REFERAT DLA RODZICÓW
POTRZEBY EMOCJONALNE DZIECKA
W wieku przedszkolnym kształtują się podstawowe nawyki i sposoby zachowania , cechy osobowości , podstawowa skala uczuć , ogromne znaczenie ma zaspokajanie potrzeb emocjonalnych dziecka , które są fundamentem jego rozwoju. Zalicza się do nich potrzebę bezpieczeństwa , akceptacji , kontakty emocjonalnego i przynależności. W zaspokajaniu tych potrzeb największą rolę odgrywa rodzina , a przede wszystkim rodzice , którzy w tym okresie liczą się najbardziej. Ważne jest więc , aby rodzice poznali te potrzeby i starali się zaspokajać je jak najlepiej , gdyż są odpowiedzialni za to , jak będzie rozwijało się ich dziecko , jakim człowiekiem zostanie w przyszłości i jaki będzie jego kontakt z ludźmi.
POTRZEBA BEZPIECZEŃSTWA
Istota tej potrzeby przejawia się w dążeniu do spokojnego , niezagrożonego samopoczucia. Potrzeba ta jest podstawowa i fundamentalna , co wynika chociażby z faktu , że stawia się ją na równi z potrzebami biologicznymi ( np. snu , pożywienia itd. )
Rodzice stwarzają warunki , aby dziecko mogło czuć się dobrze , bezpiecznie. Potrzebę bezpieczeństwa można zaspokoić poprzez :
Pozytywne nastawienie dziecka
Właściwy sposób traktowania
Życzliwą atmosferę w domu
Chodzi o to , aby nie ośmieszać , nie bagatelizować problemów dziecka , jako mało znaczących i nieistotnych , służyć pomocą w trudnościach , z jakimi się zgłosi. Zdarzają się rodziny , które nie zapewniają dziecku poczucie bezpieczeństwa , powodują zaburzenia poprzez niespokojną atmosferę , konflikty , kłótnie , awantury , alkoholizm.
Istnieją dwa rodzaje czynników zaburzających potrzebę bezpieczeństwa : zewnętrzne i wewnętrzne.
Czynniki zewnętrzne to :
Obcość i niechęć otoczenia
Emocjonalna zależność od nieobliczalnych osób
Niespodziewane , nielogiczne reakcje rodziców
Nadciągające duże zmiany , np. rozwód rodziców
Wymagania przerastające możliwości dziecka
System wychowawczy oparty na groźbach , karach , potępianiu , dezaprobacie o zbyt dużej liczbie zakazów i ograniczeń
Czynnikami wewnętrznymi są :
Stan zdrowia
Poczucie zagrożenia wynikające z charakteru
Dziecko chorowite często otaczane jest przesadną opieką połączoną z lękiem o jego zdrowie. W większości przypadków ten niepokój rodziców dziecko przyjmuje przez co wyolbrzymia niedomaganie organizmu i boi się poważnej choroby. Bywają dzieci , które przeżywają niepokój w specyficznych sytuacjach , inne stale się czegoś obawiają. Te drugie należy otoczyć szczególną opieką. Jeśli dziecko boi się np. burzy , to w trakcie jej trwania należy je przytulić , uspokoić nie okazując własnego strachu , a po jej skończeniu w sposób przystępny i prosty wyjaśnić powstawanie tego zjawiska i korzyści przyrodnicze z tego płynące.
Dla dziecka w wieku przedszkolnym wszystko jest nowe , zaskakujące. Jego doświadczenie jest bardzo małe w porównaniu z dorosłymi , dlatego łatwo dochodzi do zachwiania poczucia bezpieczeństwa. Nie potrafi odróżnić niebezpieczeństwa rzeczywistego od pozornego , często nie wie , jak się zachować w nowych dla siebie sytuacjach. Pragnie więc mieć pewność , że w razie przykrości , niepewności znajdzie oparcie i pomoc u osoby dorosłej.
Ogólnie można powiedzieć , że poczucie bezpieczeństwa dziecka opiera się całkowicie na miłości najbliższego otoczenia , a głównie rodziców. Miłość ta powinna wyrażać się w pełnej akceptacji dziecka , bliskim z nim kontakcie. Można powiedzieć , że potrzeba ta zależy od zaspokojenia pozostałych trzech potrzeb emocjonalnych. Niezaspokojenie którejkolwiek z nich zaburza jego poczucie bezpieczeństwa.
Dziecko , którego potrzeba bezpieczeństwa jest zaspokojona , jest ufne , aktywne , samodzielne , otwarte na kontakty z innymi dziećmi i dorosłymi. Podstawowym skutkiem niezaspokojenia tej potrzeby jest lęk , będący podstawą wszelkich nerwic i mający tendencję do utrwalania się. W przyszłości może wyrażać się w kalectwie uczuciowym , które prowadzi do chorobliwych reakcji na rozstanie , na niepowodzenia czy nawet krytykę. Ponadto niezaspokojenie tej potrzeby hamuje aktywność dziecka , od której zależy rozwój intelektualny dziecka.
