SKALA GOTOWOŚCI SZKOLNEJ (SGS)1
Opis metody
Skala Gotowości Szkolnej (SGS) autorstwa E. Koźniewskiej jest obserwacyjną metodą przygotowaną jako pomoc dla nauczycieli dzieci sześcioletnich. Metodę opracowano w ramach projektu Badanie Gotowości Szkolnej Sześciolatków, finansowanego z dotacji Europejskiego Funduszu Społecznego. W ramach projektu przeprowadzono ogólnopolskie badania standaryzacyjne Skali z udziałem reprezentatywnej próby 4000 dzieci z całej Polski. Badania odbyły się w maju-czerwcu 2006 r., kiedy dzieci kończyły rok obowiązkowej edukacji przedszkolnej. Większość dzieci miała wtedy od 6,4 do 7,4 lat.
W opublikowanym podręczniku do Skali Gotowości Szkolnej SGS (A. Frydrychowicz, E. Koźniewska, A. Matuszewski i E. Zwierzyńska 2006) zamieszczono podstawowe informacje o treści metody. Scharakteryzowano wyniki w badanej próbie sześciolatków i wskazano czynniki sprzyjające i czynniki niekorzystne dla osiągania gotowości szkolnej. Przedstawiono analizy trafności i rzetelności metody. Zaproponowano sposób statystycznej interpretacji wyników w postaci stopni gotowości szkolnej dla sześciu wyodrębnionych podskal: Umiejętności Szkolne, Kompetencje Poznawcze, Sprawność Motoryczna, Samodzielność, Niekonfliktowość, Aktywność Społeczna. Opisano zastosowanie SGS przez nauczyciela (procedura, warunki, pomoce, interpretacja profili) w ocenie gotowości szkolnej sześciolatków.
U podstaw konstrukcji Skali Gotowości Szkolnej (SGS) leżą trzy ważne założenia. Przyjęto, że gotowość szkolna ma wielowymiarowy charakter, wyznaczony przez zadania rozwojowe (A. Brzezińska 1992, R. Stefańska-Klar 2000) i obszary aktywności dziecka w środowisku. Uwzględniono psychologiczno-edukacyjny charakter pojęcia, którego treść wiąże się zarówno z rozwojem dziecka jak i systemem edukacji w tym z programami, warunkami i wymaganiami nauczycieli (E. Gruszczyk-Kolczyńska 1994, B. Wilgocka-Okoń 2003). Duże znaczenie nadano motywacyjnemu aspektowi uczenia się, zgodnie z którym gotowość do uczenia się jest wyrażana chęcią, zainteresowaniem, wytrwałością pomimo trudności i osiąganiem przez dziecko nieznacznych choćby postępów (E. Hurlock 1985). Kryterium poziomu rozwoju dziecka zostało zatem zastąpione przez kryterium osiągania postępów.
Ocena tak rozumianej gotowości szkolnej powinna służyć uwzględnieniu potrzeb edukacyjnych, społecznych i uczuciowych wszystkich dzieci. Ma ona jednak szczególne znaczenie dla
wyrównywania startu szkolnego tych dzieci, którym trudniej sprostać instytucjonalnym i programowym wymaganiom szkoły.
Skala Gotowości Szkolnej (SGS) składa się z pięciu części, które odnoszą się do wyróżnionych aspektów gotowości szkolnej i zarazem obszarów aktywności dzieci. Są to: Poznawanie świata i siebie (A), Zabawa i nauka w grupie rówieśników (B), Samodzielność w trudnych sytuacjach (C), Podejmowanie zadań i praca pod kierunkiem nauczyciela (D), Przygotowanie do nauki czytania, pisania i matematyki (E). Łącznie 72 zdania opisują zachowania i umiejętności dzieci.
Zadaniem nauczyciela jest oszacowanie częstości występowania danego zachowania lub umiejętności na czterostopniowej skali (tak, raczej tak, raczej nie, nie), na podstawie obserwacji prowadzonej podczas codziennych zajęć. Wymaga to od nauczyciela zapoznania się z podręcznikiem, zaplanowania pracy, przedstawienia metody rodzicom i uzyskania ich zgody na zastosowanie Skali. Następnym krokiem powinno być przygotowanie pomocy i prowadzenie obserwacji wybranych 10 dzieci przez okres dwóch tygodni.
