3. Kroniki w literaturze średniowiecza i renesansu

Kronika - tym mianem poczęto w średniowieczu określać historyczne utwory epickie, nawet wówczas, gdy nie charakteryzowały się one chronologicznym uporządkowaniem faktów i dat. Polskimi kronikarzami w średniowieczu byli między innymi: Gall Anonim, Jan Długosz oraz Wincenty Kadłubek. Natomiast, jeśli idzie o odrodzenie, należy wymienić tu nazwisko Marcina Bielskiego, który stworzył w tym okresie "Kronikę wszystkiego świata" - dzieło pisane na wzór średniowiecznych kronik i uznawane dziś za pierwszą polską historię powszechną.

1. Anonim tzw. Gall - Kronika polska 1112 - 1116

Napisana po łacinie, przez nieznanego autora, prawdopodobnie benedyktyna pochodzącego z Francji Środkowej.

Powstała prawdopodobnie na zamówienie.

Cele „Kroniki”:

- opis dziejów Bolesława Krzywoustego (w „Kronice”: Marsowy Syn);

- obejmuje okres 250 lat

- napisana w duchu panegirycznym

Jest to pierwsze dzieło polskiej literatury narodowej.

Cechy:

• Staranny obraz autora (pisarz, poeta)

• Samoświadomość pisanego dzieła - że jest ważne dla historii

• Wyeksponowanie siebie

• Przedmowy są napisane prozą

• „skróty” wierszowane

• składa się z III ksiąg (części)

• zawiera opis zabójstwa Zbigniewa i pokutę Bolesława Krzywoustego

• dokładnie opisuje bitwy z Pomorzanami.

W „Kronice” brak jest dat rocznych. Napisana jest proza rytmiczną.

Pierwsze wydanie „Kroniki” - Gdańsk, 1749 r.

2. Wincenty zwany Kadłubkiem - Kronika polska 1190-1205

Kronika powstała na zlecenie Kazimiera Sprawiedliwego.

Cechy „Kroniki”:

- podzielona na 4 księgi:

I, II, III - dialog prowadzony przez arcybiskupa Jana i biskupa krakowskiego Mateusza

IV - narracja zamiast dialogu.

- każda księga zawiera incypit.

KSIĘGA I

Przedstawia pochodzenie narodu polskiego, zawiera legendy o Popielu (Pompiliuszu), o Kraku (Grakchu) i smoku, o Wandzie, o podstępie Lestka z kolcami. Kwestie dynastyczne są na dalszym planie.

KSIĘGA II

Opisuje dzieje od założenia dynastii Piastów po konflikt Bolesława Krzywoustego z bratem Zbigniewom i jego upadek.

KSIĘGA III

Opisuje dzieje zwycięstw Krzywoustego na Pomorzu, okres rozbicia dzielnicowego po śmierci księcia krakowskiego Bolesława Kędzierzawego w 1173 r.

KSIĘGA IV

Opisuje wstąpienie na tron krakowski księcia Mieszka III Starego w 1173 r., urywa się na wydarzeniach 1202 r. (dotyczy ustąpienia Władysława III Laskonogiego z księstwa krakowskiego).

Na początku dzieła jest Prolog (wspomniane są Kordus, Alkibiades, Diogenes).

„Kronika” zawiera wstawki wierszowane, jest to około 40 fragmentów poetyckich. Wśród nich wybitne - z Księgi IV na śmierć Kazimierza Sprawiedliwego.

Kronika wielkopolska czasy legendarne - 1273

- kronika dotycząca dziejów średniowiecznej Polski napisana w języku łacińskim przez nieznanego autora w końcu XIII lub w XIV wieku. Kronika zawiera opis wydarzeń od czasów legendarnych aż po 1273 rok (dalsza część nie została zachowana). Była pisana z perspektywy Wielkopolski. Wg niektórych historyków pierwsza jej redakcja powstała w latach 1283-1296, a jej autorem był kusztosz kapituły poznańskiej Godzisław Baszko, natomiast druga redakcja (uzupełnienie pierwszej) w latach 1377-1384. Według innych całość napisał Janko z Czarnkowa w drugiej połowie XIV wieku.

Autor kroniki postawił sobie za cel spisanie dziejów władców Polski. Wiele uwagi poświęcił też ich rycerskim dokonaniom. Kazimierz Abgarowicz przetłumaczył w 1965 kronikę na język polski.

