Pyt. 26
Sarmata i Sarmatyzm w literaturze baroku i oświecenia.
Sarmatyzm - wykształcona w końcu XVI w . formacja kulturowa obejmująca ideologie, obyczajowość i kulturę szlachty w Rzeczypospolitej Obojga Narodów do schyłku XVIII w., a w niektórych elementach oddziaływująca również na inne warstwy społeczne oraz na świadomość narodową następnych stuleci.
Geneza i charakterystyka- sarmatyzm związany jest z tzw. Mitem sarmackim, który mówi zwłaszcza o pochodzeniu ludów zamieszkujących ziemie Rzeczypospolitej od starożytnego plemienia Sarmatów. W warunkach społeczno- ustrojowych Polski schyłku XVI w.( demokracja szlachecka) i kulturowych ( tradycja antyku, styk kultur Europy zach. i wsch.) mit ten legł u podstaw ideału Sarmaty jako szlachcica- katolika i ziemianina , w którego światopoglądzie pierwszoplanową role odgrywały takie wartości, jak republikanizm, wolność, dawność narodu, wewnątrz stanowa równość. W obrębie sarmatyzmu powstało przekonanie o wyższości stanu szlacheckiego nad innymi stanami oraz o jego odrębności politycznej i kulturowej , przypisywane szlachcie polskiej szczególnej roli dziejowej.
Sarmatyzm wytworzył swoisty styl życia szlachty, zamkniętej w kręgu własnego środowiska niejako sąsiedzkiego kultywującej tradycyjny obyczaj i strój tzw. Polski , oparty na wzorach orientalnych. Strój ten odznacza się wielkim przepychem i wystawnością.
Plemię Sarmatów słynęło z wielu zalet :
Odwaga
Męstwo
Prawość
Poczucie godności
Uczucia patriotyczne
Waleczność
Rycerskość
Wspaniałomyślność
Pobożność
W okresie baroku- XVII w . Sarmata cechował się:
Pogardliwość dla ludzi niższego stanu
Walko o przywileje
Warcholstwo
Zacofanie
Nietolerancja
Dewocja
Skłonność do zabaw.
Do najpopularniejszych dzieł ukazujących postać barokowego Sarmaty należa:
,,PAMIĘTNIKI”
Jan Chryzostom jako typowy przedstawiciel średniej szlachty, tak jak każdy ówczesny Sarmata był żołnierzem oraz gospodarzem. W swoich ,,Pamiętnikach” Pasek przedstawił portret polskiego Sarmaty, którego wówczas uważano za przykład prawego szlachcica. Jednakże przedstawienie Sarmaty w obrębie ideologii XVII wiecznej szlachty wyraża pewne zacofanie , jak i ogromny fanatyzm. W ,,Pamiętnikach” Paska, szlachcic- Sarmata, jawi się jako dzielny i waleczny żołnierz, który dba o dobro narodu. Drugą stroną medalu jest to, że nie walczy on dla ojczyzny, ale po to by wzbogacić się korzyściami majątkowymi pochodzącymi z łupów, zagarniętych dóbr poddanych. Podróże odbywa, ponieważ go interesują, budzą wrażenie. A wiec życie prywatne nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści materialne. Kiedy spojrzymy na religijność Sarmatów zauważymy tylko ceremonialność. Brakuje tu jednak głębi życia duchowego i jakiejkolwiek szczerości przeżyć. Uważam, że owa religijność, jest płytka, powierzchowna oraz skłonna do dewocji. Poprzez tekst, możemy zauważyć to, że Pasek myśli również kategoriami przeciętnego szlachcica, gdyż niewolę chłopów uważa za coś naturalnego. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę- Sarmatów uważa, za godnych przedstawicieli narodu. Autor ,,Pamiętników”, jako typowy szlachcic, jest osobą pełną przesądów, uprzedzeń. Przekonany jest o wyższości polskiej kultury, jak i rodowodzie szlacheckim. Tak więc na przykładzie ,,Pamiętników” Paska możemy zaobserwować mentalność przeciętnego szlachcica polskiego w XVII w.
Sarmata wg Wacława Potockiego w utworze pt. ,,Pospolite ruszenie”.