1 Artykuł opracowany przez Elżbietę Koźniewską CMPPP, Warszawa, wrzesień 2008 Projekt „Diagnoza z zastosowaniem Skali Gotowości Szkolnej (SGS) i wspomaganie dzieci pięcioletnich w osiąganiu gotowości do podjęcia nauki w szkole”
realizowany na zlecenie MEN w ramach programu „Bezpieczna i Przyjazna Szkoła” CMPPP, Warszawa 2008 Materiał szkoleniowy do modułu „Ocena gotowości szkolnej z zastosowaniem Skali Gotowości Szkolnej (SGS)”
Pożądane jest dwukrotne przeprowadzenie obserwacji w ciągu roku wychowania przedszkolnego: obserwacji wstępnej pod koniec pierwszego semestru i obserwacji na zakończenie roku obowiązkowej edukacji przedszkolnej. Jakościowa interpretacja wyników obserwacji wstępnej pomoże nauczycielowi odpowiedzieć na pytanie: „Co utrudni a co ułatwi dziecku naukę w szkole?” i zaprojektować zajęcia wspomagające rozwój dziecka i jego przygotowanie do edukacji szkolnej. Wyniki obserwacji przeprowadzonej na koniec roku mogą służyć ocenie postępów dziecka i oszacowaniu stopnia gotowości szkolnej w wyróżnionych podskalach.
W badaniach standaryzacyjnych wyniki dzieci w podskalach Kompetencje Poznawcze, Samodzielność, Niekonfliktowość, Aktywność Społeczna uzyskały rozkład normalny. Interpretacja formalna w tych podskalach, po obliczeniu wyników, opiera się na trzech stopniach gotowości szkolnej; niskim, średnim, wysokim. W podskalach Umiejętności Szkolne, Sprawność Motoryczna wyniki dzieci uzyskały rozkład skośny. Zaproponowano tu dwa stopnie gotowości szkolnej: zgodny z oczekiwaniami i niższy od oczekiwań.
Wyniki obserwacji każdego dziecka w 6 podskalach tworzą profil, który jest ogólnym obrazem jego przygotowania do szkoły. Interpretacja formalna pozwala na odniesienie wyników dziecka do badanej (2006) próby sześciolatków. Niski lub niższy od oczekiwanego wynik w którejś z podskali to znak ryzyka niepowodzeń. Każde dziecko, które uzyskuje stopień niski lub niższy od oczekiwanego wymaga pogłębionej diagnozy. Wyniki w podskali Umiejętności Szkolne są rozpatrywane w szerszym kontekście zachowań i umiejętności dziecka.
Skala Gotowości Szkolnej (SGS) jest metodą dla nauczycieli. Badania pilotażowe i standaryzacyjne były prowadzone z ich udziałem. Metoda ukierunkowuje obserwację nauczyciela na zachowania dziecka w różnych sytuacjach, w tym na umiejętności społeczne i na osiągnięcia. Obserwację z zastosowaniem Skali można prowadzić w naturalnych warunkach. Metoda dostarcza wielu informacji o dziecku, o jego konkretnych zachowaniach, które można przekazać rodzicom w formie udokumentowanej opinii, bez krytycznych i kategorycznych ocen. Skala jest wystandaryzowana, ma dobre parametry rzetelności i trafności diagnostycznej oraz pozwala wzbogacić interpretację wyników wnioskami z badań. Jest opracowana w wersji elektronicznej, co ułatwia liczenie wyników.
Należy jednak pamiętać o następujących zasadach stosowania i interpretacji metody:
wyniki uzyskane za pomocą metody obserwacyjnej nie mogą być jedyną podstawą podejmowania decyzji pedagogicznych,
stopnie gotowości szkolnej w podskalach SGS nie wyznaczają normy rozwojowej,
jeżeli nie są spełnione warunki obserwacji zgodne z tymi, jakich wymagano w badaniach standaryzacyjnych i jakie opisano w podręczniku, interpretacja wyników obserwacji może być wyłącznie jakościowa.
W związku z projektem reformy systemu edukacji ogłoszonym przez MEN i planowanym obniżeniem wieku realizacji obowiązku szkolnego w CMPPP podjęto prace nad modyfikacją Skali Gotowości Szkolnej (SGS), aby możliwe było jej zastosowanie w odniesieniu do oceny gotowości szkolnej dzieci pięcioletnich o różnych doświadczeniach edukacyjnych.
