Władysław Stanisław Reymont, Chłopi, oprac. Franciszek Ziejka, t. 1-2, BN I 29, Wrocław 1991.
WSTĘP
W kręgu literackiej tradycji.
Słowianofilstwo i etnografia w XIX wieku (Zorian Dołęga Chodakowski). W latach 40. dyskusje na temat przyczyn upadku powstania (nie wzięli w nim udziału chłopi). Nowy typ bohatera chłopskiego w pozytywizmie.
Nietypowa biografia samorodnego twórcy.
Urodzony 7 maja 1867 we wsi Kobiele Wielkie koło Radomska. Syn wiejskiego organisty Józefa Rejmenta i szlachcianki Antoniny z Kupczyńskich. 1868 w Tuszynie pod Łodzią. 1880 Warszawa - termin krawiecki. 1884 czeladnik krawiecki. Miłość do teatru. 1885 wędrowna trupa aktorska (nazwisko Urbański). Powrót do domu. 1889 Towarzystwo Dramatyczne w Piotrkowie Trybunalskim. Powrót do domu. Posada dozorcy plantowego na Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Od 1888”Notatniki” i „Zapiski”. 1891 opowiadania. 1892 współpraca z warszawskim „Głosem” - debiut korespondencje Spod Rogowa (ps. Księżak). 1893 opowiadania pod swoim nazwiskiem. 1893 do Warszawy, nędza. 1894 pielgrzymka - wrażenia Pielgrzymka do Jasnej Góry - debiut książkowy. Powieść Komediantka. 1896 Włochy, od 1896 corocznie do Paryża.1895 Ziemia obiecana, 1899: „żałosna idylla” z życia aktorów Lili, szkic powieściowy Sprawiedliwie.1900 nowele. Katastrofa kolejowa - rekonwalescencja i wysokie odszkodowanie - człowiek niezależny finansowo. 1902 ślub z Aurelią z Szacnajdrów Szabłonowską, Francja i Włochy / Warszawa i Zakopane. 1902-1908 praca nad Chłopami. Nowele. 1910 szkic powieściowy Marzyciel. Trylogia Rok 1794. Lata wojny w Warszawie, nowele. 1919-1920 dwukrotnie w Stanach. 1920 majątek ziemski Kołaczkowo koło Wrześni. Pogorszenie stanu zdrowia. 1924 Nicea, Nobel. 1925 powrót do kraju. Umiera 5 grudnia 1925.
Geneza Chłopów.
Zmiany na polskiej wsi - proces unarodowienia chłopów. Rabacja Szeli i powstanie styczniowe.
Środowisko rodzinne.
Utwory dotyczące wsi i chłopów.
Praca nad Chłopami.
Reymont: Pod wpływem lektury Ziemi Emila Zoli. Zaczął pisać. Ponoć spalił to, co napisał. Katastrofa. W czasie rekonwalescencji ostateczna wersja. Kłopoty z drukiem.
Zmyślenie? Brak jakichkolwiek dowodów potwierdzających fakt przeczytania przez Reymonta dzieła Zoli. Po polsku tłumaczenie w 1930, francuskiego nie znał. Mógł znać Ziemię z opowiadania. Umowa na druk w listopadzie 1897 z „Tygodnikiem Ilustrowanym”. Pierwsza, jednotomowa, wersja ukończona prawdopodobnie w połowie 1900. 1902 Jesień. 1902 Zima, Wiosna 1903-1905, Lato 1906-1907. Dotkliwa cenzura.
Świat przedstawiony.
Konstrukcja fabularna powieści.
Około 90 osób, na planie pierwszym mieszkańcy Lipiec (najważniejszych ok. 20 osób). Historia nieudanego, trzeciego małżeństwa Macieja Boryny z Jagną Paczesiówną, dopełnienie dzieje miłości Antka i Jagny (motyw kazirodztwa). I-II postać Boryny, III-IV Hanka. Konflikt Macieja i Antka o Jagnę + walka o ziemię. Zagroda Boryny, Paczesiów (Dominikowi), Bylicy (schronienie Antka i jego rodziny), Kłąb, organistów, kościół i karczma. Tłumacz francuski Schoell: jak katedra, symetryczność konstrukcji powieści.
Borynowie i inni.
Boryna: zawołany gospodarz, pała namiętnością do Jagny i 5 morgów, które wnosi w wianie, dumny, brał udział w powstaniu styczniowym, ale sam o tym nie wspomina. Chłop nowego typu: wolny, wyzbyty kompleksów.
