Charakterystyczne cechy ukształtowania powierzchni
Współczesna rzeźba Polski jest skutkiem czynników wewnętrznych - ruchów górotwórczych i tektonicznych oraz procesów wulkanicznych - i zewnętrznych - denudacji, akumulacji. Ukształtowała się w wyniku ewolucji uwarunkowanej położeniem w obrębie jednostek geologiczno-tektonicznych Europy, charakterem ruchów tektonicznych, zmianami klimatu, działalnością człowieka. Powierzchnia Polski jest nachylona z południa na północ i ze wschodu na zachód.
Obszary najwyżej wzniesione znajdują się w południowej Polsce. Góry o budowie fałdowej - Karpaty oraz góry zrębowe - Sudety. Tatry dzielą się na dwie części; wschodnia - z granitów, Tatry Wysokie, zachodnią - wapienie i dolomity, Tatry Zachodnie. Tatry wraz z Podhalem i Pieninami tworzą Karpaty Wewnętrzne. Trzon Karpat Zewnętrznych to Beskidy - masywy, pasma górskie i wzniesienia.
Pogórze Beskidzkie jest ograniczone krawędzią o wys., od 100-170m, przechodzącą w Podkarpacie Północne - zapadlisko tektoniczne, na dnie powstały: Kotlina Sandomierska i Kotlina Oświęcimska. Kotliny połączone są rowem tektonicznym - Bramą Krakowską. Przewaga terenów równinnych, falistych, płaskowyżów.
Rzeźba Sudetów jest bardziej urozmaicona niż Karpat. W Karkonoszach plejstoceńskie formy polodowcowe, strome stoki, zrównane wierzchowiny, granitowe skałki. W Górach Kamiennych i Wałbrzyskich formy powulkaniczne, Góry Stołowe zbudowane z piaskowców, rzeźba płytowa.
Przedgórze Sudeckie jest falistą wyżyną z ostro zarysowanymi wyniosłościami terenu - granitowe Wzgórza Strzegomskie. Krainę tą budują stare skały krystaliczne wieku paleozoicznego. Podkarpacie to młode zapadlisko tektoniczne powstałe w neogenie, wypełnione skałami osadowymi.
Na północ od kotlin podkarpackich - Wyżyny Polskie: Wyżyna Śląska, Krakowsko-Częstochowska, Niecka Nidziańska, Kielecka, Lubelska, Roztocze.
Znaczny obszar środkowej części kraju zajmują Niziny Środkowopolskie: Nizina Południowowielkopolska, Mazowiecka, Północnopodlaska, Polesie Zachodnie, Nizina Południowopodlaska. Charakteryzują się rozległymi równinami i obszarami falistymi o małych różnicach wysokości. Jedynie na obszarach wzgórz morenowych różnice wysokości dochodzą do kilkudziesięciu metrów.
Na północ od Nizin Środkowopolskich: Pojezierze Południowobałtyckie i Pojezierze Wschodniobałtyckie. Urozmaicona rzeźba terenu. Rozległe tereny równinne, liczne wzgórza moren czołowych.
W północnej części kraju - Pobrzeża Południowobałtyckie i Wschodniobałtyckie. Niziny leżące poniżej 100m n.p.m. Równiny moreny dennej, bagienne, torfowiskowe, wzgórza wydmowe.
W Polsce przeważają obszary nizinne, znaczna część ma urozmaiconą powierzchnię. Połowa nizin północnej części to tereny pagórkowate. Tereny równinne zajmują największą powierzchnię w pasie nizin. W południowej części Polski silnie zróżnicowana rzeźba wyżynna i górska.
Na obszarze naszego kraju można wyróżnić sześć pasów rzeźby terenu:
- pas pobrzeży, -pas pojezierzy, - pas nizin środkowopolskich, - pas wyżyn, - pas kotlin podkarpackich, - pas gór
W Polsce można wydzielić trzy rodzaje rzeźby:
- rzeźba młodoglacjalna - północna część, zlodowacenie Wisły
- rzeźba staroglacjalna - zlodowacenie Odry
- rzeźba przedczwartorzędowa - obszary wyżyn i gór
Uwarunkowania klimatu
Klimat jest wynikiem oddziaływania dwóch grup czynników - meteorologicznych i niemeteorologicznych. Powodują one powstawanie nad naszym krajem określonych stanów pogodowych. Najważniejszym czynnikiem kształtującym klimat Polski jest oddziaływanie Oceanu Atlantyckiego oraz obszaru lądowego wschodniej Europy i zachodniej Azji. Znad oceanu napływają masy powietrza o cechach morskich, natomiast z Europy Wschodniej masy powietrza kontynentalnego. Oddziaływanie mas powietrza zwrotnikowego i arktycznego na klimat Polski jest niewielkie, gdyż napływają rzadko, w porównaniu z masami powietrza polarnego.
Masy powietrza o odmiennych właściwościach ulegają modyfikacjom pod wpływem czynników niemeteorologicznych oraz częste wędrówki układów barycznych kształtują w Polsce klimat umiarkowany przejściowy. Główną cechą jest duża zmienność typów pogody w poszczególnych latach.