Opracowano (A. Matuszewski 2008) oddzielne normy dla podgrupy najmłodszych dzieci, które brały udział w badaniach standaryzacyjnych Skali (2006). Opracowano także na podstawie Skali Gotowości Szkolnej eksperymentalną wersję arkusza obserwacyjnego Kryteria Gotowości Edukacyjnej Pięciolatków (E. Koźniewska, A. Matuszewski 2008). Wskaźniki obserwacyjne dobierano w oparciu o kryterium statystyczne i konsultacje ze specjalistami.
2 Projekt „Diagnoza z zastosowaniem Skali Gotowości Szkolnej (SGS) i wspomaganie dzieci pięcioletnich w osiąganiu gotowości do podjęcia nauki w szkole” realizowany na zlecenie MEN w ramach programu „Bezpieczna i Przyjazna Szkoła” CMPPP, Warszawa 2008 Materiał szkoleniowy do modułu „Ocena gotowości szkolnej z zastosowaniem Skali Gotowości Szkolnej (SGS)”
Bibliografia
Brzezińska A., Burtowy M.(1992), Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej. Wydawnictwo Naukowe UAM. Poznań 1992
Frydychowicz A., Koźniewska E., Matuszewski A., Zwierzyńska E. (2006), Skala Gotowości Szkolnej. Podręcznik. W: Doradca Nauczyciela Sześciolatków (2006), red. Anna Zawada, CMPPP
Gruszczyk- Kolczyńska E. (1994), Dzieci ze specyficznymi trudnościami w nauce matematyki, WSiP, Warszawa
Hurlock E. (1985), Rozwój dziecka, PWN
Koźniewska E., Matuszewski A.(2008), Eksperymentalna wersja kryteriów gotowości szkolnej pięciolatków. Material niepublikowany.
Matuszewski A. (2008), Normy dla podgrupy najmłodszych dzieci w badaniach standaryzacyjnych Skali Gotowości Szkolnej (SGS). Materiał niepublikowany
Stefańska-Klar R.(2000), Późne dzieciństwo. Młodszy wiek szkolny w: red Harwas-Napierała B.,Trempała J., Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
Wilgocka-Okoń B. (2003), Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie Żak
3 Projekt „Diagnoza z zastosowaniem Skali Gotowości Szkolnej (SGS) i wspomaganie dzieci pięcioletnich w osiąganiu gotowości do podjęcia nauki w szkole” realizowany na zlecenie MEN w ramach programu „Bezpieczna i Przyjazna Szkoła” CMPPP, Warszawa 2008 Materiał szkoleniowy do modułu „Ocena gotowości szkolnej z zastosowaniem Skali Gotowości Szkolnej (SGS)”
KRYTERIA GOTOWOŚCI EDUKACYJNEJ PIĘCIOLATKA (GE-5)
Opis eksperymentalnej wersji metody.
Kryteria Gotowości Edukacyjnej Pięciolatka GE-5 1 są inwentarzem zachowań
i umiejętności dziecka w wieku przedszkolnym, zestawionym ze względu na potrzebę
obserwacji takich zachowań i umiejętności dzieci, które dotyczą ich przygotowania do nauki
w szkole. Kryteria powstały na bazie Skali Gotowości Szkolnej (SGS)2, jej analiz
statystycznych i psychometrycznych (A. Matuszewski 2008) oraz konsultacji z psychologami
klinicznymi. Założenia teoretyczne obu metod oraz ich struktura odnosząca się do zadań
rozwojowych stawianych dzieciom u progu szkoły są takie same. Treści Kryteriów... dotyczą
pięciu własnych obszarów aktywności dzieci. Są nimi:
- zdobywanie wiedzy i umiejętności poznawczych,
- współdziałanie z rówieśnikami,
- osiąganie samodzielności,
- realizowanie nowych form aktywności - nauki i pracy,
- przygotowanie do nauki czytania, pisania i matematyki.
Wskazania do obserwacji
Zadaniem nauczyciela, który stosuje arkusz GE-5 jest obserwowanie czy i w jakim
stopniu wybrane dziecko przejawia wymienione w arkuszu zachowania i umiejętności a po
upływie czasu przeznaczonego na obserwację zanotowanie wyników na arkuszu zapisu.
Wybraną odpowiedź nauczyciel zaznacza w odpowiedniej kolumnie po prawej stronie
arkusza zapisu.
