych (nie jest to porządek lektury)
PORZĄDEK SYNCHRONICZNY- tworzony przez kulturę literacką, w obrębie której tkwi czytelnik, należą do niego proces lektury, a zatem także i konkretyzacji.
Uznaje się, że proces odbioru to sprowadzenie dzieł należących do różnych epok historycznych do jednej synchronii, w której dokonywana jest konkretyzacja. Mimo wszystko istnieje pewien współczynnik historyczności, w rozmaitym stopniu ujawniany, który wpływa na konkretyzację.
Ale nawet ten szczątek historyczności w konkretyzowaniu arcydzieł epok minionych jest uzależniony od kultury epoki, w której ono przebiega.
Ten „szczątek historyczności” to najprostsze konteksty macierzyste utworu: biografia, geneza oraz te bardziej skomplikowane- tradycja literacka (fakty i zjawiska literackie, które zdolne są przekształcać i formułować kształt współczesności, które żyją w dziełach następnych pokoleń).
Każde dzieło „mówi” o tradycji i zdradza swą literacką genezę, jednocześnie projektując własny kontekst. I tak np.:
Myszeida- epos rycerski
wiersze Broniewskiego- liryka romantyczna, tyrteizm
Pan Tadeusz- epopeja klasyczna
Niestety, konteksty te uchodzą często uwadze w interpretacji czytelniczej, co może spowodować pewne zafałszowania w interpretacji.
Na synchronię kultury literackiej danego okresu rzutuje diachronia- cały poprzedni dorobek literacki. I tak:
- w Panu Tadeuszu istnieją obok siebie elementy odziedziczone z różnych epok ( z epopei klasycznej, gawędy szlacheckiej, romansu sentymentalnego, komedii wieku oświecenia)
Czytelnik zdaje się nie dostrzegać współczynnika historycznego, poddaje się regułom czytania swojej epoki.
Różnica pomiędzy konkretyzacją a interpretacja jest zasadnicza.
INTERPRETACJA- postępowanie badawcze, charakterystyczna postawa badawcza, zmierza do rekonstrukcji dzieła w procesie analizy. Najważniejsze dla niej są konteksty macierzyste, a zasadniczym zadaniem- określenie i wartościowanie dzieła wobec tradycji (rekonstrukcja porządku diachronicznego i uchwycenie jego oryginalności)
KONKRETYZACJA- doświadczenie czytelnicze, które realizuje się w różnych postawach, zwłaszcza estetycznej. Następuje przez przywołanie kontekstów osobistych, czytelnik nie zawsze ma świadomość historyczności dzieła.
Składniki |
Czytelnik |
Wykonawca |
Badacz |
rola i rodzaj kontaktu z dziełem |
lektura, doświadczenie czytelnicze |
lektura i wykonanie, doświadczenie artystyczne |
poznawanie, doświadczenie naukowe |
postawa |
naiwna, estetyczna, inne |
estetyczna i inne |
poznawcza |
reguły odbioru |
spontaniczne konkretyzowanie |
spontaniczno- profesjonalne konkretyzowanie w innym tworzywie |
technika badawcza: opis, analiza |
stosunek do swoistości utworu |
pomijana, dostrzegana wyrywkowo |
traktowana ambiwalentnie |
respektowana |
konteksty |
osobiste |
osobiste, kultura literacka i artystyczna |
macierzyste, historycznoliterackie |
rezultat |
konkretyzacja czytelnicza, założona nieadekwatność , „fałszywość” |
konkretyzacja czytelnicza i artystyczna, możliwa nieadekwatność |
interpretacja, adekwatność uwarunkowana metodologią |
Szkolna lektura musi być konkretyzacją na każdym poziomie edukacji, ale nie może być tylko konkretyzacją. Kształcące cele edukacji oraz obecność w kanonie dzieł z klasyki narodowej dyktują konieczność wdrożenia umiejętności interpretacji, zbliżonej do procesu poznawczego o charakterze naukowym. Należy zatem uruchamiać konteksty macierzyste utworu, które umożliwiają wprowadzenie w tradycję literacką.
Proces nauczania pojmować zatem należy jako nastawienie na interpretację uwzględniającą historycznoliterackie konteksty.
Uryga i Polakowski wyróżniają sześć kontekstów interpretacyjnych w szkolnej komunikacji:
kontekst macierzysty utworu
kontekst wiedzy o literaturze ▬
kontekst wiedzy o kulturze ▬ te trzy wiążą się z doświadczeniem życiowym i
kontekst doświadczenia życiowego▬ wykształceniem ucznia, są to więc konteksty
osobiste uwarunkowane kulturowo
kontekst sytuacji komunikacyjnej i postaw (związany z jakością procesu dydaktycznego, uwarunkowany wiedzą polonistyczną i pedagogiczną nauczyciela)
kontekst wiedzy pedagogicznej
Użycie konkretnego kontekstu związane jest z jakością czytanego dzieła i z wiekiem ucznia. Konteksty- co należy dodać- podlegają wartościowaniu.
Szkolna edukacja zakładać musi stopniowe ograniczanie kontekstów osobistych na rzecz macierzystych.
Etap |
Konteksty osobiste |
Dzieło |
Konteksty macierzyste |
inicjacje literackie przedszkolne, kl. 1-3 |
doświadczenie życiowe pokój dziecinny podwórko ulica grupa przedszkolna klasa |
literatura dla dzieci |
|
propedeutyka odbioru konkretyzacje wprawki analityczne kl.4-5 |
pogłębienie doświadczenia życiowego pamięć lektur dziecięcych |
łatwe teksty przeznaczone dla dorosłych klasyka |
autor-biografia, inne teksty inne utwory napisane w podobnej poetyce wydarzenia polityczne, zjawiska społeczne, obyczajowe, moralne, historyczne geneza utworu |
wdrażanie do świadomego odbioru konkretyzacje ćwiczenia analityczne kl. 6-8 |
kultura literacka oczytanie wiedza z poetyki reguły odbioru |
literatura dla młodzieży zróżnicowane teksty dla dorosłych klasyka oraz |
jw.oraz inne utwory napisane w odmiennej poetyce światopogląd filozofia system wartości
|
świadomy odbiór interpretacja historycznoliteracka liceum |
wiedza z poetyki historycznej wiedza z historii i historii literatury wiedza o kulturze |
arcydzieła narodowe |
normy gatunkowe i rodzajowe system wersyfikacyjny prąd literacki konwencja literacka okres literacki epoka, tradycja |
6