Masy powietrza polarnego morskiego, związanego z Niżem Islandzkim wywołują latem zachmurzenie i wzrost wilgotności powietrza, ochłodzenie, a zimą opady śniegu i śniegu z deszczem, odwilż, mgły. Są to cechy klimatu umiarkowanego morskiego. Ośrodki baryczne nad Europą i Azją powodują pojawienie się nad Polską powietrza polarnego kontynentalnego. Zimy są suche i mroźne, a lata suche i gorące. Cechy klimatu umiarkowanego kontynentalnego.
Charakterystyczne cechy klimatu
Temperatura powietrza
W Polsce temp. Wynika z położenia kraju w umiarkowanych szerokościach geograficznych. Rozkład temperatur powietrza zależy od ukształtowania powierzchni, wysokości nad poziomem morza oraz rodzaju mas powietrza.
W styczniu najcieplej jest na zachodzie, najzimniej w górach oraz w północno-wschodniej części kraju - Suwałki.
W lipcu najcieplej na obszarach miedzy pasem pojezierzy a Przedgórzem Sudeckim i Karpatami. Na terenach podgórskich i górskich temperatura maleje wraz z wysokością nad poziomem morza. W północnej części Pojezierza Mazurskiego i środkowej Pojezierza Pomorskiego temperatura powietrza jesz niższa w porównaniu z temperatura w środkowej Polsce, wynika to z większych różnic wysokości bezwzględnej.
Rozkład średnich temperatur powietrza w styczniu i w lipcu jest bardzo zróżnicowany. Izotermy lipca mają przebieg równoleżnikowy, a izotermy stycznia - poza obszarami podgórskimi i górskimi - przebieg południkowy. Spadek średniej temperatury powietrza z zachodu na wschód kraju wynika ze wzrostu kontynentalizmu klimatu.
Morskie masy powietrza łagodzą letnie upały i zimowe mrozy.
Opady atmosferyczne
Charakteryzuje je duża zmiennośćw czasie i przestrzeni. Suma opadów rocznych w Polsce - 500-700mm. Wiatry zachodnie i północno zachodnie powodują napływ wilgotnych mas powietrza znad Oceanu Atlantyckiego. W zachodniej i środkowej cześci kraju powinny więc występować znaczne opady. Wynika jednak, że środkowa Polska otrzymuje niewielkie ilości opadów. Wynoszą one średnio 600mm, a na niektórych obszarach 450-600mm. Główną przyczyną małych opadów na nizinach jest ukształtowanie powierzchni, w tym przewaga równin ułatwiających przemieszczanie się mas powietrza, a przede wszystkim brak większych wzniesień, nad którymi skraplałaby się para wodna zawarta w powietrzu. Większe sumy roczne opadów - wzgórza morenowe pojezierza Pomorskiego i Mazurskiego i północna część pasa wyżyn - 700-800mm. Największe sumy - karpaty i Sudety - 800-1700mm - spowodowane rzeźbą terenu, espozycją stoków i wysokością n.p.m.
W Polsce wśród opadów przeważają deszcze. Zachodnia część kraju - 85-95% rocznej sumy opadów.Wschodnia - 75-85%. Karkonosze - Tatry - 60-65%, śnieg - 30-40%. Najwięcej gradobić - Wyżyna Lubelska, Kielecka i Krakowsko-Częstochowska. Najradziej - północno zachodnia i wschodnia Polska.
Mżawka - opad ciągły z drobnych kropelek o średnicy 0,1-0,5mm. Towarzyszy niskim chmurom warstwowym i jest związane z frontem cieplnym lub powolnym wznoszeniem się powietrza na przeszkodzie orograficznej. Powszechne w Polsce.
Wiatr
Duża zmienność kierunków wiatru - przez przemieszczanie się układów barycznych i związanych z nimi mas powietrza. Zachodnia i środkowa część kraju - wiatry zachodnie, 40-60%. We wschodniej Polsce - wiatry wschodnie 15-30%. W górach występuje duże zróżnicowanie kierunków i siły wiatru. Na obszarach górskich powstają wiatry fenowe - porywiste i suche, przeważnie w chłodnych porach roku. W zimie powodują szybkie topnienie śniegu, gwałtowny wzrost stanów wody w rzekach, podtopienia i lokalne powodzie.
Bryza - lokalny wiatr tworzący się podczas słonecznej pogody w strefie Morza Bałtyckiego (20-30km). W dzień ląd nagrzewa się szybciej niż woda i znajdujące się nad nim ciepłe powietrze wznosi się, a na jego miejsce napływa chłodniejsze. Wiatr znad morza ku lądowi - bryza morska (dzienna). Nocą kiedy ląd ochładza się szybciej niż woda wiatr nosi nazwę bryzy lądowej (nocnej), przeciwny kierunek.
Prędkość wiatru jest zróżnicowana. Wybrzeże - ponad 20m/s. Pojezierza do 15m/s. Najsłabsze wiatry na Wysoczyźnie Bełchatowskiej i kotlinach podkarpackich poniżej 12 m/s. Wiatry powyżej 25m/s w górach.
Wiatry huraganowe ponad 33m/s najcześciej na wybrzeżu i w górach.
