R. Nycz: Kulturowa natura, słaby profesjonalizm. Kilka uwag o przedmiocie poznania literatury i statusie dyskursu literaturoznawczego
Przedmioty:
- te, o których mowa w dziełach literackich,
- obiekty literaturoznawczego poznania.
Status przedmiotu jako obiektu liter.:
poetyckie definicje omijają cechy istotne w naukowym opisie, wybierają te z bezinteresownej estetycznej kontemplacji;
język przechowuje kulturową naturę rzeczy i ludzi;
to, co jednostkowe, trzeba uchwycić w siatkę prototypowych kategoryzacji;
najbliższe kulturowej indywidualności przedmiotu są te cechy, które wynajduje poetycka sztuka.
2 orientacje nowoczesnej literatury:
poszukująca esencji, istoty przedmiotu, kończy na kulcie sztuki;
chcąca uchwycić całą rzeczywistość w jej niepowtarzalnej jednostkowości - kończy na utrwalaniu wszystkich przejawów „wielowarstwowych konkretów”.
Natura dzieła literackiego:
zawiera ono zespół cech istotnych, obiektywnych, niezależnych od podmiotu, nieuwarunkowanych przez kontekst. Odbiór takiego dzieła - 1) odsunięcie poznawczych emocjonalnych nastawień, 2) identyfikacja cech konstytutywnych, 3) rozpoznanie kategorialnej przynależności;
dzieło sztuki - bo jego język ma własności, które rozpoznajemy jako poetyckie;
nie stajemy nigdy oko w oko z dziełem samym w sobie, bo dzieło ukazuje się z kontekstami i znaczeniami - postrzeganie nasze jest uwarunkowane wiedzą;
według Gombrowicza - sztuka nas zachwyca, bo w szkole byliśmy zmuszani do zachwytu nad nią;
to wszystko jest świadomością kulturowego uwarunkowania poznania - odkrycie nowoczesnych.
Metafora turysty, włóczęgi - ponowoczesny wzór osobowy - podstawą jest porównanie pozycji człowieka w uniwersum do sytuacji obcego „cudzoziemca” na obcym terytorium, rozpoznającego na nim tylko to, na co pozwala uprzednio zgromadzona wiedza.
Poznanie artystyczne (Bergson):
ma czerpać narzędzia badawcze z filozofii i nauk szczegółowych;
dawniej - niedoskonała, skażona dowolnością i słabościami forma poznania prawdziwego;
model ludzkiego poznania, zwłaszcza poznania kulturowej rzeczywistości.
Atak na esencjonalistyczny - pogląd na naturę dzieła sztuki (eksperyment Stanley'a Fisha - studentom historii literatury kazał analizować „wiersz” złożony z przypadkowo zapisanych nazwisk na zajęciach z teorii literatury): 1) literatura mówi o przedmiocie, którego nie można utożsamiać z przedmiotem fizycznym ani idealnym, bo jest to literacko-kulturowy konstrukt przedmiotu jako wielowarstwowego konkretu, 2) artystyczna forma to nie tylko narzędzie / medium poznania literackiego, ale i składnik przedmiotowości, 3) w przypadku dzieła sztuki nie da się oddzielić cech i wartości dzieła sztuki od wiedzy podmiotu i sensów, 4) przez kulturowe uwarunkowanie nie można oddzielić treści doświadczenia od warunków przejawiania się jej w doświadczeniu, 5) nie da się oddzielić języka opisu od cech przedmiotu.
Kulturowa natura - przedmiot, o którym mówi dzieło i który ono stanowi, odznacza się intencjonalnością (powstaje przez doświadczenie społeczności).
Wiedza o rzeczywistości - warunkowana przez społeczeństwo i kulturę. Nauki humanistyczne mają wypracować takie metody poznania, by uwolnić się od ograniczeń kulturowych i zdobyć wiedzę obiektywną.
Założenia nowoczesnego dyskursu teoretycznoliterackiego:
ludzka wiedza może mieć tylko subiektywny charakter;
język literatury jest uprzywilejowany w procesie poznawczym, bo 1) ze względu na wyższy stopień języka literatury niż języka potocznego, 2) ma dostęp do znaczeń szerszych niż znaczenia praktyczno-instrumentalne czy pojęciowe.
Profesjonalizacja dyskursu teoretycznoliterackiego pozwala na:
uwiarygodnienie przekazu;
profesjonalność & instytucjonalizacja działalności literaturoznawczej;
standard naukowości;
uprzywilejowany status dyskursu teoretycznego, działanie na literaturoznawczą praktykę (słowniki, kryteria oceny poprawności procedur badawczych).
polski strukturalizm - rola w konstrukcji nauki o literaturze, zawdzięczamy mu profesjonalizację teorii literatury i podtrzymanie jej autonomicznego statusu;
wyrzeczenie się strukturalizmu - kryzys autonomiczności i kryzys formuły profesjonalnej wiedzy literaturoznawczej;
konstruktywizm, neopragmatyzm i kulturalizm - groźne dla statusu dyskursu teoretycznego, bo wykluczają możliwość obrony odrębności przedmiotowej.
2 tendencje:
dyseminacja teorii - tendencja do rozprzestrzenienia zakresu (konsekwencja uznania „kulturowej natury” przedmiotu) i rozproszenia form stosowalności:
przedmiotem badań literaturoznawczych jest całe uniwersum dyskursu - teoria nie ma sensu,
utopia interdyscyplinarności,
proces estetyzacji rzeczywistości kulturowej;
kulturowa inkluzywność dyskursu teoretycznego - zakres dyskursu jest za szeroki (rozciąga się na wszelkie dyskursywne praktyki, osłabia skuteczność), i zbyt wąski (kulturowe wymiary przedmiotu literackiego wskazują na ograniczone możliwości poznania):
rekulturyzacja literatury, literatura daje się określić jako zinstytucjonalizowana sztuka wypowiadania ludzkiego doświadczenia rzeczywistości,
dyskurs - nastawiony na odsłanianie i rozpoznawanie istotnych cech doświadczenia, a nie tego, co pozadoświadczalne.
Teoria powinna stać się kulturową teorią literatury i badać kulturowe wymiary literackich tekstów i praktyki dyskursywne współtworzące czasoprzestrzeń realności dyskursywnej (s. 369)
3 zagrożenia współczesnego dyskursu:
mit powszechnej dostępności wiedzy humanistycznej,
iluzja esencjalizmu,
utopia interdyscyplinarności.
Współczesny dyskurs literaturoznawczy jest pozbawiony stabilnego statusu (kiedyś - 1) metajęzykowość procedur analitycznych, 2) dostęp do nieuwarunkowanych wyników poznania o znaczeniu uniwersalnym). Współczesny dyskurs uznaje kulturową naturę (kulturowe uwarunkowanie przedmiotu), jest stronniczy, nieobiektywny, nieuniwersalny.
1