W rezultacie niezaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa , dziecko już jako człowiek dorosły nie osiąga dojrzałości psychicznej , zachowuje się w sposób infantylny , ma trudności w przystosowaniu się do otoczenia. Skutki niezaspokojenia tej potrzeby , poza dostrzegalnym brakiem aktywności , uwidaczniają się w wieku późniejszym.
POTRZEBA AKCEPTACJI
Istota tej potrzeby polega na tym , aby dziecko czuło się potrzebne i chciane takie , jakie jest , a nie takie , jakie inni chcieliby , żeby było. Na podstawie sądów rodziców tworzy się u dziecka obraz samego siebie i samoakceptacja. Od rodziców zależy czy będzie to samoocena prawidłowa. Zawyżona powoduje przecenianie swoich możliwości , a w rezultacie brak pracy nad sobą i wynoszenie się ponad innych. Zaniżona sprzyja utracie wiary we własne możliwości , dziecko ma poczucie niższości , czuje się gorsze od innych , a co za tym idzie , nie rozwija swych możliwości. Miernikiem akceptacji jest satysfakcja i radość dzieci i rodziców z wzajemnych kontaktów.
Dziecko akceptowane słyszy wiele pochwał , ale rodzice nie mogą być bezkrytyczni. Niedoskonałość czy braki należy zlikwidować lub wyrównać poprzez pracę z dzieckiem. Właściwości dodatnie nie tylko powinny być dostrzegane , ale należy je rozwijać i doskonalić.
Jednym ze sposobów zaspokajania tej potrzeby jest okazywanie dezaprobaty w stosunku do określonego występku dziecka , a nie do niego. Dziecko nie może być negowane z powodu jakiegoś przewinienia , np. „zawsze jesteś niegrzeczny” , „nigdy po sobie nie posprzątasz” itp. Ważne jest aby oceny dziecka miały charakter konkretny i odnosiły się do czynu , zachowania a nie były ogólne , np. brzydko rysujesz , jesteś mało zdolny , jeszcze bardziej szkodliwe jest stwierdzenie : do niczego się nie nadajesz. Zamiast takich kategorycznych zdań negujących dziecko , można powiedzieć : „ładnie narysowałeś , ale ten domek mógłbyś wykonać staranniej” lub „nie możesz zapamiętać literki c ale literkę g zawsze rozpoznajesz” czy chociażby wyrazić uznanie dla wysiłku dziecka. Takie stwierdzenia przyczyniają się do zaspokojenia potrzeby akceptacji mobilizując dziecko do działania. Nawet jeśli nie możemy doszukać się żadnych elementów pozytywnych należy wyrazić nadzieję , że będzie lepiej.
Uogólnienie oceny rodziców są przyczyną powstawania sztywnej etykiety : zdolny , przeciętny , tępy , uniemożliwiającej dostrzeganie obiektywnego obrazu dziecka. Postawa odtrącająca dziecko ( niechęć do niego , poczucie rozczarowania) , zastraszanie surowe kary , powodują deprywację potrzeby akceptacji. W wyniku jej niezaspokojenia dziecko staje się lękliwe , niepewne , przewrażliwione , ulegle , nie mogące się skoncentrować oraz nadpobudliwe. Bez akceptacji rodziców nie powstanie u dziecka poczucie własnej wartości , zachwiana będzie wiara w siebie , co spowoduje zahamowanie aktywności dziecka , a w konsekwencji regres i brak rozwoju. Ponadto dzieci nieakceptowane wykazują niższy stopień inteligencji niż te , u których ta potrzeba jest zaspokajana.
POTRZEBA KONTAKTU EMOCJONALNEGO
Istota tej potrzeby polega na obustronnym , bliskim i trwałym , a przede wszystkim pozytywnym uczuciowo stosunku dziecka z innymi osobami z jego otoczenia. Aby kontakt emocjonalny zaistniał musi wystąpić :
U dziecka zdolność do emocjonalnego współbrzmienia ze stanem emocjonalnym innych ludzi , np. doznawanie przykrości w obecności człowieka zmartwionego , a przyjemności z kimś zadowolonym. Takie uczuciowe poznawanie drugiego człowieka stanowi podstawową cechę kontaktu emocjonalnego i powinno być już ukształtowane w wieku 3 lat.
Odpowiednie nastawienie osób z otoczenia dziecka , które musi czuć , że jest przedmiotem zainteresowania , że inni współbrzmią z jego własnymi uczuciami. Dziecko potencjalnie zdolne do nawiązywania kontaktu emocjonalnego , na skutek „neutralności” czy niechęci emocjonalnej otoczenia może zatracić tę zdolność.