Zmienność pogody
Klimat jest przejściowy: lata - okresy gorące i suche oraz wilgotne i chłodne, zimy mroźne i suche oraz chłodne i wilgotne.
Astronomowie wydzielają wiosnę, lato , jesień i zimę. (odmienne oświetlenie i dopływ energii słonecznej)
Klimatolodzy - 6 termicznych pór roku: przedwiośnie, wiosna, lato, jesień, przedzima, zima. Wydzielone są na podstawie średnich dobowych temperatur powietrza.
Okres wegetacyjny - ta część roku, w której panują korzystne warunki do uprawy roślin. Najważniejszy czynnik - temperatura nie niższa niż 5 st. C. 180 dni w Tatrach do 220 dni na Nizinie Śląskiej i południowej części Kotliny Sandomierskiej.
Woda jest bardzo ważnym elementem środowiska przyrodniczego. Występuje na powierzchni ziemi, w powierzchniowej warstwie litosfery oraz troposferze. Wody biorą udział nieustannym krążeniu w przyrodzie. Ze względu na występowanie wodzy dzielimy na powierzchniowe i podziemne. Obecność wód powierzchniowych na danym obszarze zależy od warunków klimatycznych, rzeźby terenu, ale przede wszystkim od opadów atmosferycznych i temperatury powietrza, która wpływa na szybkość parowania. Występowanie wód poziemnych jest uwarunkowane budową geologiczną- rodzajem i właściwościami skał oraz sposobem ich zalegania. Wody podziemne znajdują się nie tyko tam, gdzie jest wystarczająca suma opadów atmosferycznych, ale także na obszarach suchych i półpustynnych, np. Saharze i pustyniach Australii.
Do wód powierzchniowych polski należą: część morskich wód wewnętrznych Bałtyku, rzeki, jeziora, stawy, bagna i mokradła oraz sztuczne zbiorniki wodne i kanały. Dużym zbiornikiem wód powierzchniowych jest może bałtyckie.
Do wód podziemnych zaliczamy te, które występują w utworach skalnych, wypełniających próżnie i szczeliny pod powierzchnią ziemi. Wody podziemne różnią się głębokością zalegania, składem chemicznym i właściwościami fizycznymi.
Rzeki:
Układ sieci rzecznej w Polsce powstał w wyniku rozwoju rzeźby w erze kenozoicznej. Rzeki na obszarze kraju, a szczególnie w Sudetach, Karpatach oraz na wyżynach dostosowały swój bieg do spadku terenu, budowy geologicznej i podłoża. Przykładem jest wisła na odcinku od kotliny oświęcimskiej do kotliny sandomierskiej, wykorzystująca dno zapadliska tektonicznego. Karpackie dopływy Wisły: san, Dunajec, Wisłoka, płyną na północ, dostosowując się do ogólnego spadku terenu. W górach i na wyżynach południowej polski rzeki utworzyły liczne przełomy. Najbardziej znany to przełom Dunajca przez Pieniny oraz przełom nysy kłodzkiej przez góry bradzkie. Sieć rzeczna na nizinach ukształtowała się znacznie później niż w górach i na wyżynach. W pasie nizin ważną rolę w jej rozwoju odegrał lądolód skandynawski. Wody pochodzące z topnienia lądolodu spływały wzdłuż jego krawędzi na zachód. Wraz z rzekami płynącymi z południa polski utworzyły szerokie doliny, zwane pradolinami. Podczas ustępowania lądolodu wody rzeczne odpływały na północ, w kierunku niecki morza bałtyckiego. Spływ wód doprowadził do utworzenia kilku równoleżnikowych pradolin, między którymi rzeki wyerodowały doliny o przebiegu południkowym. Duże nizinne rzeki płyną obecnie dolinami o przebiegu zbliżonym do równoleżnikowego i południkowego. Taki układ sieci rzecznej nazywamy schodowym. Przykładami rzek są warta i odra.
Głównymi obszarami źródłowymi rzek w Polsce są Karpaty i Sudety. Z gór wypływają wisła i odra oraz liczne ich dopływy. Znacznie mniej rzek ma źródła w pasie wyżyn, np. warta, pilica, kamienna, Nida i wieprz. Dużym regionem źródłowym są wzgórza morenowe pojezierzy: pomorskiego i mazurskiego. Mają tam źródła rzeki płynące bezpośrednio do Bałtyku oraz spływające na południe i uchodzące do Wisły, odry, Noteci oraz warty.
Polska należy do zlewiska Morza Bałtyckiego(99,8%powierzchni) tylko niewielkie skrawki(0.2%powierzchni) należą do zlewisk morza czarnego( górne odcinki Orawy- dopływu Wagu i Strwiąża— dopływu Dniestru w Karpatach) oraz morza północnego(źródłowe odcinki Łaby i jej dopływy w Karkonoszach, a także niewielkie cieki spływające z gór bystrzyckich).
Główne działy wodne oddzielają dorzecza Wisły i odry oraz rzek, które płyną bezpośrednio do morza bałtyckiego. Dział wodny zwykle biegnie wzniesieniami terenu, ale na obszarach równinnych często przechodzi przez tereny zabagnione. W Sudetach i Karpatach- oddziela dorzecza odry i Wisły od dorzeczy Łaby, Dunaju i Dniestru.