Kolejny obraz Polskiego Sarmaty w literaturze XVII w. przedstawiony został w serii dzieł Wacława Potockiego. Poeta ukazał poprzez wprowadzenie różnorodnych refleksji dużą dygresyjność, wobec szlachty i ich poczynań. Dobitnym przykładem może być utwór pt. ,Pospolite ruszenie”. Potocki demaskuje tu charakter szlachciców. Wolą oni spać a niżeli zajmować się sprawami państwa , zwłaszcza w okresie zagrożenie kraju przez napad Kozaków. Dobosz , który został wysłany przez Rotmistrza do namiotów szlachciców w celu i przebudzenie otrzymał jednoznaczną odpowiedz: ,, Niechże sam strzeże, jeśli tak dalece tchorzy, A wolnej, równej szlachty snem nie morzy ”. Następnie szlachcic mówi Doboszowi, że Rotmistrz, będzie tłumaczył się na sejmiku. W obozie którego zadaniem była obrona kraju zapanowała cisza. Zarówno Dobosz jak i Rotmistrz ułożyli się do głębokiego snu, ponieważ wiedzieli, że nic więcej wskórać nie mogą a co gorsza tylko oberwać. Dramatyczny obraz szlachty przedstawiony przez Potockiego ukazuje nade wszystko egoistyczny styl ich życia, nieróbstwo oraz brak zainteresowania sprawami państwowymi. Szlachta traktuje obóz wojskowy , jak miejsce odpoczynku. Mamy tu do czynienia z zaburzonymi wartościami w hierarchii wojskowej, gdzie brakuje chęci bo walki- obrony oraz dyscypliny. Możemy mieć tą świadomość, że państwo które ma zaburzony system obronny jest łatwym łupem dla wrogich państw.
Obraz Sarmaty w utworze ,,Zbytki polskie”.
W utworze Wacława Potockiego pt.„Zbytki polskie”, możemy zaobserwować jedna z podstawowych wad szlachciców tzn. duże zainteresowanie dobrami materialnymi. Wiąże się to głównie z ubiorem, bogatymi, wręcz wytwornymi ucztami, ciągłą zabawą. Te wszystkie cechy, które poddane są krytyce autora maja ogromny wpływ na zubożenie kraju. Szlachta jest krótkowzroczna, interesuje ją tylko tu i teraz , a nie zastanawia się co będzie w przyszłości z Polską i jej rodakami. Ważna jest dla nich chwilowa zabawa, obżarstwo i pijaństwo podczas którego dobrze się bawią nie zważając, że granice Polski są coraz to mniejsze. Tak więc mamy tu do czynienia z pewnym zaślepieniem wręcz ironią .Potocki wie, że Polsce potrzebna jest pomoc materialna, dzięki której można opłacić m.in. żołnierzy. Szlachta, jest egoistyczna, pełna prywaty, nie chce bronić swojego kraju. Liczy się tylko z pomnożeniem własnego majątku, który tak naprawdę jest niczym w porównaniu z wolnością narodu, będącą w dużym zagrożeniu. Nie zdają sobie czym jest niepodległość i jak wielkim bólem jest jej utrata. Możemy przyjrzeć się tu pewnej dygresji, otóż wszystko o co zabiega człowiek tj. sława, dobra materialne, to wszystko przeminie i stanie się bezużyteczne. Świadczyć może o tym następujący cytat: ,, Że te wszystkie ich pompy, wszystkie ich splendece Pogasną jako w wodzie utopione świece”. Szlachta ukazana w utworze Wacława Potockiego daleko odbiega swoimi poczynaniami od prawdziwych, mężnych Sarmatów dla których liczył się naród, jego wolność i dobro obywateli.
Szlachcic- Sarmata w utworze Potockiego ,,Czuj stary pies szczeka”.
Wacław Potocki jako krytyk stanu szlacheckiego w XVII w. stał się, obrońcą narodu. Na bazie tej myśli chciałbym przybliżyć kolejny utwór pt.,, Czuj, stary pies szczeka”.