- tak oznacza, że dane zachowanie lub umiejętność zdecydowanie pojawia się u dziecka,
- raczej tak oznacza, że nauczyciel zaobserwował dane zachowanie lub umiejętność, ale
nie jest ono utrwalone,
1
Kryteria Gotowości Edukacyjnej Pięciolatka (E. Koźniewska 2008) to eksperymentalna wersja arkusza
obserwacyjnego dla nauczycieli dzieci pięcioletnich. Planowane są badania standaryzacyjne w roku 2009
z zastosowaniem tego arkusza.
2 Skala Gotowości Szkolnej (SGS) została opracowana w CMPPP w ramach SPO RZL na lata 2004-2006 i jest
rezultatem projektu Badanie Gotowości Szkolnej Sześciolatków współfinansowanego przez EFS.
Materiał szkoleniowy do modułu „Ocena gotowości szkolnej z zastosowaniem Skali Gotowości Szkolnej (SGS)”
Projekt „Diagnoza z zastosowaniem Skali Gotowości Szkolnej (SGS) i wspomaganie dzieci pięcioletnich
w osiąganiu gotowości do podjęcia nauki w szkole”
realizowany na zlecenie MEN w ramach programu „Bezpieczna i Przyjazna Szkoła”
CMPPP, Warszawa 2008
2
- raczej nie oznacza, Ŝe dane zachowanie lub umiejętność pojawia się bardzo rzadko,
- nie oznacza, Ŝe dane zachowanie lub umiejętność nie zostało przez nauczyciela
zauwaŜone.
Proponujemy nauczycielom wypełnianie arkusza po przeprowadzeniu obserwacji
w naturalnych przedszkolnych warunkach w oparciu o dostępne zabawki, ksiąŜeczki,
układanki, loteryjki itp. Wskazane jest, aby nauczyciel na potrzeby obserwacji stopniował
trudność zadań podczas zajęć przewidzianych programem lub aranŜowanych (np. w szkole).
Na przykład, przy układaniu historyjki obrazkowej (GE-5, pkt 23) moŜna zacząć od dwu czy
trzy elementowej. Podobnie przy formułowaniu poleceń warto zacząć od prostego, krótkiego
polecenia, tak aby dziecko mogło wywiązać się z jego wykonania. Proponujemy teŜ, aby
składanie całości z części (GE-5, pkt 31) rozpocząć od czterech elementów. Mogą to być
czteroelementowe puzzle lub pocięty na cztery części obrazek. Grupowanie przedmiotów
(GE-5, pkt 5) moŜe polegać na zabawie w dobieranie, tego, co „pasuje”. Dzieci mogą
grupować np. ubrania, owoce, zwierzęta, pojazdy w postaci naturalnych przedmiotów czy
ilustracjach. Wiadomości o porach roku (GE-5, pkt 3) dzieci mogą zademonstrować np.
układając loteryjkę gdzie zadaniem dziecka będzie dołoŜenie do obrazka tematycznego
przedstawiającego np. zimę spośród wielu innych kartoników tylko tych, tematycznie
związanych z tą porą roku np. rękawiczki, sanki, bałwan.
Wskazania do interpretacji wyników
Kryteria Gotowości Edukacyjnej Pięciolatka to metoda w wersji eksperymentalnej. Wyniki
obserwacji uzyskane przy zastosowaniu arkusza Kryteriów Gotowości Edukacyjnej ( GE-5)
mogą być analizowane i interpretowane wyłącznie jakościowo.
Dziecko, które przejawia wymienione w arkuszu zachowania i umiejętności (wyniki
obserwacji w większości tak) z duŜym prawdopodobieństwem osiągnie gotowość do nauki w
szkole:
jest ciekawe świata, zainteresowane tym, co je otacza:
bada przedmioty, pyta o przyczyny obserwowanych zjawisk, eksperymentuje,
chętnie rozwiązuje zagadki,
często zadaje pytania,
ma umiejętność klasyfikowania i szeregowania przedmiotów, obrazków itp.