Specyficzną cechą dorzeczy Wisły i odry jest ich asymetria. Prawe dorzecza obu rzek zajmują znacznie większa powierzchnie, niż lewe. Stosunek dorzecza lewego do prawego wynosi dal Wisły 27:73 a dla odry 30:70. Prawe dopływy rzek są zatem przeważnie znacznie dłuższe od dopływów lewych. Główną przyczyną asymetrii dorzeczy odry i Wisły jest nachylenie powierzchni polski z południa na północ i ze wschodu na zachód.
Jeziora
Występowanie jezior w Polsce, szczególnie północnej, wiąże się głównie z działalnością lądolodu oraz warunkami klimatycznymi panującymi obecnie. W dziejach geologicznych ziemi jeziora są formami krótkotrwałymi i najczęściej świadczą o młodości krajobrazu na którym występują. Większość polskich jezior liczy kilka tysięcy lat, tylko nieliczne są starsze, np. tatrzańskie jeziora cyrkowe powstałe 10-12 tys. Lat temu. Rozmieszczenie jezior jest nierównomierne. Większość z nich szczególnie na północy, powstała po ostatnim zlodowaceniu i stanowi dominujący element krajobrazu. Na południe od zasięgu zlodowacenia Wisły jeziora SA nieliczne i zróżnicowane pod względem pochodzenia. Obszary o rzeźbie polodowcowej, na których występują liczne jeziora to pojezierza. W Polsce wydzielono 3 duże pojezierza: pomorskie, wielkopolskie i mazurskie. W ich obrębie wyróżniono liczne mniejsze pojezierza, np. lubuskie, leszczyńskie, myśliborskie, drawskie, kaszubskie, mrągowskie i olsztyńskie. Poza zasięgiem najmłodszego zlodowacenia skupiska jezior występują jedynie na Polesiu zachodnim(okolice Włodawy), wysoczyźnie kaliskiej(okolice Krotoszyna) i równinie legnickiej oraz tatrach i Karkonoszach.
Zbiorniki antropogeniczne i kanały
W Polsce występują różniej wielkości sztuczne zbiorniki widne. Nie powinny być one nazywane jeziorami, gdyż swe powstanie zawdzięczają działalności człowieka, a nie procesom naturalnym. Powinno sie je nazywać zbiornikami retencyjnymi lub zbiornikami zaporowymi. Powstają na rzekach, przede wszystkim górskich, wskutek wybudowania zapory lub jazu, w celu gromadzenia wody do wytwarzania energii elektrycznej oraz celu zapobiegania powodziom. Zbiorniki wodne pełnią funkcję retencyjną, zapewniają przez cały rok odpowiedni stan wód w rzekach konieczny do żeglugi śródlądowej, a także służą rekreacji. Do wód powierzchniowych zaliczamy także stawy, będące często sztucznymi zbiornikami wykorzystywanymi głównie do celów gospodarczych, np. hodowli ryb. Największe obszary stawów hodowlanych znajdują się w okolicach Milicza i żmigrodu, a także kotlinie oświęcimskiej oraz okolicach Tomaszowa lubelskiego. Innym rodzajem wód powierzchniowych są kanały. Najkorzystniejsze warunki do ich budowy występują na obszarach nizinnych i równinnych. W rolnictwie kanały pełnią funkcję nawadniającą lub odwadniającą. Niektóre kanały służą do regulacji stanów wody, usprawniając w ten sposób transport wodny. Kanały są też wykorzystywane do spławiania drewna(kanały spławne) oraz do celów rekreacyjnych i turystycznych. Specyficznym rodzajem SA kanały przemysłowe, np. energetyczne, doprowadzając wodę do elektrowni oraz odprowadzając ścieki.
Występowania wód podziemnych zależy od 2 czynników: warunków klimatycznych i budowy geologicznej. Na większości terytorium Polski opady w ciągu roku są wystarczające do odnawiania się zasobów wód podziemnych. Jedynie wschodnia część Niziny Południowowielkopolskiej i zachodnia część Niziny Mazowieckiej otrzymują stosunkowo niewiele opadów. W całym kraju występują wody zaskórne (przypowierzchniowe), zaliczane do płytkich wód gruntowych. Gromadzą się one przede wszystkim w glebie, decydując o życiu roślin i mikroorganizmów . Występują do głębokości 2 m od powierzchni Ziemi i są zasilane głównie opadami atmosferycznymi. Duże zanieczyszczenie substancjami organicznymi powoduje, że wody zaskórne nie nadają się do spożycia przez człowieka.
Wody gruntowe to wody podziemne tworzące trwałą warstwę wodonośną. Zasilane są bezpośrednio przez wody opadowe, a niekiedy przez wody powierzchniowe. Wody te występują na głębokościach od kilku do kilkudziesięciu metrów, niekiedy nawet poniżej 100 metrów. Wpływ temperatury powietrza na temperaturę wody gruntowej zaznacza się do głębokości około 20 metrów. Od głębokości 20 m temp. Wody jest stała w ciągu roku, zbliżona do średniej rocznej temperatury okolicy. Poniżej wód gruntowych znajdują się wody wgłębne, oddzielone od wód gruntowych warstwą nieprzepuszczalną. Na ogół są dobrze przefiltrowane i niezanieczyszczone bakteriologicznie. W północnej i środkowej części kraju wody wgłębne występują powszechnie w piaskach i żwirach polodowcowych oraz rzecznych, tworząc w nich nawet kilka poziomów wodonośnych. Na dużych głębokościach występują wody głębinowe. Są odizolowane od wód występujących na wyższych poziomach wód podziemnych i także nie podlegają wpływowi czynników powierzchniowych.