Podmiot liryczny przybiera postać psa, który szczeka ostrzegając swojego pana- gospodarza przed złodziejami. Wejście niepożądanych osób na teren gospodarstwa(państwa) , może przynieść złe skutki. Owy stary pies, chce ostrzec przed nieszczęściem - jego szczekanie, ma przebudzić tych którzy śpią, nie dostrzegają tego co się dzieje. Potocki perfekcyjnie ukazuje nam głos psa , którego skomlenie skierowane jest do tych stanów, których życie i postępowanie ma negatywny wpływa na funkcjonowanie państwa. Pies szczeka m.in. na szlachtę. Zostają po kolei wymienione wszystkie te cechy, które doprowadziły do obecnego stanu. Są to: egoizm, anarchia, okrutne traktowanie poddanych a zwłaszcza najniższą klasę społeczną - chłopów, lekkomyślność, pieniactwo, brak zainteresowania sprawami państwowymi. Te negatywne cech powodują, że szlachta staje się wewnętrznym wrogiem państwa- działa na niekorzyść kraju tzn. kradnie, hula i przepuszcza pieniądze, podczas gdy chłop umiera z głodu. Tak więc możemy sądzić, że to właśnie ten stary pies woła, ażeby ratować Polskę, bronić jej granic przed obcymi, troszczyć się o Jej sprawy, szanować wszelkie dobra pozostawione nam- rodakom po ojcach, w przeciwnym bądź razie złe nawyki stanu szlacheckiego, doprowadza do wielkiej katastrofy- upadku Rzeczpospolitej. Końcowa cześć utworu Potockiego wyraża tragizm tzn. nikt nie reaguje na szczekanie, skomlenie psa. Oczy i uszy tych ludzi są zwiotczałe, wręcz zaślepione co nie pozwala usłyszeć im owego wycia .
Siedemnastowieczny model szlachcica - ,,Transakcyja wojny chocimskiej”.
Kolejny obraz polskiego Sarmaty w literaturze XVII w. możemy zaobserwować w utworze Wacława Potockiego pt.,, Transakcja wojny chocimskiej”. Potocki w odróżnieniu od Paska, jak można zaobserwować to w powyższych utworach omawianych przeze mnie nastawiony jest krytycznie w stosunku do szlachty, krytykuje wręcz jej nieprzemyślane działania i sposób bycia. W swoim utworze ,,Transakcyja wojny chocimskiej” ukazał po raz kolejny negatywne poczynania szlachty. Potocki chciał przedstawić a także porównać dwa oblicza Sarmatów, dwa odrębne modele postępowania. Poprzez nawiązanie do szlachty dawnej, czyli walecznej, pełnej odwagi, honoru i chęci do działań, Potocki chce wzbudzić dawnego ducha. Autor twierdzi, że źródłem wszelkich negatywów są dwory szlacheckie, które przepełnione są złymi nawykami, zgubną modą. To wszystko ma wpływ na obniżenie moralności Polaków oraz upadek gospodarki. W utworze Wacława Potockiego możemy dopatrywać się w niektórych momentach dużej emocjonalności autora, wręcz przywiązania i przejęcia się sytuacja narodu. W szlachcie, jako grupie ludzi których degraduje zło uwidacznia się sytuacja kraju. Możemy stwierdzić, że państwo kierowane przez nieodpowiednie jednostki, bądź grupy stacza się, staje się coraz słabsze. Za przykład patrioty, osoby o ogromnych walorach, autor wysuwa litewskiego hetmana Jana Karola Chodkiewicza. To właśnie on jest symbolem prawdziwego męstwa, waleczności oraz tych wartości, które możemy przypisać dawnej szlachcie. Chodkiewicz, jest jak gdyby odzwierciedleniem myśli Potockiego, ponieważ zagrzewa rycerzy do walki, twierdzi że najważniejszy jest zawsze czyn, a nie wiwaty, puste słowa. Uderza on w myśli, sumienia rycerzy, wzbudza w nich hardego ducha skłonnego do poświęceń. Skutkiem słabej obrony, jak się okazuje może być napływ pogaństwa. Ważnym elementem, który ma wpłynąć na szlachtę- Sarmatów, jest ukazanie dzielności chłopskiej piechoty. Potocki zwraca uwagę na zanik tradycji rycerskiej, wszechobecną prywatę. Krytyce podlega także nie aktualność przekonań, a więc swoisty konserwatyzm szlachecki, którym szlachta posługuje się w celu wykręcenia się od służby wojskowej.