W wieku przedszkolnym w wyniku rozwoju samodzielności ruchowej dziecko staje się osobą inicjującą kontakt , na który dorośli powinni być otwarci. W miarę dorastania dziecka maleje konieczność bliskiego kontaktu fizycznego , a wzrasta i rozbudowuje się kontakt i więź psychiczna. Im dziecko starsze tym mniej powinno być pieszczot , czułości , a więcej pierwiastków intelektualnych , jak : wymiana myśli , poglądów , opinii , współdziałanie w rozwiązywaniu problemów życia codziennego.
Potrzeba kontaktu emocjonalnego przejawia się również w dążeniu do zbliżenia się z rówieśnikami , z którymi dziecko pragnie się bawić , a następnie współdziałać. Dorośli powinni utrzymywać te kontakty. Problem ten jest automatycznie rozwiązany w przedszkolu , natomiast dzieciom nie uczęszczającym do tych placówek należy stworzyć możliwość spotykania kolegów chociażby w piaskownicy , na placu zabaw czy w parku.
Jeśli potrzeba ta nie jest zaspokajana w atmosferze miłości i akceptacji może prowokować dziecko do szukania „zastępczych” metod, takich jak :
Negatywizm , kapryszenie przy jedzeniu i tego typu zachowania , gdy urodzi się drugie dziecko
Aspołeczne zachowanie dążące do wywołania jakiegokolwiek zainteresowania , nawet za cenę kar cielesnych
Patologiczna postawa wobec choroby jako przyjemności. Dzieje się tak w rodzinach , gdzie choroba dziecka staje się niezawodnym , a czasem jedynym środkiem na zwrócenie na siebie uwagi rodziców.
Poważne skutki miewa nawet odsunięcie dziecka , rozluźnienie bliskiego kontaktu. Zdarza się to np. wtedy gdy przychodzi na świat drugie dziecko lub gdy matka niepracująca rozpoczyna swą działalność zawodową. Nagłe postawienie dziecka w takiej sytuacji , bez przygotowania go może wywołać nerwowość i lęk.
Dziecko w wieku przedszkolnym nie potrafi nazwać wszystkich przedmiotów , czynności czy uczuć , które przeżywa dlatego niezaspokojenie potrzeby kontaktu emocjonalnego opóźnia rozwój mowy i funkcji poznawczych. W skrajnych przypadkach skutkiem niezaspokojenia tej potrzeby jest choroba sieroca. Występuje ona głównie u wychowanków wszelkich instytucji opiekuńczo - wychowawczych , które nie potrafią zrekompensować dziecku brak własnej rodziny.
Potrzebę kontaktu dziecko zaspokaja również w grupie rówieśników. Izolacja od kolegów jest bardzo niekorzystna , gdyż przebywając tylko w grupie dorosłych , zdobywa ubogie i jednostronne doświadczenie społeczne. Ponadto nie opanowuje jednej z najważniejszych umiejętności - współżycia i współdziałania opartego na zasadzie równorzędności. Dziecko pozbawione towarzystwa rówieśników wyrasta na egoistę i samoluba , któremu trudno będzie dostosować się do współżycia z kolegami w szkole , a później w społeczności ludzi dorosłych.
POTRZEBA PRZYNALEŻNOŚCI
Polega na specyficznej więzi uczuciowej dziecka z innymi ludźmi , wyrażającej się w trzech komponentach : w identyfikacji , w akceptacji dziecka , bez której nie wytworzy się więź łącząca je z bliskimi osobami , w strachu separacyjnym.
Identyfikacja dziecka jest bezkrytycznym naśladowaniem czynności zewnętrznych oraz form moralnych. Dlatego jest bardzo ważne , aby rodzice dostarczyli pozytywnych wzorów , z którymi dziecko będzie się utożsamiało. Jest ono bystrym obserwatorem i z dużą łatwością przychodzi mu powielanie nieakceptowanych społecznie wzorów postępowania.
Strach separacyjny polega na lęku przed osamotnieniem , co pobudza pragnienie więzi z nimi. Najsilniej przejawia się w pierwszych latach życia , przez domaganie się stałej , fizycznej obecności matki. W wieku przedszkolnym strach ten powinien maleć w związku z rozwojem intelektualnym i motorycznym dziecka. Już dwulatek nie powinien przeżywać tego rodzaju strachu , gdy matka wyjdzie do drugiego pokoju , gdyż wie , że może pójść do niej w każdej chwili. W zależności od siły związku z matką , trzyletnie dziecko może nawet zostać samo w domu przez piętnaście do dwudziestu minut. Oczywiście musi to być poprzedzone zgodą dziecka i dotrzymaniem obietnicy powrotu.