Na wyżynach i w górach wody podziemne gromadzą się głównie w piaskowcach i zlepieńcach. Na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych (wapienie, dolomity, margle) oraz gipsu wody podziemne rozpuszczają skały tworząc system pionowych i poziomych kanałów i jaskiń. Takie wody noszą nazwę krasowych. Często wpływają one na powierzchnię w postaci obfitych źródeł, zwanych wywierzyskami. W Polsce wody krasowe występują na wyżynach: Śląskiej. Krakowsko-Częstochowskiej, Lubelskiej oraz Niecce Nidziańskiej i Tatrach Zachodnich. Specyficznym typem wód podziemnych są wody mineralne, tzn. takie, które zawierają w 1 l co najmniej 1 g rozpuszczonych soli mineralnych i gazów. W Polsce częściej występują: solanki, szczawy, wody siarczanowe. Wody mineralne występują w 4 głównych regionach: karpackim, podkarpackim, sudeckim, kujawsko-pomorskim. Źródła wód mineralnych znajdują się także w Nałęczowie na Wyżynie Lubelskiej oraz Przerzeczynie-Zdroju na Przedgórzu Sudeckim. Na obszarach występowania wód mineralnych powstały sanatoria i miejscowości uzdrowiskowe.
Bilans wodny jest to liczbowe zestawienie elementów obiegu wody z rozróżnieniem przychodów, rozchodów i retencji. Bilans wodny zawszy dotyczy określonego obszaru i czasu.
Znaczenie i wykorzystanie wód duże znaczenie dla gospodarki każdego kraju ma transport drogami wodnymi. W Polsce około 100 tysięcy km rzek i kanałów, z czego wykorzystuje się do żeglugi zaledwie 5 tysięcy km. Żeglugę na Wiśle utrudniają: brak pełnej regulacji górnego i środkowego odcinka, niezagospodarowanie rzeki i jej doliny, zlodzenia, spływ kry i częste wiosenne powodzie oraz duże wahania stanów wód w ciągu roku. Ważną śródlądową drogą wodną w Polsce jest Odra . Przy średnim stanie wód dostępna jest aż do Zalewu Szczecińskiego dla barek o ładowności 600 ton. Odra połączona jest z Wisłą Kanałem Bydgoskim, Notecią i Wartą, a ze Sprewą i Hawela - systemem kanałów. W transporcie międzynarodowym Odra ma niewielkie znaczenie. Pozostałe duże rzeki Polski: Warta, Bug, Narew i Noteć na niektórych odcinkach zostały przystosowane do żeglugi, ale ich wykorzystanie jako szlaków transportowych jest niewielkie. Potencjalne zasoby hydroenergetyczne rzek w Polsce są dość duże. Rzeki odprowadzają corocznie około 25 km3 wody, z czego zalewnie 15% wykorzystuję się do produkcji energii elektrycznej. Ze względu na duży spadek wód najlepiej wykorzystane są górskie odcinki rzek, natomiast nizinne słabo, a niektóre z nich w ogóle, np. Bug.
Ze względu na nieregularność opadów atm. I zmienne uwilgotnienie gleby, w wielu regionach Polski prowadzi się meliorację gruntów. Polega ona na kształtowaniu właściwych stosunków wodnych, w celu poprawienia zdolności produkcyjnej gleb. Długotrwałe zabiegi melioracyjne nie zawsze właściwie prowadzone, spowodowały obniżenie się poziomu wód gruntowych. Grunty, które niegdyś były nadmiernie uwodnione, dziś wymagają nawadniania. Przykładami takich obszarów są część Pojezierza Wielkopolskiego i Polesia Zachodniego oraz niektóre obszary Kotliny Biebrzańskiej. Ogromne ilości wody zużywa przemysł, nie tylko w procesie produkcyjnym, ale także do transportu ogrzewania i chłodzenia. Wykorzystywana woda, czyli ścieki często bez oczyszczenia odprowadzana jest bezpośrednio do rzek. Na obszarach uprzemysłowionych znacznie zmniejszyły się zasoby wód podziemnych, a część z nich została zanieczyszczona.