Antek: pozornie przeciwieństwo ojca. Miłość do ziemi, wraca z więzienia jako przyszły przywódca całej społeczności (przemiana wewnętrzna).
Hanka: ideał kobiety-chłopki, mądra gospodyni, w obliczu zagrożenia - staje się silna, strażniczka ziemi rodzinnej.
Jagna: niewierna, brak jej jakichkolwiek hamulców moralnych. Ale nie jest przeciwieństwem Hanki: dziecko natury (prawo do miłości). W gromadzie „odmieniec”: nie dba o bogactwa, ziemię, artystka. Kochała Antka, zwabiona przez wójta, znów miłość idealna do Jasia-kleryka.
Stara Jagustyna, wygnana z domu przez swoje dzieci, złośliwa i szydercza, w gruncie rzeczy dobra, spracowana kobieta.
Ambroży, kościelny - alkoholik, wprowadza do utworu perspektywę historyczną. Bliższą historię, powstanie styczniowe, Kuba Socha, stary parobek Borynów.
Wójt: człowiek bez charakteru, oszust, arogant.
Kowal, zięć Boryny: przebiegły, chytry, element obcy (miejski ubiór), nieakceptowany.
Ksiądz, właściciel dużego gospodarstwa.
Roch: z tradycji spiskowców demokratycznych.
Struktura wewnętrzna Lipiec.
Najważniejsze wydobycie na wierzch relacji wiążących wiejską gromadę, przeobrażających ją w spójną całość. Życie podporządkowane jest nadrzędnemu układowi wzajemnych zależności. Sprawa związków rodzinnych (rody - gniazdowe). Trzy pokolenia, wymiana pokoleń - walka o przywództwo, starsi obawiają się „wycugu”. Hierarchia majątkowa. Mimo pozornej zgody - walka interesów. Jednoczy ich kościół i karczma. Urząd gminny - zło konieczne, dzieło obcych, Rosjan. Satyryczne ujęcie sądu. Zerwanie więzi między dworem a wsią.
Mechanizm budowy świata przedstawionego.
Narrator.
Opowiadacz tradycyjny, zmienia perspektywę, Wyka: trzech odrębnych: realistyczny obserwator, wsiowy gaduła i młodopolski stylizator. Duże nasycenie tekstu słownictwem gwarowym. Nie trzech narratorów, lecz zmieniające się perspektywy (brak typów w czystej postaci). Na ogół dystans wobec świata przedstawionego. Czasem zastosowanie mowy pozornie zależnej. Dążenie do spoetyzowania prozy.
Przestrzeń.
Wieś Lipce. W kotlinie, obok niej staw. Zabudowa szeregowa, centralnym punktem kościół, obok kościoła karczma, na drugim końcu wsi młyn z tartakiem i kuźnia. Blisko cmentarz. Kilkadziesiąt chałup. To nie wieś konkretna, swoista synteza wsi. Wokół pola, las. Niedaleko Tymów. Ponad dwadzieścia miejscowości niedaleko (do żadnej pisarz nie prowadzi). Brak przestrzeni fizycznej; syntetyczna o charakterze symbolicznym.
Czas.
Początek lat 80. XIX wieku, prawdopodobnie 1883/1884, ok. 10 miesięcy: schyłek września-do końca lipca. Rytm życia wyznaczany przez kalendarz natury, kościelny, obyczajowo-zwyczajowy. Podstawowa tajemnica życia natury: każdy umrze, śmierć nie jest straszna.
Język i styl.
Język literacki + elementy gwarowe i archaiczne. Dla pisarza język literacki i gwara to dwa w pełni uprawnione komponenty języka powieści. Fonetyka: prejotacja (Jantoś, Jewka), przydech (hale zamiast ale), mieszanie ch i k (chto i kto). Liczne ściągnięcia (pódę, pedzieć). Morfologia: formy niemęskoosobowe w miejsce męskoosobowych (ludzie kochane),koniugacja: pluralis maiestaticus (ociec mówili, matula idą); lećta, stulta; byłych, bych pomstowała. Obrazowanie impresjonistyczne (opis szczegółów z pominięciem związków przyczynowych). Animizacja i personifikacja, konkretyzowanie pojęć abstrakcyjnych i odkonkretnienie realnych elementów kształtowanego obrazu. Przysłowia, sentencje, porzekadła.
Księga chłopów polskich.