Przejawem strachu separacyjnego jest lęk przed ciemnością. Dziecko w wieku od 3 do 10 lat przenosi lęk przed rozłąką z rodzicami na ciemność , przeżywa , że wszystko znika , nawet ono samo. Jest to dla niego najstraszniejszym przeżyciem. Nie należy zmuszać go do samotnego przebywania w ciemnym pomieszczeniu , ale stopniowo je do tego przyzwyczajać. Ważne jest aby uświadomić mu , że tą ciemność może przerwać samo przez naciśnięcie kontaktu. Dobry skutek odnoszą też zabawy z latarką w ciemnym pokoju.
Często spotykana u dzieci zazdrość o rodzeństwo również jest wynikiem tego strachu , który przeradza się w nienawiść czy nawet w otwartą agresję skierowaną do młodszego brata lub siostry. Dziecko boi się utraty ukochanej osoby i za wszelką cenę stara się sprawić aby rodzice poświęcali mu tyle samo czasu co młodszemu. A więc pojawiają się charakterystyczne odznaki infantylności : moczenie , chociaż przestało już to robić , domaganie się karmienia łyżeczką itd. Ten rodzaj strachu separacyjnego jest tym silniejszy , im bardziej dziecko czuje się zaniedbane , odtrącone , im bardziej rodzice są zaabsorbowani tym młodszym.
W tej sytuacji starsze dziecko powinno mieć zapewnioną miłość nie tylko deklarowaną , ale i odczuwaną , np. należy więcej czasu poświęcić na rozmowę z nim czy zabawę , doceniać je i częściej chwalić. Dziecko silniej przeżywa każde odsunięcie czy pozór odsunięcia niż dorosły, gdyż istnieje mniej grup , do których należy.
Już w wieku przedszkolnym pojawia się chęć przynależenia do grupy rówieśniczej. Dla dzieci , które nie uczęszczają do przedszkola , wystarczy krótkotrwała więź z zespołem powstałym doraźnie , np. w piaskownicy.
Dziecko opuszczone przez matkę silnie domaga się miłości , a jednocześnie przeżywa lęk przed przywiązaniem się do innej osoby , aby i ona go nie porzuciła. Jeśli zrywanie więzi z dzieckiem następuje kilkakrotnie , jego nieufność pogłębi się i mimo , że będzie się ono starało zasłużyć na nią u dorosłych , to w przypadku porzucenia nie będzie okazywało bólu czy rozgoryczenia , a może nawet nie będzie tego odczuwało, ponieważ przyzwyczaiło się , że jest porzucone. Nie będzie potrafiło dochować wierności emocjonalnej zarówno w stosunku do dorosłych , jak i rówieśników. Nie jest w stanie pokochać kogokolwiek , co pociąga za sobą izolację od innych.
Niezaspokojenie potrzeby przynależności przyczynia się do braku modelu identyfikacyjnego , przez co dziecko ma zaburzony obraz samego siebie , świata i swojego miejsca w nim. Wadliwe zaspokojenie tej potrzeby może przyczynić się do przeżywania przez dziecko tzw. lęku przynależności. Przyczyniają się do tego zbyt wymagający rodzice, surowi i niedostępni. Przeżywa ono silne napięcie : chciałoby zbliżyć się do nich , gdyż motyw przynależności istnieje w nim bardzo silnie , ale wiedząc , że będzie krytykowane , unika kontaktu z nimi. Stawianie wymagania powoduje , że nie nastawia się ono na wykonanie działania , tylko na chęć uniknięcia porażki i jego następstw , w związku z czym czynności będzie wykonywać poniżej swoich możliwości.
Warto podkreślić , że wyżej omawiane potrzeby łączą się ściśle ze sobą ; zaspokojenie jednej pociąga za sobą gratyfikację drugiej. Rodzina jest dla dziecka w tym wieku bazą i podstawa rozwoju. Rodzice mogą się przyczynić do jego rozwoju , jak tez ich działanie może się okazać destrukcyjne dla jego osobowości.
Jakie będzie miało cechy , jaki będzie w przyszłości jego kontakt z innymi ludźmi i stosunek do nich , w dużej mierze zależy od rodziców i warunków rozwojowych , jakie stworzą swojemu dziecku , zaspokajając jego potrzeby emocjonalne w wieku przedszkolnym.
LITERATURA :
M. Jacuńska : „Wychowanie małego dziecka w rodzinie” W: M. Ziemska : „Rodzina i dziecko”. Warszawa 1979 , PWN.
H. Filipczuk :”Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży”. Warszawa 1980 , Instytut Wydawniczy CRZZ.
J. Ranschburg : „Lęk , gniew i agresja”. Warszawa 1980 , WsiP.
m. Ziemska : „Rodzina a osobowość”. Warszawa 1975 , WP.