W ostatnich latach nastąpiła pewna poprawa jakości wód w Polsce , dzięki zmniejszeniu ilości ścieków zrzucanych do rzek, co wiąże się z likwidacją zakładów przemysłowych oraz znacznym ograniczeniem produkcji. Nastąpił także wyraźny postęp w zakresie budowy i modernizacji oczyszczalni ścieków oraz poprawa gospodarki wodnej w dużych aglomeracjach miejskich i przemysłowych. Nadal jednak w Polsce nieracjonalnie gospodaruje się zasobami wody, nie tylko w gospodarstwach domowych, ale także w przemyśle i gospodarce komunalnej. Zaniedbania w tej dziedzinie, zwłaszcza w dużych okręgach i ośrodkach przemysłowych spowodowały, że od wielu lat występuje tam deficyt wodyWystępowania wód podziemnych zależy od 2 czynników: warunków klimatycznych i budowy geologicznej. Na większości terytorium Polski opady w ciągu roku są wystarczające do odnawiania się zasobów wód podziemnych. Jedynie wschodnia część Niziny Południowowielkopolskiej i zachodnia część Niziny Mazowieckiej otrzymują stosunkowo niewiele opadów. W całym kraju występują wody zaskórne (przypowierzchniowe), zaliczane do płytkich wód gruntowych. Gromadzą się one przede wszystkim w glebie, decydując o życiu roślin i mikroorganizmów . Występują do głębokości 2 m od powierzchni Ziemi i są zasilane głównie opadami atmosferycznymi. Duże zanieczyszczenie substancjami organicznymi powoduje, że wody zaskórne nie nadają się do spożycia przez człowieka.
Wody gruntowe to wody podziemne tworzące trwałą warstwę wodonośną. Zasilane są bezpośrednio przez wody opadowe, a niekiedy przez wody powierzchniowe. Wody te występują na głębokościach od kilku do kilkudziesięciu metrów, niekiedy nawet poniżej 100 metrów. Wpływ temperatury powietrza na temperaturę wody gruntowej zaznacza się do głębokości około 20 metrów. Od głębokości 20 m temp. Wody jest stała w ciągu roku, zbliżona do średniej rocznej temperatury okolicy. Poniżej wód gruntowych znajdują się wody wgłębne, oddzielone od wód gruntowych warstwą nieprzepuszczalną. Na ogół są dobrze przefiltrowane i niezanieczyszczone bakteriologicznie. W północnej i środkowej części kraju wody wgłębne występują powszechnie w piaskach i żwirach polodowcowych oraz rzecznych, tworząc w nich nawet kilka poziomów wodonośnych. Na dużych głębokościach występują wody głębinowe. Są odizolowane od wód występujących na wyższych poziomach wód podziemnych i także nie podlegają wpływowi czynników powierzchniowych.
Na wyżynach i w górach wody podziemne gromadzą się głównie w piaskowcach i zlepieńcach. Na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych (wapienie, dolomity, margle) oraz gipsu wody podziemne rozpuszczają skały tworząc system pionowych i poziomych kanałów i jaskiń. Takie wody noszą nazwę krasowych. Często wpływają one na powierzchnię w postaci obfitych źródeł, zwanych wywierzyskami. W Polsce wody krasowe występują na wyżynach: Śląskiej. Krakowsko-Częstochowskiej, Lubelskiej oraz Niecce Nidziańskiej i Tatrach Zachodnich. Specyficznym typem wód podziemnych są wody mineralne, tzn. takie, które zawierają w 1 l co najmniej 1 g rozpuszczonych soli mineralnych i gazów. W Polsce częściej występują: solanki, szczawy, wody siarczanowe. Wody mineralne występują w 4 głównych regionach: karpackim, podkarpackim, sudeckim, kujawsko-pomorskim. Źródła wód mineralnych znajdują się także w Nałęczowie na Wyżynie Lubelskiej oraz Przerzeczynie-Zdroju na Przedgórzu Sudeckim. Na obszarach występowania wód mineralnych powstały sanatoria i miejscowości uzdrowiskowe.
Bilans wodny jest to liczbowe zestawienie elementów obiegu wody z rozróżnieniem przychodów, rozchodów i retencji. Bilans wodny zawszy dotyczy określonego obszaru i czasu.
Znaczenie i wykorzystanie wód duże znaczenie dla gospodarki każdego kraju ma transport drogami wodnymi. W Polsce około 100 tysięcy km rzek i kanałów, z czego wykorzystuje się do żeglugi zaledwie 5 tysięcy km. Żeglugę na Wiśle utrudniają: brak pełnej regulacji górnego i środkowego odcinka, niezagospodarowanie rzeki i jej doliny, zlodzenia, spływ kry i częste wiosenne powodzie oraz duże wahania stanów wód w ciągu roku. Ważną śródlądową drogą wodną w Polsce jest Odra . Przy średnim stanie wód dostępna jest aż do Zalewu Szczecińskiego dla barek o ładowności 600 ton. Odra połączona jest z Wisłą Kanałem Bydgoskim, Notecią i Wartą, a ze Sprewą i Hawela - systemem kanałów. W transporcie międzynarodowym Odra ma niewielkie znaczenie. Pozostałe duże rzeki Polski: Warta, Bug, Narew i Noteć na niektórych odcinkach zostały przystosowane do żeglugi, ale ich wykorzystanie jako szlaków transportowych jest niewielkie. Potencjalne zasoby hydroenergetyczne rzek w Polsce są dość duże. Rzeki odprowadzają corocznie około 25 km3 wody, z czego zalewnie 15% wykorzystuję się do produkcji energii elektrycznej. Ze względu na duży spadek wód najlepiej wykorzystane są górskie odcinki rzek, natomiast nizinne słabo, a niektóre z nich w ogóle, np. Bug.