potrafi grupować przedmioty według róŜnych kryteriów,
wymienia pory roku, związane z nimi zabawy dzieci i zjawiska przyrody,
Materiał szkoleniowy do modułu „Ocena gotowości szkolnej z zastosowaniem Skali Gotowości Szkolnej (SGS)”
Projekt „Diagnoza z zastosowaniem Skali Gotowości Szkolnej (SGS) i wspomaganie dzieci pięcioletnich
w osiąganiu gotowości do podjęcia nauki w szkole”
realizowany na zlecenie MEN w ramach programu „Bezpieczna i Przyjazna Szkoła”
CMPPP, Warszawa 2008
3
potrafi umieścić nowy przedmiot w odpowiednie miejsce w juŜ ułoŜonym szeregu,
ma umiejętności słownego porozumiewania się
mówi w sposób zrozumiały dla innych, np. o swoich potrzebach,
uŜywa ze zrozumieniem słów wykraczających poza bezpośrednie doświadczenie,
potrafi opowiedzieć historyjkę obrazkową,
często zadaje pytania,
ma umiejętność kontaktowania się z rówieśnikami
zwraca uwagę na inne dzieci, przewiduje ich zachowania,
zaprasza dzieci do zabaw i rozmów,
pomaga innym dzieciom spontanicznie lub na prośbę kolegi,
jest samodzielne
sam podejmuje próby poradzenia sobie z trudnością,
wykazuje inicjatywę, wypróbowuje róŜne sposoby działania,
jest zainteresowany osiągnięciem celu, stara się dokończyć pracę,
okazuje radość z osiągniętego wyniku,
podejmuje uczenie się pod kierunkiem dorosłej osoby
potrafi zapamiętać i wykonać polecenie,
jest zainteresowane osiągnięciem celu, stara się dokończyć pracę,
często zadaje pytania
jest sprawne pod względem ruchowym i manualnym
sprawnie łapie i odrzuca piłkę,
buduje z drobnych klocków,
lepi figurki z plasteliny,
prawidłowo trzyma ołówek (chwyt, napięcie mięśni),
posługuje się prostymi narzędziami,
interesuje się czytaniem, pisaniem i matematyką
interesuje się ksiąŜkami dla dzieci, słucha, ogląda,
potrafi opowiedzieć obrazkową historyjkę,
rozumie sens umownych znaków,
uŜywa ze zrozumieniem słów wykraczających poza bezpośrednie
doświadczenie,
układa układanki,
Materiał szkoleniowy do modułu „Ocena gotowości szkolnej z zastosowaniem Skali Gotowości Szkolnej (SGS)”
Projekt „Diagnoza z zastosowaniem Skali Gotowości Szkolnej (SGS) i wspomaganie dzieci pięcioletnich
w osiąganiu gotowości do podjęcia nauki w szkole”
realizowany na zlecenie MEN w ramach programu „Bezpieczna i Przyjazna Szkoła”
CMPPP, Warszawa 2008
4
dzieli zdanie na wyrazy,
dzieli wyraz na sylaby i łączy sylaby w wyraz,
zna i stosuje liczebniki porządkowe,
dodaje i odejmuje „konkretne” przedmioty, liczmany.
Wymienione w arkuszu zachowania mówiące o trudnościach emocjonalnych dziecka mogą
być sygnałem sytuacyjnych lub trwalszych problemów dziecka. Trzeba te „sygnały” odczytać
w zaleŜności od kontekstu i udzielić dzieciom pomocy niezaleŜnie od celu prowadzenia
obserwacji.
Zachowania wskazujące na trudności emocjonalne:
w zabawach i w czasie aktywności zadaniowej reaguje gniewem, obraŜa się,
odwraca, odchodzi,
łatwo wybucha złością, płaczem, zachowuje się impulsywnie w stopniu
utrudniającym mu kontakty z dziećmi,
okazuje niepokój, lęk, wycofuje się,
stara się przebywać blisko nauczyciela lub innej osoby dorosłej w stopniu
utrudniającym zabawę i naukę w grupie,
unika sytuacji wymagających samodzielności.
Podsumowanie
Pojedyncze zachowanie, umiejętność czy sprawność dziecka moŜe świadczyć o róŜnych
wymiarach rozwoju np. zadawanie pytań jest znakiem dowolności procesów poznawczych,
dobrego rozwoju mowy, umiejętności społecznych lub zainteresowań dziecka. Interpretacja
zaleŜeć będzie od kontekstu wystąpienia danego zachowania. Brak kilku umiejętności lub
sprawności (zaznaczenie odpowiedzi raczej nie i nie), albo wystąpienie zachowań, które
przeszkadzają dziecku w kontaktach społecznych, w zabawie i uczeniu się moŜe być
sygnałem problemów rozwojowych. Brak umiejętności w danym obszarze aktywności
dziecka świadczy o braku gotowości do wypełnienia danego zadania rozwojowego
związanego z rozpoczęciem nauki w szkole.
Serdecznie dziękuję za konsultację arkusza obserwacyjnego Paniom dr Marii Piszczek,
Bognie Mackiewicz i Marzennie CzyŜewskiej.