Fotografia wsi polskiej i dzieło sztuki. Wiedza o życiu społecznym wsi polskiej z przełomu XIX/XX wieku pisarza. Powieść społeczna i narodowa: motywy z dziejów narodowych polskich. Przyszłe zmartwychwstanie Polski zależy od chłopów. Studium folkloru polskiego. Traktat o życiu religijnym ludu polskiego. Rozprawa o życiu natury, o prawach nią rządzących, o tajemnicy jej trwania i wiecznego odnawiania. Chłop Reymonta zna swoje miejsce w świecie. Studium moralności ludu wiejskiego. Synteza życia wsi polskiej.
Chłopi na drodze do sławy.
Niezadowolenie części czytelników z decyzji „Tygodnika:, by drukować powieść o chłopach. 1902 pierwszy tom w całości, 1904 I-II - żywe przyjęcie krytyki. Zachwyt Kazimierza Laskowskiego, Lucjana Rydla. Teodor Jeske-Choiński, Wilhelm Feldman, Władysław Jabłonowski, Ignacy Matuszewski, Maria Komornicka, Jan Lorentowicz… Krytyka Józefa Flacha. 1909 całość. Nagroda imienia zasłużonego księgarza - Franciszka Walezego Lewentala. Próba rozgłosu we Francji, brak wydawcy. Tłumaczka Marie Anne de Bonet 0 utwór osnuty na motywach Chłopów. 1909 Mykoła Pawłyk na język ukraiński. 1910-1912 Władysław Felicjanowicz Chodasiewicz na język rosyjski. Jan Paweł Kaczkowski (ps. Jean-Paul d'Ardeschah) na język niemiecki (zachwyt). Schoell nauczył się polskiego w obozie jenieckim w Niemczech (czytał Chłopów po niemiecku). Ellen Wester 1920-1924 po szwedzku. 13 listopada 1924 Akademia Szwedzka - Nobel dla Reymonta (konkurentami m.in. Żeromski i Thomas Hardy). Przekłady: na japoński (Isador Kato), włoski (Aurora Beniamino), holenderski (Istel Schetter), serbskochorwacki (Julie Benesic), angielski i In. Do dziś na 27 języków.
Próba przedstawienia scenicznego (nieudana), kolejne próby 1926, 1930, 1966 Wanda Wróblewska i Krystyna Berwińska - spory sukces.
1920-1921 film. 1930 adaptacja filmowa. 1972 - skrytykowany z uproszczenie wizerunku Reymontowskiej wsi.
TEKST
I. Jesień.
1. Jesienne roboty na polu.
a. Rozmowa księdza z Agatą, odchodzącą ze wsi na zimowe żebry.
b. Plotki przy pracy.
c. Przybycie Józki z wiadomością o zdechłej krowie
2. Nieszczęście w Borynowej zagrodzie.
a. Lament kobiet nad chorą krową - próba ratowanie zwierzęcia.
b. Gniew gospodarza.
c. Decyzja o dobicie krowy.
3. Boryna w sądzie.
a. Sprawa między Kozłami a Dominikową o przywłaszczenie świni.
b. Nieprawdziwe oskarżenie Boryny o ojcostwo -wygrana strawa z Jewka.
4. Niedziela.
a. Wizyta Kuby u księdza - „cała złotówka” za kilka przyniesionych kuropatw.
b. Ekstaza Kuby podczas Mszy.
c. Kłótnia o przepisanie gruntu podczas obiadu w domu Boryny.
d. Rady kowala dla nieusatysfakcjonowanego Antka.
e. Propozycja zarobku dla Kuby od Jankiela.
5 Jarmark.
a. Spotkanie Boryny i Jagny - piękne prezenty od gospodarza.
b. Spotkanie Byny i kowala - nalegania zięcia na przepisanie ziemi.
6. Wizyta Ambrożego u Dominikowej - wstępne rozeznanie w sprawie zaręczyn Boryny i Jagny.
7. Krojenie kapusty u Borynów.
a. Podekscytowanie Jagny.
b. Wzajemne zainteresowanie Jagny i Antka.
c. Chojny poczęstunek gospodarza.
d. Opowieść starego Rocha o Panajezusowym psie.
e. Wspólny powrót Antka i Jagny.
8. Zmowiny Jagny i Doryny.
a. Zdenerwowanie Macieja.
b. Dziewosłęby w domu Dominikowej - tradycyjne rytuały zaręczynowe
c. Zrękowiny w karczmie - zapis dla Jagny na sześć morgów ziemi.
d. Wiadomość o planowanej przez dziedzica sprzedaży lasu.