Ze względu na nieregularność opadów atm. I zmienne uwilgotnienie gleby, w wielu regionach Polski prowadzi się meliorację gruntów. Polega ona na kształtowaniu właściwych stosunków wodnych, w celu poprawienia zdolności produkcyjnej gleb. Długotrwałe zabiegi melioracyjne nie zawsze właściwie prowadzone, spowodowały obniżenie się poziomu wód gruntowych. Grunty, które niegdyś były nadmiernie uwodnione, dziś wymagają nawadniania. Przykładami takich obszarów są część Pojezierza Wielkopolskiego i Polesia Zachodniego oraz niektóre obszary Kotliny Biebrzańskiej. Ogromne ilości wody zużywa przemysł, nie tylko w procesie produkcyjnym, ale także do transportu ogrzewania i chłodzenia. Wykorzystywana woda, czyli ścieki często bez oczyszczenia odprowadzana jest bezpośrednio do rzek. Na obszarach uprzemysłowionych znacznie zmniejszyły się zasoby wód podziemnych, a część z nich została zanieczyszczona. W ostatnich latach nastąpiła pewna poprawa jakości wód w Polsce , dzięki zmniejszeniu ilości ścieków zrzucanych do rzek, co wiąże się z likwidacją zakładów przemysłowych oraz znacznym ograniczeniem produkcji. Nastąpił także wyraźny postęp w zakresie budowy i modernizacji oczyszczalni ścieków oraz poprawa gospodarki wodnej w dużych aglomeracjach miejskich i przemysłowych. Nadal jednak w Polsce nieracjonalnie gospodaruje się zasobami wody, nie tylko w gospodarstwach domowych, ale także w przemyśle i gospodarce komunalnej. Zaniedbania w tej dziedzinie, zwłaszcza w dużych okręgach i ośrodkach przemysłowych spowodowały, że od wielu lat występuje tam deficyt wody
Powstawanie gleb w Polsce:
1. Proces bielicowienia gleb - rozkład ściółki leśnej w środowisku kwaśnym. Zostały odbarwione podpowierzchniowe warstwy gleby i powstał poziom wymywania. Wodorotlenki żelaza, glinu i manganu wytrącały się tworząć rdzawy poziom glebowy - poziom wymywania. W ten sposób powstawały bielice.
2. Proces brunatnienia gleb - intensywne wietrzenie minerałów glebowych, głównie glinokrzemianów zawierających żelazo. Związki żelaza uwolnione w trakcie wietrzenia osadzały się na powierzchni cząstek glebowych, zabarwiając glebę na kolor brunatny.
3. Procesy darniowe - gromadzenie się na powierzchni substancji organicznych, niżej - osadów mułowych i ilastych. Tak powstały gleby bagienne i mady.
Typy gleb:
1. Górskie
W Karpatach, Sudetach i najwyższych częściach Gór Świętorzyskich. Ich najmniej urodzajna odmiana - gleby inicjalne. Są kamieniste, rozwinięte na świeżej zwietrzlinie, ubogie w próchnicę, o słabo lub nie w pełni wykształconym profilu. Występują również bielice, gleby brunatne, rędziny, mady i gleby bagienne. W Sudetach większa romaitość gleb niż w Karpatach - przez większą różnorodność skał występujących na powierzchni.
2. Czarnoziemy
Rozwinięte na podłożu lessowym. Są to najlepsze gleby w Polsce, o dużej miąższości poziomu próchniczego do 40-60cm i o znacznej zawartości próchnicy do 20%. Najlepsze - Hrubieszów, Przemyśl, Sandomierz, Opatów, Miechów, Głubczyce. Pozostałe odmiany tych gleb są mniej urodzajne ale występują na większych obszarach - wąski pas Pogórza Beskidzkiego od Przemyśla po Oświęcim, między Roztoczem a Opatowem, w Niecce Nidziańskiej oraz na Nizinie Śląskiej w okolicach Wrocławia. Małe płaty czarnoziemów - Wzgórza Trzebnickie i Dalkowskie.
3. Rędziny - Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Niecka Nidziańska, część Gór Świętokrzyskich, Roztocze, rejon Chełma. Są urodzajne, rozwinęły się na skalach bogatych w węglan wapnia, na wapieniach, marglach, dolomitach i kredzie.
4. Czarne ziemie - powstały w warunkach dużego nawilgocenia podłoża, przy udzialne roślinności trawiastej. Ponad połowa występuje na Pojezierzu Wielkopolskim i Nizinie Wielkopolslkiej, okolice Sochaczewa na Nizinie Mazowieckiej, Pyrzyc na Pobrzeżu Szczecińskim i na południe od Wrocławia.
5. Mady rzeczne - tworzą się z namułów osadzanych w dolinach rzek. Należą do gleb bardzo żyznych, zawierają dużo próchnicy i składników mineralnych. Najlepiej wykształcone w dolinach dużych rzek: Wisła, Odra, Warta, Noteć, Bug, Wieprz i San. Prawie w całości wykorzystywane rolniczo, niewielkie obszary porośnięte przez lasy łęgowe. Największy obszar - Żuławy Wiślane - 2460km2.