Księga henrykowska 1227-1259 (1310)

(Księga założenia klasztoru Panny Marii w Henrykowie) stustronnicowa spisana po łacinie kronika opactwa cystersów w Henrykowie na Dolnym Śląsku. Powstała początkowo jako spis dóbr klasztornych (w celu wyjaśnienia praw klasztoru do nich), w związku z niestabilną sytuacją (także prawną) po najeździe mongolskim w 1241 roku. Część pierwsza opisuje lata od fundacji klasztoru w 1227 roku przez Henryka Brodatego do 1259, część druga doprowadza historię opactwa do roku 1310. W zapiskach z roku 1270 zawiera ona zdanie, które jest uwżane za najstarsze zapisane w języku polskim:

„

Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai

”

Co znaczy: Daj, ja będę mełł, a ty odpocznij (Daj, niech ja pokręcę żarna, a ty odpocznij). Zostało ono wypowiedziane przez osiadłego na Dolnym Śląsku czeskiego rycerza Boguchwała do jego miejscowej żony, gdy ta mełła ziarno na ręcznych żarnach. Znajduje się ono w opisie pochodzenia należącej do dóbr klasztornych pobliskiej wsi Brukalice. Jako że mielenie ziarna było wtedy uważane za pracę niegodną mężczyzny, Czech ten został nazwany przez sąsiadów Brukałą (zbrukany), a przezwisko to dało także miano całej osadzie.

„

Tak to Czech ów mełł na przemian z żoną i obracał często kamień, podobnie jak ona. Widząc to sąsiedzi, aczkolwiek wtedy nieliczni, nazwali go Bogwał Brukał (Bogwal Brucal); stąd ta całe jego potomstwo zwie się Brukalicy (Brucaliz).

”

Zdanie to zostało określone przez kronikarza jako polskie (Śląsk znajdował się wówczas pod panowaniem Polski), zawiera jednak w sobie charakterystyczne cechy zarówno współczesnego języka polskiego, języka czeskiego i dialektu śląskiego - "day" (polska końcówka "-aj", w czeskim i wspólczesnym dialekcie śląskim "-ej"), "ut" (czeskie "ať", po śląsku "dyć", po polsku "niech", po staropolsku "ać"), "pobrusa" (śląska końcówka "-a", w polskim "-ę", w czeskim "-ím").

Księga znajduje się obecnie w Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu, natomiast jej kopia znajduje w pocysterskim opactwie w Henrykowie.

Kronika Janka z Czarnkowa 1370-1384

(łac. Joannis de Czarnkow chronicon Polonorum) obejmująca wydarzenia historii Polski w latach 1370-1384 powstała pod koniec XIV wieku, a jej autorem jest archidiakon gnieźnieński - Janko z Czarnkowa.

Kronika powstała prawdopodobnie pod koniec jego życia. W zasadzie możną ją traktować jako pierwszy pamiętnik w  literaturze polskiej. Dzieło rozpoczyna opis śmierci Kazimierza Wielkiego i zawiera fakty, których Janko z Czarnkowa był świadkiem, ale przedstawione stronniczo i zgodnie z jego własnymi sympatiami politycznymi. Kazimierz Wielki zostaje ukazany jako prawdziwy wzór władcy, a czasy Ludwika Węgierskiego są ukazane jako okres chaosu i niepewności. Można się z Kroniki także dowiedzieć wiele o życiu i znaczeniu duchowieństwa tamtego okresu.

Kronika, napisana po łacinie, została przetłumaczona na polski przez Józefa Żerbiłłę w 1905 roku. Najnowsze wydanie wstępem opatrzył Jerzy Wyrozumski. W XIX w. udowodniono, że trzy pierwsze fragmenty nie pochodzą z kroniki Janka z Czarnkowa, nadal jednak umieszcza się je w dziele, gdyż śmierć Kazimierza Wielkiego i opis uroczystości jest wprowadzeniem do wydarzeń zamieszczonych w dalszych częściach kroniki.

Jan Długosz od czasów mitycznych - 1480

Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae - Roczniki, czyli kroniki słynnego Królestwa Polskiego, autorstwa Jana Długosza, zaczęły powstawać już w 1455 roku. Zawarte tu są istotne zbiory wiedzy, z których korzysta wielu historyków. Między innymi na ich podstawie Henryk Sienkiewicz napisał Krzyżaków. Informacje te uzyskiwał Długosz ze źródeł, do których w większości inni kronikarze nie mieli dostępu, ponieważ pełnił on wcześniej dużo ważnych funkcji duchownych a następnie został pomocnikiem króla Kazimierza Jagiellończyka. Miał przede wszystkim dostęp do dokumentów przechowywanych w kancelarii królewskiej. Z pewnością korzystał z oryginału Kroniki Konfliktu, znał również i uwzględnił relacje krzyżackie. W przypadku bitwy grunwaldzkiej bardzo wiele przejął z opowiadań jej uczestników. Należeli do nich - ojciec i stryj kronikarza, a przede wszystkim kardynał i biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki, długoletni zwierzchnik i protektor Jana Długosza. Zapis kronik kończy się na roku 1480. Pierwsze pełne wydanie ukazało się dopiero w latach 1701-1703.

Roczniki... podzielone są na tomy (w zależności od wydania liczba tomów może być różna - zwykle XI), a te na księgi (oryginalny podział Długosza - 12).

Spis tomów i ksiąg Roczników... (na stronie internetowej wikipedii)

---