9. Dzień Zaduszny.
a. Radość narzeczonego oraz rozgoryczenie jego dzieci.
b. Uroczystości zaduszkowe.
c. Wizyta na cmentarzu Kuby i Witka - wspomnienia o rodzicach.
10. Nieposkromiony gniew Antka.
a. Nieudana wizyta u księdza.
b. Spotkanie z siostrą i kowalem - oburzenie Antka na propozycję szwagra.
c. Konflikt Antka z wójtem.
d. Kłótnia, a potem bojka syna z ojcem - wyrzucenie Antków z Borynowej chałupy.
11. Ślub Jagny i Boryny.
a. Rady matki dla przyszłej żony.
b. Brak entuzjazmu w Jagnie z powodu zamążpójścia - zakaz tradycyjnego ścinania włosów mężatce.
c. Tradycyjny pochód do kościoła.
d. Huczne wesele.
e. Przenosiny i dalsza zabawa.
12. Śmierć Kuby.
a. Postrzelenie parobka podczas próby kłusowania na dworskich ziemiach.
b. Niegojąca się rana - samotna choroba parobka.
c. Brak pomocy z powodu wesela Boryny.
d. Rady Jamrozego.
e. Własnoręczne odrąbanie sobie chorej nogi.
f. Śmierć w stajni.
II. Zima.
1. Bieda w chałupie starego Bylicy (ojca Hanki)
a. Gniew i strapienie Antka.
b. Kłótnie Hanki z siostrą.
c. Zaradność Hanki - sprzedaż krowy i odjecie pracy u organiściny.
d. Plotki o romansie Anka i Jagny.
2. Praca Antka w tartaku.
a. Uciążliwy kierownik ( Mateusza - drugiego adoratora Jagny).
b. Rywalizacja Antka i Mateusza.
c. Bójka - bezsprzeczne zwycięstwo Antka
d. Podwyżka dla Antka.
3. Boże Narodzenie.
a. Przygotowania do świat.
b. Wizyta Jasia w domu Borynów - zauroczenie Jagny młodym „Księżykiem”.
c. Wspaniała wieczerza w domu Borynów.
d. Spotkanie Antka i Jagny podczas pasterki.
4. Wątpliwości Jagny.
a. Uporczywe myśli o Antku.
b. Wiadomość o „obronie jej honoru” przez syna Boryny.
c. Plan spotkania z ukochanym podczas nieobecności męża - rezygnacja.
5. Wizyta Pana Jacka w domu Borynów.
a. Zachwyty nieznajomego nad rękodziełami.
b. Jakub Socha - bohaterem.
c. Odwiedziny grobu Kuby i żarliwa modlitwa za jego duszę.
6. Romans Jagny i Antka.
a. Potajemne spotkania kochanków.
b. Zgubiona zapaska Jagny - podejrzenia męża.
c. Szalony taniec kochanków w karczmie przerwany przez Borynę.
d. Milcząca wściekłość męża - surowość względem żony.
e. Dalsze spotkania kochanków.
f. Spotkanie u Kłębów - „wyślizgnięcie się” kochanków.
g. Przyłapanie Antka i Jagny a gorącym uczynku przez Borynę.
h. Tajemniczy pożar.
i. Wypomnienie Antka przez księdza w kościele.
7. Przemiana Hanki.
a. Troska o dzieci i męża.
b. Wiadomość o romansie Antka.
c. Przyjęcie pomocy od teścia - bunt przeciwko mężowi.
8. Konflikt chłopów z dworem o las.
a. Ugoda bogatych gospodarzy z dworem.
b. Wiadomość o bezprawnej wycince lasu.
c. Bitwa chłopów z Maciejem Boryną na czele o las.
d. Plan zabicia ojca w czasie walki
e. Maciej Boryna raniony przez borowego.
f. Krwawa pomsta Antka.
g. Po zwycięstwie powrót chłopów z nieprzytomnym Boryną do wsi.
III. Wiosna.
1. Opustoszałe Lipce.
a. Zdziwienie powracającej z żebrów Agaty.
b. Lipieckie chłopy w kreminale.
2. Rządy Hanki w Borynowym gospodarstwie.
a. Troskliwa opieka synowej nad chorym Boryną
b. Ciężka praca na gospodarce.
c. Konflikty z Jagną.
d. Zaufanie Boryny - wiadomość o ukrytych w zbożu pieniądzach.
e. Chciwość kowala i nieugiętość Hanki.