6. Bielicoziemne - rozwinęły się na piaskach pradolin, sandrów i wydm śródlądowych. Występują na Pojezierzu Pomorskim, Nizinie Mazowieckiej, Pojezierzu Mazurskim i Kotlinie Sandomierskiej. Są ubogie w próchnicę i składniki mineralne, użytkowane są jako grunty leśne. Najsłabsze - bielice - są porośnięte lasami sosnowymi (Bory Tucholskie i Dolnośląskie)
7. Brunatne i płowe - brunatne: powstały na osadach glinianych porośniętych lasami liściastymi i mieszanymi, płowe: z piasków, lessu, radziej glin porośniętych lasami mieszanymi. Stanowią typ pośredni pomiędzy bielicowymi i brunatnymi. Brunatne i płowe występują powszechnie w pasie nizin, zajmują aż 51,1% powierzchni kraju i należą do średnio urodzajnych.
8. Bagienne - powstały w warunkach nadmiernego nawilgocenia podłoża, przy udziale roślinności błotnej. Występują w dolinach górnej Narwi i dolnej Biebrzy, na Polesiu Zachodnim, w pasie nizin nadmorskich i dnach pradolin.
Wartość użytkowa gleb
Bonitacja gleb - szacunkowe określenie możliwości produkcyjnych gleby przez zaliczenie jej do odpowiedniej klasy. Najczęściej za pomocą klasyfikacji bonitacyjnej określa się wartość użytkową gleb, czyli jakość.
Zagrożenia i przebrażenia gleb
Proces tworzenia się gleby - 1cm - 300 do 500 lat.
Gleba ulega wpływom procesów naturalnych i antropogenicznych. Mogą przyczynić się one do regeneracji i degradacji oraz całkowitego zniszczenia pokrywy glebowej. Na dużych obszarach np. W miejscach odkrywkowej eksploatacji surowców mineralnych (okolice Bełchatowa, Konina i Bogatyni) tysiące hektarów gleby zostało zdartych w celu udostępnienia złóż węgla brunatnego. Podobne szkody - eksploatacja siarki w rejonie Tarnobrzega, pozyskiwanie surowców skalnych w Sudetach, karpatach, pasie wyżyn.
Działaność górnicza jest przyczyną powstawania hałd składających się ze skał płonnych - zajmują znaczne powierzchnie, nie nadają się do rolnictwa.
Skutkiem głębinowej eksploatacji surowców mineralnych jest zapadanie się i osiadanie gruntu. W zapadlisku gromadzą się wody gruntowe. Ciągłe odwadnianie kopalń powoduje obniżenie zwierciadła wód gruntowych i powstanie leja depresyjnego. Dochodzi przez to do osuszenia i obniżenia wartości gleb. (Zagłębie górnośląskie, turoszowskie)
Niejednokrotnie dobre gleby przeznaczano na budowę miast i zakładów - zlokalizowanie kombinatu metalurgiczno-hutniczego „Nowa Huta” na czarnoziemach.
Działalność przemysłowa często powoduje emitację do atmosfery szkodliwych dla człowieka i zwierząt związków siarki, węgla, ołów, kadm i rtęć. Środki transportu - spalanie benzyn i oleju, zanieczyszczenie. Opadające zanieczyszczenia przenikają do gleby, co później powoduje spadek jej żyzności. Skażenie powoduje też nadmierne używanie nawozów.
Emitowane przez elektrownie i elektrociepłownie tlenki siarki i azotu powodują tworzenie się kwaśnych opadów, które zakwaszają glebę. Hamuje to rozwój mikroorganizmów glebowych, roślin i powoduje przyspieszenie procesu wymywaniu substancji mineralnych.
Naturalne:
Erozja wodna - spowodowana gwałtownymi i obfitymi opadami atmosferycznymi. Przebiega intensywnie w górach i wyżynach, gdzie stoki są znacznie nachylone. Erozja nasila się na glebach niepokrytych roślinnością. Najbardziej podatne - gleby powstałe na lessach, np. Czarnoziemy. Wody deszczowe rzeźbią w lessie wąwozy o głębokości nawet kilkunastu metrów. Erozja wodna jest najintensyjwniejsza na lessach Wyżyny Lubelskiej, Wyżyny Małopolskiej, Płaskowyżu Gubczyckim. Silna erozja - 17% terenu kraju, zagrożone 39%.
Erozja eoliczna - wywołana wiatrem. Gleby wytworzone z drobnych pyłów i piasków oraz gleby przesuszone, nieporośnięte. Nasila się wskutek działalności człowieka - niewłaściwa gospodarka rolna polegająca na orce wzdłuż stoku i zniszczenie naturalnej roślinności.
Czynnikiem sprzyjającym degradacji gleb jet deficyt opadów. Około 30% gruntów ornych nie otrzymuje wystarczającej ilości wody. Małę opady we wschodniej części Pojezierza Wielkopolskiego są przyczyną stepowienia (obniżenie poziomu wody gruntowej prowadzące do zmian w szacie roślinnej. W wyniku stepowienia żyzne pierwotne siedliska opanowuje roślinność sucholubna). Potrzebne jest więc nawadnianie.