Tak wiec Sarmata w literaturze XVII wieku rysuje się dwojako tzn. na początku jest osoba dla której ważne są tradycje przodków, żyje wręcz mitem sarmackim- mówiącym o jego szlachetnym pochodzeniu, jest odważny, mężny oraz staje się przykładem dla innych .Taki obraz widzimy w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska. Następnie dostrzegamy szlachcica- Sarmatę, jako osobę pozbawiona jakichkolwiek skrupułów, skłonna do hulanek, pijatyk, pozbawiona wzorców moralnych, stawiająca swoje pochodzenie na pierwszym planie, źle odnoszącą się do niższych warstw społecznych, skłonnego do anarchii, ksenofobii. Takiego Sarmatę, o negatywnych wzorcach spostrzegamy u Wacława Potockiego.
Osiemnastowieczny Sarmata w satyrze Ignacego Krasickiego pt. ,,Pijaństwo”.
Chciałbym teraz przedstawić na podstawie kilku dzieł, jak zaprezentowany został przez pisarzy Sarmata w XVIII w. Ignacy Krasicki w wielu swoich satyrach mających często charakter ośmieszający, a także dydaktyczny, przedstawił w dobitny sposób negatywne cechy Sarmatów w XVIII w. Świetnym tego przykładem, jest satyra pt. ,,Pijaństwo”. Utwór będący dialogiem między pijanym Sarmatą a człowiekiem oświeconym ukazuje wiele obyczajów stany szlacheckiego. Tak więc Sarmata jawi się tu jako alkoholik, który kocha pić wódkę, wino, bawić się do białego rana. Każda okazja jest dobra aby się napić np. imieniny żony. Z piciem łączy się także życie sąsiedzkie, czego przykładem może być cytat: ,,...Dobrego sąsiada Nieźle czasem podpoić (...)”. Alkohol staje się dla Sarmaty lekarstwem na wszelakie dolegliwości. Podczas picia poruszone zostają kwestie polityczne, będące przyczyna bójek i kłótni.. Sarmata, którego boli głowa po ciągłym piciu narzeka na alkohol- jego działania tzn. ciągłe nudności. Jednakże nieustannie pije, jest wręcz od niego uzależniony. Tak więc mamy do czynienia tu z ogromnym komizmem. Ignacy Krasicki bardzo dobrze przedstawił obraz osiemnastowiecznego szlachcica, którego poczynania skłaniały się do ciągłego picia, obżarstwa i hulanek. Widnieje tu portret Sarmaty jako karykatury, dla którego najważniejszy jest alkohol. Krasicki chciał zapewne ukazać jak nałogi niszczą osobowość a także naród. Dostrzega olbrzymią potrzebę trzeźwości, która ma wpływ na dobre życie.
Wizerunek szlachcica w satyrze Krasickiego pt. ,,Do króla”.
Kolejna satyra na podstawie której chciałbym przedstawić Sarmatę w literaturze XVIII w. jest satyra pt. ,,Do króla”. Krasicki ukazuje mam środowisko antykrólewskie, a więc Sarmatów, którzy są przeciwni wszelkim reformą Rzeczypospolitej mające na celu jej odbudowę. Szlachcic stawia królowi wiele zarzutów, które według niego nie powinny cechować władcy. Są to m.in. pochodzenie samego króla, który wcześniej był również szlachcicem, zbyt młody wiek , duża łagodność oraz dobroć w sposobie sprawowania rządów- przejawia się ona przez to, że król ma wielu przyjaciół, łagodnie odnosi się do swoich poddanych. Kolejnym zarzutem jest zbyt duże wykształcenie i przesadna dbałość o sprawy naukowe i kulturalne. Przypatrując się tym zarzutom z drugiej strony, możemy zauważyć, że tak naprawdę jest to pochwała cnót króla, jego potencjału i dobroci. A więc Sarmata reprezentuje model własnej głupoty i absurdu.
Obraz Sarmaty na przykładzie dzieła Juliana Ursyna Niemcewicz ,,Powrót posła”.