3. Wielkanoc.
a. Zmartwienia lipieckich kobiet.
b. Odnalezienie przez Hankę Borynowych pieniędzy.
c. Tradycyjne obrzędy wielkanocne.
d. Odwiedziny Hanki u męża w więzieniu.
e. Spotkanie Jagny i Jasia.
f. Wiadomość o zakazie sprzedaży lasu nałożonym przez sąd.
4. Pomoc starego Rocha.
a. Przyjaźń z Hanką.
b. Pomagania w gospodarstwach.
c. Sprowadzenie chłopów z okolicznych wiosek do pomocy przy najpilniejszych robotach - niewypowiedziana radość Lipczaków.
5. Powrót chłopów z więzienia.
a. Radość we wsi i smutek Hanki.(Antka nie wypuszczono).
b. Starania Hanki o uwolnienie męża.
c. Natrętność kowala.
d. Zwyczajne lipieckie życie.
6. Konflikt z Niemcami o Podlasie.
a. Wieści o sprzedaży Podlasia Niemcom.
b. Oburzenie chłopów.
c. Plan odkupienia od Niemców Podlasia i założenia tam „drugich Lipiec”.
d. Wyprawa do Niemców zakończona awanturą i groźbami.
e. Wyjazd nieproszonych sąsiadów.
7. Konflikt syna z Dominikową.
a. Zaręczyny wbrew woli matki.
b. Kłótnia z matką, zakończona szamotaniną - wypędzenie wyrodnego syna z domu.
c. Upór Szymka.
d. Wykupienie kawałka zaniedbanego pola na Podlasiu - plan założenia własnego gospodarstwa.
e. Ciężka praca i pomoc sąsiadów.
f. Skromny ślub z Nastką.
8. Wiadomość o rychłym wypuszczeniu Antka z więzienia.
9. Śmierć Boryny.
IV. Lato
1. Uroczysty pogrzeb Boryny.
a. Rozpacz rodziny.
b. Msza za dusze zmarłego.
c. Pochód na lipiecki cmentarz.
d. Wystawna stypa.
2. Odpust.
a. Uroczyste Msza i procesja.
b. Bylica- żebrakiem.
c. Gniew Hanki.
d. Narada chłopów na temat ugody z dziedzicem.
3. Oktawa po śmierci Boryny.
a. Msza.
b. Rozmowy na temat podziału majątku - decyzja o odłożeniu tej sprawy do powrotu Antka.
c. Wiadomość o śmierci Grzeli - młodszego syna Boryny.
d. Kłótnia Hanki z Jagną - wypędzenie młodej wdowy z domu.
4. Powrót Antka.
a. Radość - prezenty dla żony i dzieci.
b. Zadowolenie z żony
c. Wystawny obiad.
d. Powrót do pracy.
f. Lęk o przyszłość - strach prze wyrokiem.
g. Rozważanie możliwości ucieczki do Ameryki.
5. Zalotnicy Jagny.
a. Samotność dziewczyny.
b. Romans z wójtem.
c. Ponowne zaloty Mateusza.
d. Ostatnia schadzka z Antkiem.
e. Wieści o przyjeździe Jasia do wsi.
6. Sprawa budowy rosyjskiej szkoły w Lipcach.
a. Niezadowolenie chłopów.
b. Debata i sfałszowane wybory.
7. Powrót Jasia.
a. Spotkanie Jasia z Jagną na drodze obserwowane przez przechodzącego tamtędy Antka.
b. Ostrzeżenia organiściny.
8. Żandarmi we wsi.
a. Poszukiwania Rocha.
b. Ucieczka starca, dzięki pomocy Lipczaków.
9. Zemsta na Jagnie.
a. Smutek Jasia z powodu śmierci Agaty -Jagna pocieszycielką.
b. Gniew matki „księżyka” - cała prawda o Jagnie.
c. Jaś pokutuje z pielgrzymami idącymi na Jasną Górę.
d. Rozpacz Jagny.
e. Wieści o zdefraudowanych prze wójta pieniądzach - zrzucenie winy na romansująca z nim Jagnę.
f. Brutalne wyrzucenie Jagny ze wsi.
8. Żniwa.
a. Choroba Jagny.
b. Rozmowa Mateusza z dziadem o losie Jagny.
6