Kolejnym dziełem na którym chciałbym się oprzeć jest ,,Powrót posła” Juliana Ursyna Niemcewicza . Mamy tu do czynienia z potwierdzeniem wad stanu szlacheckiego, które zostały przeze mnie wcześniej wymienione. Reprezentantem Sarmaty jest tu Starosta. Liczą się dla niego jedynie pieniądze, miłość zaś w jego oczach jest drugoplanowa. Nie docenia on prawdziwie głębokiego uczucia między Teresą a Walerym. Starosta pragnie aby jego córka została wydana za Szarmanckiego, ponieważ ma on odpowiedni stan majątkowy. Starosta, jest więc skąpigroszem, któremu pieniądze przesłaniają świat prawdziwych wartość. Możemy dostrzec tu konserwatystyczny sposób odnowy kraju tzn. Starosta jako reprezentant stany szlacheckiego, jest przeciwny jakimkolwiek reformą . Tak naprawdę owo zatroskanie o kraj, ,jest fałszywym patriotyzmem, obawą przed logicznym myśleniem oraz zmianami. Podkomorzy, jako osoba chcąca zmiany kraju na lepsze ma odmienne zdanie aniżeli Starosta. Twierdzi on, że to właśnie nierząd, zrywanie sejmów, liberum veto doprowadziło do zguby kraju. Niemcewicz ukazuje nam całą prawdę dotyczącą prosperowania ówczesnego sejmu. Wszelkie ustawy zrywane były przez szlachciców z poduszczenia magnata, dla którego dana uchwała była niekorzystna. Możemy dostrzec tu skorumpowaną szlachtę dla której liczą się dobra materialne, a także negatywne podejście do cudzoziemców. Starosta jest oburzony w momęcie, gdy Szarmancki domaga nie przedstawienia na piśmie wielkości posagu jaki ma otrzymać przez ożenek z Teresa. Słysząc to, Sarmata zmienia natychmiast zdanie co do ślubu córki z Walerym. Upewniwszy się czy Walery nie chce posagu, starosta stawia sobie kolejny cel- obmyślenie weselnych tańców oraz muzyki.
Sarmata na tle XVII i XVIII wieku -próba porównania.
Poprzez dzieła Paska, Potockiego, Krasickiego i Naruszewicza chciałem przybliżyć postać Sarmaty w literaturze XVII i XVIII wieku. Jak widzimy obraz ten, jest bardzo często negatywny, wyraża wręcz dogłębną niechęć wobec tego stanu. Ma to swoje logiczne uzasadnienie, wynikające z wad i przywarów szlachciców. Autorzy, często dochodzą do różnorakich porównań Sarmatów, poprzez co możemy w pełni zaobserwować różnice wynikające m.in. z pochodzenia, przywiązania do kraju i jego interesów oraz wewnętrznego świata wartości danej jednostki.
Sarmata w XVII wieku, a więc w okresie ciągłego chaosu i nieustannych wojen, jawi się jako odważny i waleczny obrońca swojego narodu. Możemy dostrzec u niego niektóre cechy, będące przymiotem legendarnych przodków. Jego negatywy przesłonione są jak gdyby rzekomym dobrem, męstwem i poświęceniem. Stopniowo jednak dochodzi do degradacji owego stanu, poprzez dostrzeżenie niejasnych zachowań Sarmatów. Zostają oni krytykowani przez te warstwy społeczne, które musiały wykazywać największa przychylność. Dostrzeżono wówczas, jak wielka nienawiścią pałali szlachcice wobec swoich poddanych, a także cudzoziemców. Wiek XVIII wpisuje się w dzieje historii, jako pewna próba odbudowy tego, co zostało zniszczone w wieku XVII. Tak więc dążono do zatwierdzenia wielu reform mających zmienić system, a także prosperowanie kraju. Osiemnastowieczny Sarmata jest wręcz przeciwny reformą, nie widzi potrzeby zmiany, ponieważ tak naprawdę nie wie, jak ma funkcjonować dobre państwo oraz jego poszczególne organy. Sprawia wrażenie ułomnego i zacofanego, gdyż brak mu jakimikolwiek umiejętności by móc sprostać trudnością. To wszystko powoduje, iż staje się osoba , która przekazuje swoje niesprecyzowane racje poprzez prymitywne argumenty, pozbawione najmniejszego sensu.